"Literatura i kultura polska na
przełomie XVI i XVII w."
Biuletyn Polonistyczny 26/4 (90), 58-68
Z. L i b e r a (UH): "Pierwiastki profetyczne w poezji pol skiej XVIII wieku” , M. S e k r e c k a (KUL): "Posłannictwo
Francji w dziele Józefa de Maietre", R. F o r y c k l U W :
"Profetyza wolnoaulareki de Malstre*a 1 jego aleja w Rosji
(1803-1817)", T, 6 o r i l o v i c e (Uniwersytet w Debreczy nie): "Renan a wizje przyszłości", S. T r a u g u t t (IBL): "Krasiński czyli pułapka aeejanizau polskiego", Z. T r o J e n o w i c z (UAM): "Norwida aeajaniza sztuki*, S. M a k o w e k i (UW): "Genezyjeki aeejaniza Słowackiego", M. N e s t e r u k (UW): "Anhelll wobec aesjanlzau ^Keięg Narodu 1 piel- grzyastwa polskiego«", A. K o w a l c z y k o w a (IBL): "Ko- aieroweki czyli czas profetów".
W podeuaowaniu sesji zarówno R Viallanelx, jak też
M. Zaigrodzka podkreślili olbrzyai« żywotność i nieuleczalność "goręczki roaantycznej". Stwierdzili, że przed ałodya pokole- niea badaczy aeejanizau europejskiego odkrywaj« eię wcifż nowe horyzonty i perspektywy naukowe. Wyrażono również wdzięczność organlzatoroa, że aiao wielu przeciwności zdołali sprawnie przygotować to bardzo udane i stojące na najwyższya pozioaie naukowy« syapozjua.
Dr Realglusz Foryckl
" L I T E R A T U R A I K U L T U R A P O L S K A N A P R Z E Ł O M I E XVI i XVII W." /WARSZAWA, 18-20 P A Ź D Z I E R N I K A 1982/
Konferencję, zorganizowanę wspólnie przez Instytut Lite ratury Polskiej Wydziału Polonistyki UW oraz Pracownię Histo rii Literatury Renesansu 1 Baroku IBL, otworzyli prof. S.
Źół-59
-kiewskl (IBL) oraz doc. dr hab. 3. Puzynina, Dziekan Wydziału Poloniatyki UW, podkreślając zarówno Jaj ważną i frapująca te- aatykę, jak i obiecującą na przyazłość współpracę aiędzy oby- dwieaa naukowyai placówkaai. Dziekan Puzynina zwróciła przy tya uwagę, że współpracę z IBL oraz z przedatawicielaai innych dyscyplin więzać trzeba z ideę uniwersytetu otwartego, którę Wydział Poloniatyki chciałby realizować.
Deko pierwszy występił prof. O . P e l c (UW) z referatea "Literatura na przełoaie XVI i XVII wieku. Perspektywy polekie i europejskie", w którya, przypowinajęc refleksję W. Tatarkie wicza, uznał rok 1600 za istotnie przełoaowy nie tylko w sztu ce, ale i w litersturze. Następnie referent zestawił i scharak teryzował nowe fakty i zjawiska literackie, takie a.in. jak e dycja "Rytaów" Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (1601), wydanie przez oficynę ariańaką "Worka Oudaszów" Sebastiana Fabiana Klonowica (1600), działalność Szyaona Szyaonowlca i Hieroniaa Morsztyna, fala licznych druków sowizdrzalskich oraz popular nych erotyków, wśród których pojawiają się czasea pozycje tej rangi, co "Lekcje Kupidynowe" Kaeprs Twardowskiego. Szczególną uwagę zwrócił na'różnorodne przejawy duchowości potrydenckiej; w jej ranach układano pierwsze indeksy ksiąg zakazanych, a sa- aa twórczość oscylowała poaiędzy Sacrua i Profanua, realizując osobliwe współistnienie pierwiastków religijnych i świeckich, zarówno w poezji, jak i w prozie. Dialektyka ta określała tak że role pisarskie: znaaiennya zjawiskiea stali się poeci nawró ceni (na zachodzie Taaso, w Polsce Twardowski). Z tej dwoistoś ci postaw wyrosła bogata poezja aetafizyczna (hiszpańska, włos ka. angielska), także oryginalna, polaka, ale aająca liczne europejskie analogie liryka Sępa. Nie przestała Istnieć nadal "ogólnoeuropejska wspólnota poetów", a zarazęa powstawały
dzie-ła nowe tej miary, co "Hamlet" Shakespeare‘a (wystawiony w 1602 r.) czy "Próby" Montaigne'a (wydane w 1595 r.). Wówczas też krystalizowała elę nowa (często tragiczna) wizja świata 1 nowe ( bliekie barokowej dziwności) kategorie estetyczne.
Wystfpienle prof. A . M ę c z a k e (UW) "Przełom XVI 1 XVII wieku przełomem losów Rzeczypospolitej" - niezwykle precy zyjne i metodologicznie konsekwentne - było próbę spojrzenia na losy państwa i narodu polskiego na przełomie stuleci, głów nie w świetle badań historyczno-ekonomlcznych 1 socjologicz nych. Autor przedstawiajęc nowę tendencję w badaniach geografii politycznej i stosujęc na tym gruncie pojęcia "centrum" 1 "pe
ryferii" omówił stan polityczno-gospodarczy Rzeczypospolitej z przełomu wieków na tle sytuacji ogólnoeuropejskiej oraz prze miany dokonujęce eię w społecznym i gospodarczym życiu Polaków - które w rozwoju wydarzeń mięły przynieść schyłek potęgi pań stwa - na ogół Jeszcze nie zauważane w tym okresie, w powszech nej świadomości uznawanym za apogeum "wieku złotego".
Temu ostatniemu problemowi ezczególnę uwagę poświęcił prof. 3. T a z b i r (IH PAN) w referacie "Kultura polska między renesansem i barokiem". Obok przemian świadomości spo łecznej (zwłaszcza szlachty) omówił sytuację wyznanlowę oraz pozostałe czynniki keztałtujęce nowy model kultury w Polsce, kultury charakteryzujęcej się z jednej strony poczuciem przy należności do ogólnochrześcijańekiego kręgu europejskiego, a z drugiej wyraźnym wzrostem uczuć narodowych, zwięzanym z rosną cymi wpływami kultury szlacheckiej.
Rozwój sztuk plastycznych na przełomie wieków, ich miej sce 1 rolę w ówczesnej kulturze polskiej omówił ks. prof.
3. P a s i e r b (ATK) w referacie "Sztuka czasów potryden-
historyczno-socjo-- 61
-logicznych, rozważając procaa powatawania dział artyatycznych i stosując tego typu kryteria. Jak: zamawiający - necenae - ar tysta - wykonawca - odbiorca ^pojedynczy, zbiorowy). Określając charakter polakiej eztuki potrydanckiej (określanie to Jeat azereze niż eztuka kontrreforaacyjna), autor podkreślał jej u kierunkowanie przez prograa odnowy Kościoła, a zarazea związek z antyczną i renesansową przeezłościę aztuki europejekiej i jaj aktualnyai kierunkaai rozwoju. Szczególnie Jednak aocno zaak centowane zostały cechy wyróżniające ówczesną sztukę polską: trwałość gotyku obok rozwijających się tandencji manieryatycz- nych, wyraźny związek sztuki z terenami polskiai, jej poloniza- cja i saraatyzacja, czego przykładem był rozwój twórczości Do la belli.
Dwa z wygłoszonych dalej referatów podjęły problea manie- ryzau. Prof. M. 2 u r o w a k i * ( UW ) (“Aktualna probleaatyka aanieryzau w hiatorii literatury") przedstawił swego rodzaju rozuaowaną bibliografię badań nad aanleryzaea na terenie histo rii literatury, począwszy od słynnego dzieła Curtiusa, a na współczesnych badaczach francuskich (Dubois), angielskich
(Shaerman) i włoskich (Praz) kończąc. Szczególną uwagę autor referatu zwrócił na propozycja specyficznych kategorii estety cznych, psychologicznych i filozoficznych, które wedle różnych badaczy miałyby wyodrębniać i określać dzieła manieryetyczne, atanowić ich główną światopoglądową lub stylistyczną dominantę. Oednakże wiele tych propozycji ma charakter wyraźnie subiektyw ny, nie dający Jeszcze właściwego oparcia dla tego nowego w historii literatury pojęcia.
Podobną problematyką - w sposób ogólny - zajęła się doc. dr hab. B. O t w i n o w s k a (IBL) w referacie pt.t "Poety ka manieryzmu - postulat badawczy". Referentka przedstawiła
najczęściej spotykane współczesne zastrzeżenia, polonizujące nia tylko z eaayn pojęcien nenieryzau w historii eztuki 1 kul tury europejskiej, ale także i przede wezystkia z aepiracjaai przenoszenia tej kategorii na grunt historii literatury. Wska zała, ża aaniaryza nie jest pierwszya pojęclea hlstorycznoli- tsrackia wywodzęcya się z arsenału pojęć historii sztuki, opo wiedziała się (powołując się na "Mnenosyne" M. Praza) za prze- kłedalnościę kategorii estetycznych w ranach Jednej epoki, etaarzającą wspólnotę różnych dziedzin sztuki 1 twórczości o kreślonego czasu. Referentka wskazała na rozliczne korzyści dla badan historycznoliterackich wypływające z uwzględnienia pojęcia aanieryzau (skoaplikowanie dychotoalcznej wizji epok kultury, wyłonienie nowych podziałów i kategorii estetycznych ).
Mgr M. P a c h o ł e k (UWr.) w koaunlkacie “O niektórych zagadnieniach związanych z manieryzaem 1 M. Sępen-Szarzyńskia" opowiedział alę za uwzględnienlea pojęcia aanieryzau w oaawia- nlu twórczości Sępa i Innych poetów polskiego renesansu.
Dr 3. Slaski ( u w ) w wystąpieniu "Polaka a Włochy 1580 -1620" w sposób lapidarny, a zarazea aaterlałowo bogaty, przed stawił związki kultury przełoau z Włochaai, związki, która w nowych warunkach kontynuowały renesansową ideę "univereitaa". Oaówił a.in. recepcję literatury włoskiej w twórczości takich poetów, Jek Górnicki, Grabowiecki, Saolik czy Piotr Kochanow ski, rolę tłuaaczy przyswajających naszej kulturze dzieła PStrarkl, Tassa, Arioeta, Guariniego, wzbogacających rodziaą twórczość zarówno w eepśkcle wersyfikacyjnya (wprowadzanie ok tawy), Jek genologicZnya 1 atyllatycznya. Podkreślił też dają cą się zauważyć "prograadweść"* kontaktów polsko-włoskich, Ita- llanlza, który - Jego zdanisa - był istotną orientacją w kul turze polskiej przełoau rsnsaanau 1 baroku.
63
W drugin 1 trzeci« dniu obrady toczyły eię w eeli 1«. Brudzińskiego w Pałacu Kazialerzowskia UW. Pierwszy referat nt.: "Pokolenia twórców literatury przełoau XVI i XVII wieku”
wygłosiła doc. dr hab. P. B u c h w a l d - P e l c o w a (bnJL
W interesujący sposób zastosowała kategorię pokolenia literac kiego w analizie i interpretacji literatury przełoau. co pozwo liło lepiej ukazać ryta życia literackiego, a także ówczeenę świadoaość aetaliterackę. śledzęc dynaaikę pokoleń, odkrywa autorka referatu wyraźne prawidłowości przeaian postaw twór czych. Ootyczy to zwłaszcza wyodrębnlajęcej aię generacji poe tów aetafizycznych (sęp, Grabowieoki) oraz pojawiającego eię po niej pokolenia o dwu biegunach postaw, dających się określić przy poaocy pojęcia aacezy z Jednej atrony i "urody życia" - z drugiej.
Do kategorii pokolenia nawiązał również dr A. K a r p i ń- a k i (iBL) w referacie "Sebastian Fabian Klonowie, pisarz z pogranicza epok", łącząc nazwisko 1 twórczość Klonowica z poko lenie« lat czterdziestych, które aoże być określane - Jego zda nie« - Jako pokolenie przełoau. Z dorobku poety przedstawił aa- ło zbadane dotąd pleaa dydaktyczne (a.in. będące przekładea z Erazaa "Oworstwo obyczajów dobrych"), jak też twórczość łaciń ską. Głównie Jednak skupił aię na analizie najważniejszych dzieł Klonowica: łacińskiej "Victoria deorua", gdzie dostrzega przełaaywanie klasycznych reguł koapozycyjnych, oraz "Flisu", w który« widoczna są tendencje eledeanaetowiecznego encyklope- dyzau.
Teaatea wystąpienia prof. A. S a j k o w s k i e g o (UAM) była "Eplstolografia polska na przełoale obu etulaci (XVI 1 XVII wlak)". Bogactwo tego działu piśalennictwa, jego wartości stylistyczne ukazane zostały na przykładzie listów
znajdujących się w Archiwum Redziwiłłowaklm, głównie dotyczą cych wypraw batoriańskich (m.in. listy Bojanowskiego), dla których uzupełnieniem był również znajdujący się w tym archi wum diariusz wyprawy pod Psków. Wydobyte przez autora referatu teksty to rodzaj wielogłosowej kroniki ówczesnych wydarzeń, wnoszący wiele ważnych uzupełnień zespół relacji i komentarzy politycznych i obyczajowych.
D r N . K o r n i ł ł o w i c z (UMCS) w referacie "Rycerz polski między świętoócią a karnawałem" podjął próbę opisu wzor ca rycerza funkcjonującego w ówczesnej kulturze i literaturze polskiej. Autora interesowały najistotniejsze manifestacje li terackie tego toposu, antecedencje i genealogie postaci sytuu- ujących się między rycerzami Sępa i Skargi a błazeńskim ryce rzem z Albertuaów.
Nową interpretację powszechnie znanej fraszki Kochanow skiego "Do gór i lasów" przyniósł referat mgra K. M r o w c e w i c z a (IBL) pt.: "Proteus Kochanowskiego. Wątki platoń
skie i hermetyczne". Autor dostrzega tu obecność tradycji her- «etycznych, pojmujących człowieka Jako niezgłębiony mikrokos-
«0 8. W subtelnej analizie tekstu z perspektywy tradycji platoń
skiej (od Platona, Plotyna po Ficina i Pica della MirandollęJ zajął się głównie ideami zawierającymi się w mitycznej postaci Proteuea - figurze zmienności 1 wielorakości natury ludzkiej, związków człowieka z przyrodą i rytmem jej przemian, wspiera jącej tak istotne dla renesansowej antropologii platoników przekonanie o boskiej mocy i godności człowieka.
Referat "Z problematyki literatury konwereyjnej (Kasper Wilkowaki i Hieronim Powodowski^)" przedstawił doc. dr hab. M. K o r o l k o (IBL). Przedmiotem referatu były dwa teksty opisujące motywy konwersji na katolicyzm w pierwszej fazie
kontrreformacji. Kasper Wilkowski opisał drogę przejścia na katolicyza w druku "Przyczyny nawrócenia" (1583), uwydatniajęc bardziej negatywne cechy środowiska niż ewę wewnętrzna prze mianę religijnę. Oruk Wilkowsklego pełnił więc rolę propagan dowa * poleaice z różnowieratwea. Inny typ konwersji przedsta wił H. Powodowekl w broszurze "Żywot pobożnych cnót Toaasza Zieleńskiego" (1586), gdzie nawrócony bohater wynagradzał błę dy religijne Młodości nadmiarem praktyk pokutnych. Autor refe ratu stwierdził, że w ubogiej polskiej literaturze konwerayjnej przełomu wieków dominował model nawrócenia reprezentowany przez Wilkowsklego, upowszechniany głównie w piśmiennictwie jezuic kim.
Mgr A. C z y ż (U W ) w referacie "Teksty mistyczne i asce tyczne wczesnego baroku (wokół Magdaleny Mortęskiej)" odwołał się do bogatej literatury mistycznej przełomu stuleci. Na jej tle wyróżnił osobę Magdaleny Mortęskiej - keieni i wielkiej re- formatorki klasztoru benedyktynek w Chełmie, mietyczki, naj dawniejszej pisarki polskiej. 3ej dzieła - "Rozmyślania o Męce Pańskiej" i "Nauki duchowne" - układaję się w wielki tekst an tropologiczny, który mówi (za Ignacym Loyolę) o godności osoby ludzkiej w jej drodze do Boga, drodze, która stwarza Mortęskiej możność poznania samej siebie, możność doznania szczęścia pły- nęcego z wewnętrznej wolności. Duchowość potrydenckę odczytywać tu można w duchu humanizmu.
Mgr R. M o n t u s i e w i c z ( UMCS) omówił "Kaspra Twardowskiego debiuty i kontynuacje". Referat, w polemice z dawniejszymi badaniami tej twórczości, wskazał m.in. na zwięzki dzieł Twardowskiego z bogatę literaturę mistycznę i ascetyczną. Przede wszystkim jednak referent skupił się na prześledzeniu chronologii twórczości Twardowskiego, Jej poszczególnych faz.
-cech warsztatu, przemian świadomości właściwych tym fazoa oraz Jej wcięż nowych przeforaułowań.
Obazerny referat doc. dr hab. O. K o t a r s k i e j (UG) "Motyw theetrum aundi w poezji przałoau XVI i XVII wie ku" przedstawił pa no rasę dziejów idei. motywu, toposu "teatru świata", od starożytności po czaay baroku. Ukazał rozmaite wcielenia topoau, jego formy literackie (a.in. Erazma, Sha- kaspeare*a, Calderona), aotywy aceny świata 1 samotności czło wieka, opia doświadczenia gry 1 iluzji u Kochanowskiego, Sępa- -Szarzyńekiego, H. Morsztyna i D. Naboroweklego. Autorka uata liła trzy warianty toposu: klasyczny (renesansowy), bliski ma nie ryzmowi oraz tragiczny (barokowy).
Mgr A. R y e l e w i c z (doktorant IBL) przedstawił pracę "Kaspra Miaakoweklego czytanie Ewangelii". Interesował go przede wszystkim problem retorycznoścl tekstu (przy wyko rzystaniu propozycji aatodologicznych a.In. Todorova i Foucaul- ta) w powiężeniu ze specyficznym odczytywaniem takatu Pisma przez post«, którego utwory układaj# alf w swoisty komentarz do Ewangelii, stanowię przekład "mowy rellgii" na "mowę lite ratury", stosownie do praw retoryki.
W ostatnim dniu obrad jako pierwszy występił doc. dr hab. 3. K o w a l c z y k (18 PAN) z refarataa "Europejakla i narodowe znamiona sztuki polskiej przełomu XVI 1 XVII wieku". Autor przekonywujęco uzasadnił tezę, iż Polaka nie była odleg- łę prowincję, lecz terenem, gdzie kształtowały się nowe inspira cje, idee widoczne chociażby w szczególnej formie negrobka kię- częcego czy w powstaniu sarmackiego portretu trumiennego. Do najciekawszych ówczesnych dokonań zaliczyć też trzeba realizację klasycznych założeń architektonicznych w - od poczętku zbudowa nym - Zamościu. Oużę część wyatępienia zajęły analizy
poszczę-- 67
gólnych dzieł plastycznych tego okresu, a.in. wawelskiego nagrob ka Filipa Padniewsklego autorstwa Gana Michałowicza z Urzędowa.
Do spraw poezji wróciła dr A. N o w i c k a - G e ż o w a (UW). Wypowiedź Jej ("Barokowa poezja funeralna w kręgu tradyc cjl renesansowych. Przekształcenia i przewartościowania") oogar- niała cykle trenów powstałe w okresie całego baroku, aź po Po tockiego. Przedstawiona recepcja forauł obecnych w liryce Ko chanowskiego, sposoby adaptowania "topiki czarnoleskiej" eę świadectwo« ciągłości, a zarazea 1 przeaian estetycznych zna miennych dla tego okresu. Autorka zwróciła teź uwagę na reflek sje Sarbiewskiego, będące teoretycznym uprawomocnieniem imita cji Gana Kochanowskiego.
Dr G.Z. L i c h a ń s k i (BN) referat "Retoryka a epoki kulturalne i prący literackie" poświęcił omówieniu sposobu u- czestnlctwa retoryki w kulturze czasów przełomu. Zwrócił prze de wszystkim uwagę na ciągłe funkcjonowanie trzech najważniej szych szkół retorycznych (greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej), a zarazea na zmieniający eię sposób wykorzystywania (zwłaszcza w dydaktyce) tradycji retorycznej. Ze żaleniaJącą się Jej re cepcją właśnie wiązać aożna indywidualne cechy retoryki przeło- au XVI 1 XVII stulecia.
Problem stosowanych na przełomie stuleci typów retorycz nej perswazji, inwencyjnych i elokucyjnych sposobów przekonywa nia, przedstawił referat agra N. S t e c a (F-UW): "Retoryka a staropolska literatura antyjezuicka". Przedmiotem niezwykle szczegółowej analizy uczynił autor antyjezuicką literaturę z czasów rokoszu Zebrzydowskiego.
Mgr M. P r e J s (UW) w wystąpieniu pt. "Poezje dewocyj- na wczesnego baroku" dostrzegł niepokojące zjawisko nieuzasad nionego obejaowsnia terainea "poezja aetafizyczna" większości
wczeenobarokowych fora literackich o tematyce religijnej. Ana lizując twórczość Sępe-Szarzyńekiego, Grabowiecklego, Grochow skiego, Miaakowskiego, przedstawił złożony proces konwencjona- lizacji poezji metafizycznej i wykształcenia się modelu poezji dewocyjnej, która wielkie pytania 1 dylematy światopoglądowe ujmowała już raczej jako "zdanie zasłyszane", nieledwie ste reotypy.
Krótkiego podsumowania konferencji dokonał prof. 3. Pelc. Omówił bogactwo zagadnień, poruszanych zarówno w referatach. Jak 1 dyskusjach, w których uczestniczyli m.in. prof. prof. K. Górski 1 T. Ulewicz, niewątpliwe osiągnięcia i ważkie usta lenia, choć częściej stawiano pytania niż udzielano na nie od powiedzi. Prof. Pelc podkreślił też znaczenie, jakie w tego typu spotkaniach aa udział przedstawicieli innych dyscyplin, zwłaszcza historyków i historyków sztuki. Obrady zamknęła doc. dr hab. B. Otwinowska, która podziękowała wszystkim uczestni kom konferencji za obecność i twórczą współpracę.
Opracowanie zespołowe
" P OETYKA T W Ó R C Z O Ś C I C Z E S Ł A W A MIŁOSZA"
W dniach 16 i 17 listopada 198T2 r. odbyła się w Instytu
cie Badań Literackich PAN konferencja naukowa poświęcona twór czości Czesława Miłosza. Konferencję zorganizowała Pracownia Poetyki Historycznej. Wygłoszono następujęce referaty:
- ks. 3anusz F r a n k o w s k i : Kilka uwag nt. prze kładów Czesława Miłosza z Pisma świętego;
