A rch eo lo g ia Polski Ś ro d k o w o w sch o d n iej, t. III, 1998
Tr z e c i s e z o n b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h w Ch e ł m i e, u l. Cz a r n i e c k i e g o 8 , s t a n. 1 4 4
To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w Go ł u b
W dniach 30 VI - 12 V III 1997 r. przeprow adzono badania archeologiczne na stanow isku 144, przy ulicy S. C zem ieckiego 8 w C hełm ie (ryc. 1). B ył to ju ż trzeci sezon badaw czy (S. Gołub 1996; 1997a, s. 86-87; 1997b, s. 159-161). Efekty poprzednich sezonów pozw oliły na zaklasyfikow anie stanow iska jak o przygrodow ej osady w czesnośredniow iecznej (XIII w.), usytuow anej w odle głości około 0,2 km na północny zachód od „W ysokiej G órki” związanej z panow aniem i siedzibą R om anow i- czów (J. C ichom ski 1980, s. 31-33; S. G ołub 1997a, s. 87) - ryc. 2.
W badaniach z 1997 roku skoncentrow ano się na rozpoznaniu pełnego zasięgu osady na osiach N-S i E-W, biorąc pod uw agę planow ane inw estycje budow lane oraz postępow anie w sprawie w pisania obiektu do rejestru zabytków woj. chełm skiego.
Ze w zględu na dużą pow ierzchnię badanego terenu (ok. 2 ha) zdecydowano się w pierw szym etapie prac na zastosow anie metody odw iertów i w ykopów sondażo w y c h , lo k o w a n y c h n a o s ia c h w ie rc e ń (S . G o łu b , T. D zieńkow ski 1997). O gółem w ykonano 84 odw ierty (głów nie co 5 m), w zdłuż ośm iu odcinków (I-V III) - ry c. 1. O d w ierty sięgały do g łę b o k o śc i 80 -1 0 0 cm , a w przypadku natrafienia na obiekty 140-170 cm. Prze bieg i długość odcinków uzależniona była od w ytycz nych badaw czych oraz terenow ych m ożliw ości (usytu ow anie budynków, dróg dojazdow ych itp.).
W trakcie badań stw ierdzono praw ie na całym ob szarze objętym odwiertami w ystępow anie XIII-wiecznej w arstw y kulturowej o m iąższości od 15 do 50 cm. Sta now iła j ą czarna lub szaroczam a, zbita ziem ia. W nie których rejonach badanego obszaru, np. ode. I, w arstw a ta została częściowo zniszczona pracam i budow lanym i lub jej przebieg uszkodziły now ożytne obiekty, czy w y kopy (ode. III, VII).
N astępnie zgodnie z przyjętym program em prac za ło ż o n o p ięć w y kopów so n d a ż o w y c h o w y m ia ra c h
1 x 2 m (nr 6-8, 10, 11/97) i je d e n 1 x 3 m (nr 12/97). M iały one potw ierdzić inform acje uzyskane z o dw ier tó w i doprecyzow ać c h a ra k te r n a w a rstw ie ń o sa d n i czych.
W w ykopach 6 i 7/97 stw ierdzono istnienie XIII- w iecznej w arstw y kulturowej o m iąższości 20-30 cm. Ponadto zarejestrowano pięć archeologicznych obiektów datow anych na XIII w. i dw óch o chronologii now ożyt nej (X V I-X V II w.). Eksploracja w ykopów 8, 10, 11/97 ujaw niła, iż warstwa Χ ΙΙΙ-w ieczną na tym odcinku zo stała zaburzona wkopami z XX w. W w ykopie 12/97
odkryto niezaburzoną w czesnośredniow ieczną w arstw ę 0 m iąższości ok. 20-30 cm.
Ł ącznie z w ykopów sondażow ych w ydobyto 428 fragm entów ceram iki z X III w. (ryc. 3: b) i 340 z okresu now ożytnego. O dkryto rów nież zabytki w ykonane ze szkła (fragm enty bransolet), żelaza (ryc. 3: g).
Z astosow ana w w ypadku tego stanow iska m etoda odw iertów i w ykopów sondażow ych potw ierdziła ocze kiw ane rezultaty i pozw oliła na określenie zasięgu sta now iska i stw ierdzenie miejsc w spółw ystępow ania osad nictw a w czesnośredniow iecznego i now ożytnego.
N astępnie zgodnie z przyjętym w 1995 r. program em całkow itego przebadania zgrupow ań archeologicznych obiektów produkcyjnych i dom ostw m ieszkalnych zało żono w ykop 9 o pow ierzchni 7 m2. U sytuow any został ja k o poszerzenie w ykopu 6 w kierunku południow ym i zachodnim . Starano się w ten sposób uzyskać ja k naj więcej danych o w czesnośredniow iecznych obiektach odkrytych w sondażow ym w ykopie 6 oraz o południo w o-zachodnim skraju osady i relacjach X III-w iecznego osadnictw a z now ożytnym . N a głębokości 60 cm natra fiono na strop X III-w iecznej w arstw y kulturow ej (inten syw nie czarna ziem ia) z licznym i zabytkam i ceram icz nym i. D w adzieścia centym etrów poniżej, w stropie od kryto dalsze części obiektów - ja m z w ykopu 6 oraz obiekty nowe: cztery ja m y osadow e i trzy dołki posłu powe. N ajciekaw szym odkryciem okazał się obiekt 48. Była to dw udzielna, gruszkow ata ja m a o części połu dniowej głębszej (spąg - 50 cm) przypuszczalnie paleni skowej (ślady przepalonej opoki) i północnej, posado wionej płyciej (spąg - 20 cm).
Z w ykopu 9 w ydobyto 535 fragm entów X III-w iecz- nej ceram iki (ryc. 3: a) oraz 210 fragm entów now ożyt nej. Ponadto znaleziono zabytki w ykonane z brązu jak: haczyk w ędkarski (ryc. 3: e), zg iętą szpilę z rozklepaną, prostokątną głów ką (ryc. 3: d).
W ykop 13 o w ym iarach 11 x 5 m założono w kie runku południow ym od budynku basenu, dom ierzając go do w ykopów z sezonu 1996 r. i zachow ując tym sa m ym ciągłość przekopanego terenu.
N a głębokości 50 cm odsłonięto m ury opokow o-ce- glane (ob. 1) będące pozo stało ściam i X X -w iecznego budynku gospodarczego, którego partie fundam entow e zniszczyły częściow o w arstw ę kulturow ą Χ ΙΙΙ-w ieczną 1 obiekty. M ury te podzieliły w ykop 13 na cztery części; A, B, C, D.
N a głębokości 90-100 cm uchw ycono strop w cze snośredniow iecznej w arstw kulturow ej, k tó rą stanow iła
204 T o m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go ł u b R y c . 1. C h e łm , u l. S . C z a rn ie c k ie g o 8, st a n . 1 4 4 . L o k a li z a c ja od wi er tó w i w y k o p ó w b a d a w c z y c h (w g H. S zer em ety 1 9 9 7 ).
Tr z e c is e z o nb a d a ńw y k o p a l is k o w y c hw Ch e ł m i e 205
R y c . 2. W cz e s n o śre d n io w ie c z n e s ta n o w isk a : A - C h e łm - G ó rk a (sta n . 1) і В - ul. S. C z a rn ie c k ie g o (sta n . 144). L o k a liz a c ja g ro d u (A) i o sa d y p rz y g ro d o w ej (В ): 1 - z a s ię g s ta n o w is k (w g H. S z e re m e ty 1996).
czarna, zbita ziem ia z wtrętam i drobnego m argla (m iąż szości 40-50 cm). W trakcie eksploracji w w ykopie 13 natrafiono na 14 obiektów zw iązanych chronologicznie z X III w iekiem . Były to ja m y osadow e o nieckow atym lub m isow atym przekroju oraz dołki posłupow e w pla n ie prostokątne bądź okrągłe.
N asilenie obiektów w ystąpiło w części zachodniej w ykopu 13. O biekt 62 oraz otaczające go od N, N W i N E dołki posłupowe (nr 63-68) m ożna zaklasyfikow ać ja k o pozostałości naziemnej, słupowej konstrukcji drew nianej tworzącej zadaszenie nad zagłębioną w calec jam ą. P o d o b n ie w y g ląd a in terpretacja o b iek tu 70, którego uchw ycona zachodnia część m iała widoczny, poziom y zarys belki drewnianej stykającej się z ow alną jam ą. Pozostałe dwa obiekty odkryte w tej części w ykopu były
to dość dużych rozm iarów okrągław e w planie jam y za głębione na 30 i 40 cm w kredow y calec.
Z eksploracji w ykopu 13 uzyskano łącznie 1023 frag m enty ceram iki, w tym 996 fragm entów datow anych na X III w iek i 36 fragm entów now ożytnych. D użą ilość zabytków ceram icznych w ydobyto z ob. 69 - 205 frag m entów i ob. 73 - 163 fragm. (ryc. 3: c). Ponadto znale ziono zabytki żelazne: grot strzały (ryc. 3: h), gw iazdkę od ostrogi (ryc. 3: f), (?) szpilę (ryc. 3: i) - (rysunki żela znych zabytków w ykonano przed konserw acją).
M ateriał ceram iczny w czesnośredniow ieczny odkry ty w trakcie badań stanow iły ułam ki naczyń obtaczanych o w ypale utleniającym (kolor brunatny i czerw ono-ce- g lasty ). M a ją one liczn e a n a lo g ie z te re n u C hełm a (Chełm -G órka, stan. 1; ul. K rzyw a 37, stan. 160; ul.
Lu-206 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go ł u b
Ryc. 3. Chełm, stan. 144. Wybór zabytków: XIII-wieczna ceramika obtaczana: a - wyk. 9, b - wyk. 6, с - wyk. 13; zabytki metalowe: d - szpila (?), e - haczyk, f - gwiazdka od ostrogi, g - gwóźdź, h - grot, i - szpila; d, e - brąz, f-i - żelazo (rys. A. Mazur- Betiuk).
Tr z e c is e z o n b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h w Ch e ł m i e 207
bełska 11-13) oraz zachodniego W ołynia (B. A. Prišče- pa, J. M. N ikolčenko 1996, s. 172, ryc. 38: 1-14). D ato w anie ich określa się na X I-X III w. Stw ierdzono ponad to rzadkie na naszych terenach w ystępow anie ceram iki o technologii w czesnośredniow iecznej szkliw ionej po stronie zewnętrznej (niew ielka ilość i m ałe ułam ki - por. T. N. N ikolskaja 1987, s. 40-41, rys. 19-20; W. Dziedu- szycki 1982, s. 67, tabl. V II). W yznacznikam i chronolo gicznym i są ponadto fragm enty szklanej bransolety da tow anej na X I-X III w. (W. M azurek 1997, s. 167, ryc. 9-11), grocik żelazny strzały (ryc. 3: h) zbliżony do typu 11 w yróżnionego przez P ryszczepę i N ikolczenkę, chro nologicznie odnoszonego do X III-X IV w. i pojaw iające go się na Rusi w raz z najazdam i tatarsko-m ongolskim i (B. A. Priščepa, J. M. N ikolčenko 1996, s. 107, ryc. 67: 25) oraz żelazna gwiazdka (ryc. 3: f) będąca elem entem ostrogi - zabytku pojaw iającego się na ziem iach polskich od XIII w. ( T. N. N ikolskaja 1987, s. 133, ryc. 70: 1).
B adania prow adzone w latach 1995-96 odsłoniły zgrupow anie dom ów m ieszkalnych (drew nianych - sto ją cy ch rzędow o), w trakcie tegorocznych prac natrafio
no na część dalszą, p rodukcyjną z jam am i i naziem nym i konstrukcjam i, po których pozostały liczne dołki posłu- powe. Pow yższe fakty potw ierdzają hipotezę o uporząd kowanym charakterze osady przygrodowej. Całość w cze snośredniow iecznego m ateriału pozyskanego z trzech sezonów badaw czych w ykazuje m ieszane w pływ y pol sko-ruskie. O sadnictw o n ow ożytne w chodzi n a teren osady przypuszczalnie tylko w części południow ej i p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j.
W yniki uzyskane z tych badań pozw oliły na w pisa nie stanow iska (teren L iceum O gólnokształcącego nr 1 i Szkoły Podstaw ow ej nr 5) do rejestru zabytków woj. chełm skiego pod num erem A na podstaw ie decyzji POZ. IV -6760/6/97 z dnia 16 IX 1997 r.
A utorzy badań po wstępnej analizie w yników trzech sezonów badaw czych uw ażają, że m ateriał zabytkow y należy datow ać na X III w iek, a charakter stanow iska określić ja k o przygrodow ą osadę m ieszkalno-produkcyj- ną, zw iązaną z centrum grodow ym na W ysokiej Górce i o kresem p an o w a n ia k się c ia D an iela R o m anow icza (S. Gołub 1997a, s. 88; R. Szczygieł 1996, s. 32-36).
Lit e r a t u r a
C i c h o m s k i J.
1980 Katalog grodzisk, mps PSOZ, Chełm.
D z i e d u s z y c k i W.
1982 Wczesnośredniowieczna ceramika kruszwicka
w okresie od 2 połowy X w. po połową XIV w.,
Wrocław-Warszawa. G o ł u b S.
1996 Badania stanowisk z okresu wczesnego średnio
wiecza w Chełmie, APŚ, t. 1, s. 127-131.
1997a Pozostałości osadnictwa z okresu wczesnego
średniowiecza w centrum Chełma, [w:] Najważ
niejsze odkrycia archeologiczno-arcliitektonicz- ne Chełma i okolic, Chełm, s. 83-94.
1997b Drugi sezon badań osady wczesnośredniowiecz
nej w Chełmie, ul. Czarnieckiego 8, stan. 144, APŚ, t. 2, s. 159-161.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T.
1997 Dokumentacja z badań archeologicznych, od
wiertów i wykopów sondażowych wykonanych na stan. 144, Chełm, ul. S. Czarnieckiego 8, mps
PSOZ, Chełm. M a z u r e k W.
1997 Wyniki badań i nadzorów archeologicznych
w Chełmie w 1996 i 1997 roku przy ul. Lubel skiej 11-13, APŚ, t. 2, s. 167-173.
N i k o l s k a j a T. N.
1987 Gorodišče Słobodka XII-XIII w., Moskva.
P r i š č e p a В. A., N i k o l č e n k o J. M.
1996 Litopysnyj Dorohobuż w period Ky'ivško'i Rusi,
Rivne. S z c z y g i e ł R.
1996 Miasto w późnym średniowieczu. Lokacja na
prawie niemieckim, [w:] Chełm i Chełmskie
w dziejach, Chełm, s. 27-50.
To m a s z Dz i e ń k o w s k ia n d St a n is ł a w Go ł u b
Th e Th ir d Ar c h a e o l o g i c a l Se a s o n in Ch e ł m, 8 Cz a r n i e c k i e g o St r e e t, Sit e 1 4 4
The early Medieval settlement adjacent to the stronghold, site 144 in Chełm was discovered in 1995 and is situated 0,5 km north of „Wysoka Górka”, site 1 which is connected with the rule and abode of the Romanowicz’s. The results of the exami nation carried out in 1997 allowed us to determine the range of the settlement along the N-S and E-W axes. By using the bore
hole and trial trenches methods, it was possible to determine the course of a 13th century cultural layer. Additionally, a number of features were recorded which can be dated to the 13th centu ry as well as to the modem times. It was also possible to verify the hypothesis concerning the organised character of the settle ment - it was a combination of dwelling and production features.
