Marian Płachecki
Twórczość Jarosława Iwaszkiewicza
w 85. rocznicę urodzin
Biuletyn Polonistyczny 22/4 (74), 26-33
W d y sk u sji p o r u s z a n o ta k ż e p ro b lem y c z a s o p iś m ie n n ic tw a l i t e r a c k i e go la t 1 9 1 8 -1 9 3 9 o r a z fu n k cji t r e ś c i lit e r a c k ic h w p r a s ie r ó ż n y c h ty p ó w , w y su w a ją c m .in . p r o p o z y c ję p o d z ia łu p ism lit e r a c k i c h te g o o k r e s u n a t r z y k a te g o r ie : o r g a n y u gru p ow ań lit e r a c k i c h , m a g a zy n y l i t e r a c k i e , m ie s ię c z n ik i i k w a r ta ln ik i z p o g r a n ic z a n au k i i li t e r a t u r y . W sk a z a n o , iż w p r a s ie in n y ch ty p ó w , s z c z e g ó l n ie p o lit y c z n e j , in fo rm a cy jn ej i s e n s a c y jn e j , te k s ty li t e r a c k i e s p e łn ia ły m .i n . fu n k cje p rop a g a n d o w e b ądź s ł u ż y ły u a tr a k c y jn ie n iu d a n eg o p e r io d y k u . W p o lity c z n e j p r a s i e k o n s p ir a cy jn ej c z a só w o k u p a cji lit e r a t u r a s p e łn ia ła g łó w n ie fu n k cje p ro p a g a n d o w e . P o słu g iw a n o s i ę p r z y tym n a j c z ę ś c ie j p o e z ją jak o form ą sk ró to w ą
- za ró w n o z e w zg lęd u n a fu n k cje e k s p r e s y w n e te g o gatu n k u , jak n a w a ru n k i te c h n ic z n e w yd aw an ia p r a s y c o d z ie n n e j . P o r u s z a n o te ż p rob lem p r a s y lit e r a c k ie j jako o r g a n iz a to r a ż y c ia k u ltu r a ln e g o la t w ojn y i ok u p a c ji.
S e s j a ,j a k o z e b r a n ie r o b o c z e » sta n o w iła p r z e d e w s z y s tk im o k a z ję do w ym iany d o ś w ia d c z e ń m e to d o lo g ic z n y c h i w a r s z ta to w y c h , w s k a z a n ia s ł a b o ś c i w y stę p u ją c y c h w b a d a n ia ch o r a z p r o p o z y c ji ic h p r z e z w y c ię ż e n ia .
^ T e k s ty r e fe r a tó w o r a z s z c z e g ó ło w a r e la c j a z ob rad s e s j i o p u b li kow ane z o sta n ą w "K w artalniku H is t o r ii P r a s y P o ls k ie j" 1 9 8 0 , z . 2 .
Dr A n d rzej N o tk o w sk i
TW Ó RC ZO ŚĆ JA R O SŁA W A IW A SZK IEW IC ZA . W 85 R O C ZN IC Ę U R O D Z IN
Sprawozdanie z sesji naukowej
Z o rg a n izo w a n a p r z e z P r a c o w n ię L ite r a t u r y W s p ó łc z e s n e j Instytu tu B adań L ite r a c k ic h PAN tr z y d n io w a (1 .8 -2 0 c z e r w c a 197 9 r . ) s e s j a I w a s z k ie w ic z ó w s k a o k a z a ła s i ę b ez w ą tp ie n ia w ażkim w y d a r z e n ie m k u l tu ra ln y m . Już w samym jej p ro g ra m ie z n a la z ła d ob itn y w y r a z tr o s k a o r g a n iz a to r ó w o p rzed m io to w ą k o m p letn o ść o b ra zu t w ó r c z o ś c i J a r o sła w a
I w a s z k ie w ic z a . N ie c h c ą c in te n c ji tej z a g u b ić , om ów ię k o le jn e r e f e r a t y ta k , jak n a s tę p o w a ły po s o b ie w toku o b r a d .
W r e f e r a c i e " I w a s z k ie w ic z a » m it p o w sta n ia « i ir o n ia czy n u d z ie j o w ego" M a ria J a n i o n z a ję ła s i ę jednym z w a ż n ie js z y c h ośro d k ó w t e m a ty czn y ch p r o z y J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a . S z c z e g ó l n i e ż y w a j e s t d la p is a r z a p ro b lem a ty k a p o w sta n ia s ty c z n io w e g o : o b ie to n a c j e , w ja k ich tem at ten p o ja w ia s ię w je g o t w ó r c z o ś c i , n a w ią z u ją b e z p o ś r e d n io do tr a d y c j i r o m a n ty c z n e j. P i e r w s z ą , to n a c ję ir o n ii t r a g ic z n e j , ilu s tr o w a ła r e fe r e n t k a p r z y w o łu ją c p e łe n ro m a n ty czn ej m akabry w ie r s z F e lic ja n a F a le ń s k ie g o " Z a p ła ta po p ra cy " (n a p isa n y tuż po e g z e k u c ji człon k ów R ządu N a r o d o w e g o ). D rugą to n a c j ę , u w z n io ś la ją c ą o fia r y k rw i n a s p o só b m e s j a n is t y c z n y , r e p r e z e n to w a ł w ie r s z J ó zefa B . Z a le s k ie g o "Ku m łodziankom p o ls k im " , p o w s ta ły pod w r a ż e n ie m e g z e k u c ji S ie r a k o w s k ie go w W iln ie . P od ejm u jąc ro m a ty czn y m it b o h a te r s k i, I w a s z k ie w ic z p o d d a je go r a c j o n a liz a c j i i s w o is t e j la i c y z a c j i . P is a r s k a r e f le k s j a nad p o w sta n iem 63 roku s t a je s i ę u n ie g o dom eną n a p ię te j k o n fr o n ta c ji je d n o s tk o w e g o p o ś w ię c e n ia i o b o jętn ej w o b ec n ie g o " w oli h is t o r ii " . T a o s t a tn ia j e s t nad to p r z e c iw s t a w ia n a " w oli n atu ry" , ró w n ie z e w n ę tr z n e j w o b ec p o d m io to w o śc i lu d z k ie j. Tym sam ym , o d ch o d zą c od tr a d y c ji r o m a n ty c z n e j, I w a s z k ie w ic z p r z e c iw s t a w ia s i ę ta k ż e w ła ś c iw e j jej s k ło n n o ś c i do u s e n s o w n ia n ia d z ie jó w p o p r z e z ic h t e a t r a l i z a c j ę .
T y tu ł p r e le k c j i J e r z e g o K w i a t k o w s k i e g o b rzm ia ł: " M ie jsc e p o e z ji J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a w lit e r a t u r z e XX w ie k u " . D z ię k i w y s o kim w alorom p o e ty c k ie j t w ó r c z o ś c i p is a r z a j e s t to " m ie jsc e s t a łe " . K o j a r z ą c w sw y c h w ie r s z a c h s e n s u a liz m , a n ie k ie d y (jak w " D io n izja ch " ) e k s p r e s jo n iz m , z w r a ż liw o ś c ią n a d z ie d z ic tw o k u ltu ry w podm iotow ym d ozn aw an iu ś w ia t a , I w a s z k ie w ic z , n a j o s o b n ie j s z y sp o ś r ó d sk a m a n d ry tó w , n a jp e łn ie j z a r a z e m z r e a liz o w a ł p o ety k ę g r u p y . T r z y c e c h y d ecy d u ją tr w a le o to ż s a m o ś c i te j p o e z ji: p r y w a tn o ś ć , " k u ltu r o w o ść " , s a k r a ln o ś ć . D z ię k i nim p r z e c h o d z iła ona p ły n n ie ponad k o lejn y m i zw ro ta m i e w o lu c ji li r y k i p o ls k ie j o s t a tn ie g o s z e ś ć d z i e s i ę c i o l e c i a , s t a ją c s i ę "arką p r z y m ie r z a " m ię d z y godną p ie lę g n a c j i tr a d y c ją a żąd n ą zm ian w s p ó łc z e s n o ś c ią .
T o m a sz B u r e k w sw ym w y s tą p ie n iu , zatytu łow an ym " M ąd rość d a rem n a . I w a s z k ie w ic z ó w s k ie p r z e s ł a n ie " , ś l e d z i ł w a r ia n ty i p rzem ia n y
p o d sta w o w y ch d la św ia to p o g lą d o w e j o r ie n t a c ji p is a r z a z e s t a w ie ń m ą d r o ś c i d o k try n a ln ej z p o sta w ą se n ty m e n ta ln ą . P r z e n ik a ją c e j p r o z ę I w a s z k ie w ic z a p o tr z e b ie a u to r y te tu - w id o c z n e j za ró w n o w l i ś c i e p o ety ck im do B o le s ła w a B ie r u ta , jak z w ła s z c z a w lic z n y c h p o s t a c ia c h duch ow n ych sp r a g n io n y c h o s t a te c z n e j p raw d y o ś w ie c i e - to w a r z y s z y d o s t r z e ż o n a już p r z e z S te fa n a K o ła c z k o w s k ie g o sk ło n n o ś ć p is a r z a do " sa m o b ic z o w a - n ia " . R ó w n o c z e śn ie z a ś ż y w y j e s t w te j p r o z ie n u rt se n s u a liz m u i - s z e r z e j - ro z m a ity c h p o s t a c i sen ty m en ta lizm u . Ż adna z ty c h te n d e n c ji k o n k u ren cy jn y ch n ie dom inuje nad te n d en cją p r z e c iw n ą , żad n a r ó w n ie ż n ie s p e łn ia s i ę b ez z a k łó c e ń : fa s c y n a c ja m ą d r o ś c ią d o k try n a ln ą i p o s t a w a sen ty m en ta ln a z o s t a ją p r z e z p is a r z a z a a k c e p to w a n e o t y le ty lk o , o il e k on stytu u ją - w s p ó ln ie - z a s a d n ic z ą d la je g o św ia to p o g lą d u p e r s p e k ty w ę " d o św ia d c z e n ia w ew n ę tr z n e g o " je d n o s tk i lu d z k ie j.
Zdaniem K a z im ie r z a K o ź n i e w s k i e g o (" J a ro sła w I w a s z k ie w ic z w ż y c iu lite r a c k im c a łe g o s z e ś ć d z i e s i ę c i o l e c i a " ) , a u to r " S ła w y i ch w ały" , u c z e s t n ic z ą c ak tyw n ie w ż y c iu lite r a c k im , p r z e ja w ia w nim tę sa m ą , co w sw ej t w ó r c z o ś c i , p o sta w ę "d ośrod k ow ą": s k ło n n o ś ć d o ła d u , p o d tr z y m yw anie i n a w ią z y w a n ie zry w a n ej c ią g ł o ś c i m ię d z y tr a d y c ją a dniem o b ecn y m , d y sta n s w o b ec te r r o r u a k tu a ln o ś c i.
Janusz S t r a d e c k i p r z e d s t a w ił p r o je k t badań nad k w e s tią "Jaro sła w I w a s z k ie w ic z a gru p a S k a m a n d ra " , p o stu lu ją c s z c z e g ó ło w e p r z e ś l e d z e n ie fu n k cji g ru p y w b io g r a f ii p is a r z a , a ta k ż e - o d w ro tn ie - z a k r e s u , form i fu n k cji je g o u c z e s t n ic t w a w d z ia ła n ia c h g r u p o w y ch .
W r e f e r a c i e " P o c ie c h a m ie s z k a w p ięk n ie" Ir e n a M a c i e j e w s k a om ów iła s iln y w p r o z ie J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a z la t t r z y d z ie s t y c h n u r t op ow iad ań o d z n a c z a ją c y c h s i ę p o sta w ą r e z y g n a c y jn o - p ie ty s ty c z n ą : p raw d a p ięk n a b li ż s z a j e s t w ó w c z a s a u to ro w i od p ięk n a p ra w d y ; p e r s p e k ty w a e s t e t y c z n a p r z e w a ż a nad e t y c z n ą , m iło ś ć nad ś m ie r c ią . B o h a te r o w ie "Młynu nad U tra tą " , " B r z e z in y " , " P a n ien z W ilka" sz u k a ją z g o d y z ż y ciem w je g o n atu raln ym p o r z ą d k u .
M a łg o r z a ta B a r a n o w s k a , z a sta n a w ia ją c s ię nad odm ianam i i w a lo r a m i "M uzy k r a jo b r a z u o jc z y s te g o " w li r y c e I w a s z k ie w ic z a , p o d k r e ś la ła harm onijne g o d z e n ie w n ie j p r z e c iw s t a w ie ń P ó łn o c y i P o łu d n ia o r a z k u ltu ry i n a tu r y . A k cen to w a ła te ż m is tr z o s tw o p o e ty w u z y s k iw a n iu w i e
lo r a k ie j — ta k ż e c z a s o w e j , r e tr o s p e k ty w n e j - g łę b i p r z e s t r z e n i l i r y c z n e j .
Hanna K i r c h n e r punktem w y j ś c ia sw e g o r e fe r a t u " T op os m ło d o ś c i w p r o z ie J a r o sła w a Iw a s z k ie w ic z a " u c z y n iła r e f l e k s j ę nad p r z e m ia nam i o w eg o to p o su w k u ltu r z e e u r o p e js k ie j: w lit e r a t u r z e d w u d z ie s t o le c i a , w tym u J a r o s ła w a I w a s z k ie w ic z a , to p o s m ło d o ś c i a k c e n to w a ł p r o b le m atykę e g z y s t e n c j a ln ą ; w it a lis t y c z n e j o r ie n t a c j i fu tu r y stó w i sk am an d ry- tów b lis k ie b y w a ło ujm ow an ie m ło d o ś c i jako in tu ic y jn e g o zjed n a n ia z b y tem . I w a s z k ie w ic z u k a z u je p r o c e s y in ic j a c j i p o p r z e z z e s t r ó j t r z e c h w a r t o ś c i: p r z y j a ź n i, m ło d o ś c i, p ię k n a , z k tó r y c h żad n a n ie j e s t je d n o z n a c z n ie "d od atn ia". P r z y j a c i e l o k a zu je s i ę n ie r z a d k o so b o w tó rem w c ie la j ą cym m o ż liw o ś c i o d s u n ię te p r z e z p r o t a g o n i s t ę , b yw a źró d łem z a g r o ż e n ia . M ło d o ść i p ięk n o w ią ż ą s i ę b lis k o z e ś m ie r c ią , w yd an e n a u w z n io ś la ją c e o k r u c ie ń s tw o c z a s u , z a b ija ją c e g o w n a s k o le jn e o s o b o w o ś c i, n a d a ją c e g o k a żd ej c h w ili p r z e ż y t e j o s o b n ą , in te n sy w n ą j a k o ś ć . W o sta te c z n y m z a ś w y m ia r z e o k a zu je s i ę m ło d o ść w p r o z ie J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a p a r a b olą w s z e lk ic h w y siłk ó w u s e n s o w n ia n ia ś w ia t a , w y p r o w a d z a n ia ładu n a p r z e k ó r i w o b ec in sty n k tó w ż y c ia .
M a łg o r z a ta C z e r m i ń s k a , m ó w ią ca o " B o h a te r z e a u to b io g r a fic z nym jako so b o w tó r z e - w e w c z e s n e j p r o z ie J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a " , p r z e d s t a w iła in t e r p r e t a c j ę t r z e c h m ło d z ie ń c z y c h p o w ie ś c i p is a r z a w ś w i e t le in fo rm a cji a u to b io g r a fic z n y c h z a w a r ty c h w " K s ią ż c e m oich w spom nień". W k a żd ej z ty ch p o w ie ś c i b o h a te r , b ę d ą c y sob o w tó rem "ja" a u to b io g r a f ic z n e g o , sam o tr z y m u je p a r tn e r a s ta n o w ią c e g o je g o " o d b ic ie " , z n i e w ie lk im i sto su n k o w o p r z e s u n ię c ia m i z n a c z e n io w y m i. R o zd w o jen ie o s o b o w o ś c i so b o w tó ra n a d w ie p o s t a c i o d r ę b n e , z a b ie g n ie o b o ję tn y d la k o n
s t r u k c ji fa b u ły , o d p ow iad a n a p ię c io m t o ż s a m o ś c i i d y s ta n s u p o m ięd zy fik cyjn ym n a r r a to r e m a fak tyczn ym autorem p o w ie ś c i.
Anna S o b o l e w s k a (" K o n stru k cja i p s y c h o lo g ia b o h a te r a w p r o z ie n a r r a c y jn e j J a r o s ła w a I w a s z k ie w ic z a " ) a k c e n to w a ła s w o is t o ś ć o d n ie s i e ń m ię d z y p o s t a c ią a fa b u łą . C z ę s t e u p is a r z a p r z e m ilc z a n ie m oty w a cji p ow o d u ją cy ch b o h a tera m i s p r a w ia , ż e ic h k o le jn e d e c y z je za sk a k u ją n i e p r z y g o to w a n e g o c z y t e ln ik a . D z ie je s i ę tak z w ła s z c z a w e w c z e s n y c h o p o w ia d a n ia c h . P o s z c z e g ó l n i b o h a te r o w ie w m n ie js z e j m ie r z e z a w d z ię c z a ją
sw ą autonom ię w y o d ręb n io n ej p o z y c ji w śr ó d o d n ie s ie ń p e r s o n a ln y c h , w w ię k s z e j - in t e n s y w n o ś c i d o ś w ia d c z e n ia w e w n ę tr z n e g o k a ż d e g o z n ic h , P e r s p e k ty w a " c z ło w ie k w o b ec s i e b ie i św ia ta " p r z e w a ż a tu nad in t e r a k cyjnym w ym iarem o s o b o w o ś c i. C ech ą s w o is tą I w a s z k ie w ic z a j e s t u tr z y m y w a n ie ś c i s ł e j ró w n o w a g i m ię d z y o r ie n ta c ja m i n a tu r a lis t y c z n ą i p s y c h o a n a l i t y c z n ą . S tą d , j e ś l i je g o b o h a te r o w ie p r z e g r y w a ją , to w sk u tek s k o s t n ie n ia r a z d ok on an ego w yboru w a r t o ś c i , a n ie d la t e g o , by w y k r o c z y li p r z e ciw u ty lita r n y m norm om d z ia ła n ia .
W w y stą p ie n iu E u g e n ii Ł o c h " S tr u k tu r y p r z e s t r z e n n e u J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a " , w r a z z w ią ż ą c y m i je m otyw am i p o d r ó ż y i d io n iz y js k ie j
(ci la m od ern izm ) p a lin g e n e z y , s t a ły s i ę p r e te k s te m d la o g lą d u b a r d z o r ó ż n y c h c e c h p is a r s t w a a u to ra " P o d r ó ż y do P o ls k i " , a to p o c z y n a ją c od k u ltu r o w o -g e o g r a fic z n y c h k o n c e p c ji W sch o d u , Z a ch o d u , P o łu d n ia , P ó łn o c y , p o p r z e z "mit ż y c ia " , n a j e s i e n i z m y sło w e j i m ic ie k o sm o g o - n ic z n y m k o ń c z ą c .
H e le n a Z a w o r s k a w r e f e r a c i e "M uzyka jak o w ta je m n ic z e n ie w byt i n a tu r ę lu d z k ą . (P o w o jen n e o p o w ia d a n ia J a r o s ła w a I w a s z k ie w ic z a ) " m ó w iła o dwu r o d z a ja c h o b e c n o ś c i m u zyk i w t w ó r c z o ś c i li t e r a c k i e j p i s a r z a . P ie r w s z y d o ty c z y k ręg u m e ta fo r i m otywów m u zy czn y ch - o d w o łu ją c s i ę do n ic h , podejm uje p is a r z tr a d y c ję ro m a n ty czn ą ; w je g o u tw o r a c h m uzyka w ta je m n ic z a b o h a te r ó w , a z n im i c z y t e ln ik a , w m e ta fiz y c z n y ła d ś w ia t a . R ó w n o c z e śn ie a u to r "O pow iadań m u zy czn y ch " m niem a, iż m uzyka n a j p e łn ie j, bo b e z p o ś r e d n io , p r z e k a z u je s e n s u a ln e d o zn a w a n ie r z e c z y w i s t o ś c i . S tą d m uzyka o b e c n a j e s t w je g o p r o z ie ta k ż e n a in n y s p o s ó b , m ia n o w ic ie jako w y c z u w a ln y w le k tu r z e an a lo g o n p ew n y ch c e c h k o n str u k c y jn y c h o p o w ia d a n ia c z y p o w ie ś c i . W ykładnikam i tak ro zu m ia n ej " m u zy czn o ści" są z w ła s z c z a str u k tu r a d y s o n a n s o w a , d io n iz y js k ie u j ę c i e z m y s ło w o ś c i, w sw ej m aksym alnej k o n c e n tr a c j i w y ła m u ją cej s i ę p o z a g r a n ic e D obra i Z ła , k om p ozycja k on trap u n k tow a i te c h n ik a le itm o ty w u .
Z k o le i J ó z e f O p a l s k i , w r e f e r a c i e " S p r a w ie d liw o ś ć w p ię k n ie , c z y l i o m u zy ce w t w ó r c z o ś c i J a r o s ła w a I w a s z k ie w ic z a " , p r z e d s t a w ił z w ią z k i t w ó r c z o ś c i I w a s z k ie w ic z a z m u zy k ą , w y c h o d z ą c od b io g r a f ii p i s a r z a . Z a trzy m a ł s i ę p r z y tym b liż e j p r z y d z ie j a c h je g o w s p ó łp r a c y z K arolem S zym an ow sk im o r a z p r z y o d n o s z ą c y c h s i ę do m u zyk i d id a s k a lia c h w d ra m a ta ch .
Bohdan P o c i e j w w y s tą p ie n iu zatytu łow an ym " L ite r a c k a e k s p r e s j a ję z y k o w a a w ie d z a o m u zy ce" w y r ó ż n ił t r z y s t y le p is a n ia o m u zy ce: m u z y k o lo g ic z n y , filo z o f ic z n y i li t e r a c k i . P o ś w ię c o n a m u zy ce e s e i s t y k a J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a u trzy m a n a j e s t o c z y w iś c i e w s ty lu lit e r a c k im . P is a r z n a w ią z u je do r o m a n ty c z n e j, z a in ic jo w a n e j pism am i B e r lio z a i S ch u m a n n a , tr a d y c j i s t y lis t y c z n e j . N ie z a m ie r z a d o s t a r c z a ć c z y t e l n i k ow i w ie d z y o m u z y c e , l e c z s t a r a s i ę , by je g o p r a c e d a w a ły jej e k w i w a le n t, z a m y k a ją cy s i ę b e z r e s z t y w g r a n ic a c h sz tu k i s ło w a .
" R e ż y s e r o e k r a n iz a c j a c h u tw o ró w J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a " — tak i ty tu ł n o s i ło w y s tą p ie n ie A n d r z e ja W a j d y . W brew p otoczn ym w y o b r a ż e n io m , d la c e ló w film o w y ch w c a le n ie j e s t n a jp r z y d a t n ie js z a p r o z a o p is o w a . F ilm b ow iem j e s t sztu k ą z gruntu o d ręb n ą n ie ty lk o od li t e r a t u r y , a le i od m a la r s tw a . P a tr z ą c n a o b r a z sw o b o d n ie i po w ie le k r o ć , p r z e s u w am y s p o j r z e n ie od t ła ku p o s t a c io m . W idz k in o w y n a to m ia st ś l e d z i n i e m al w y łą c z n ie b o h a te r ó w , a w ła ś c iw ie ty lk o ic h tw a r z e . F ilm ow e w a lo r y p r o z y I w a s z k ie w ic z a z a s a d z a ją s ię w ła ś n ie n a w y r a z is t e j - c o n ie z n a c z y b yn ajm n iej: u s z c z e g ó ło w io n e j - k r e a c j i p o s t a c i. U w agom p o w y ż sz y m t o w a r z y s z y ła w w y stą p ie n iu r e ż y s e r a b arw n a o p o w ie ś ć o samym p r o c e s i e film o w a n ia " B r z e z in y " i " P a n ien z W ilk a" .
A n d rzej W e r n e r w r e f e r a c i e " T w ó r c z o ś ć J a r o sła w a I w a s z k ie w i c z a w film ie " om ów ił s z e ś ć k o le jn y c h a d a p ta c ji film o w y ch u tw orów p i s a r z a , p o c z y n a ją c od Jana R y b k o w sk ieg o "Domu n a p u stk o w iu " , p o p r z e z "M atkę Joannę od A n iołów " po " B r z e z in ę " i "P anny z W ilk a" . W film ie J e r z e g o K a w a le r o w ic z a — w b rew I w a s z k ie w ic z o w i — a b s tr a k c ja zd o m in o w a ła k o n k r e t. T ak is to tn a w o p ow iad an iu w ia r a b o h a teró w z o s t a ła u k a z a n a w film ie z p e r s p e k ty w y ś c i ś l e z e w n ę t r z n e j , sp r o w a d z a ją c s i ę do za u to m a ty zo w a n eg o r y tu a łu i do fu n k cji u ż y te c z n e g o n a r z ę d z ia w w a lc e o p r e s t i ż . Z n a c z n ie w ię k s z e u w r a ż liw ie n ie n a w e w n ę tr z n e w a lo r y p r o z y I w a s z k ie w ic z a w y k a zu ją e k r a n iz a c j e A n d r z e ja W ajd y. T u w p ro w a d zo n e p r z e z r e ż y s e r a p r z e s u n i ę c ia z n a c z e n io w e tłu m a czą s i ę lo ja ln ą in te n c ją p o le m ic z n ą . S ta ły m tem atem u W ajdy j e s t fo rm u ło w a n ie d ia g n o zy s p o ł e c z n ej p o p r z e z k o n fr o n ta c ję t r z e c h p ła s z c z y z n m y ś lo w y c h , m ia n o w ic ie p r o b le mów je d n o s tk i lu d z k ie j , t o ż s a m o ś c i n a ro d o w ej P olak ów i p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o . T y m cza sem I w a s z k ie w ic z o w i o b ca j e s t tak p o ję ta in te n c ja d ia
g n o sty c z n a - k o n cen tru je on s i ę na p ro b le m a ty c e e g z y s t e n c j a ln e j , w e - w n ą tr z o s o b o w e j. O d w rotn ie te ż n iż J a ro sła w I w a s z k ie w ic z , A n d rzej W aj da n ie p o tr a fi w i s t o c i e zd ob yć s i ę n a d y sta n s w o b e c s w e j w ła s n e j , w p i sa n ej w b io g r a fię o b e c n o ś c i w pełnym n a p ię ć w sp ó łc z e s n y m ż y c iu s p o łe c z n y m . W obec ow ej w e w n ę tr z n e j " n iem o żn o ści" r e f e r e n t d e k la r o w a ł w y so k i sz a c u n e k i e m p a tię .
H alina K u r k c w s k a w r e f e r a c i e "O języ k u m ię d z y w o je n n y c h n o w e l J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a " p r z e d s t a w iła dw a n u r ty s t y lis t y c z n e o p o w iad ań p is a r z a . P ie r w s z y , w p o s t a c i n a j c z y s t s z e j p r z e ja w ia j ą c y s i ę w d o jr z a ły c h o p o w ia d a n ia ch m ię d z y w o je n n y c h , to p r o z a p o to c z n a , n a tu r a ln a , n ie - k s ią ż k o w a . S k ła d n ia u p r o s z c z o n a , p a r a ta k ty c z n a , u r o z m a ic a na n ie k ie d y rów n ow ażn ik am i z d a n ia , p o ró w n a n ia n ie m a l p o s p o lite — s k ł a d ają s ię na w r a ż e n ie sw o b o d n ie k r e ś lo n e g o s z k ic u . N u rt d r u g i - to p r o za k u n sz to w n a , o s t e n ta c y jn ie a r t y s t y c z n a . L iczn ym r e m in is c e n c jo m t r a d y c ji li t e r a c k ie j to w a r z y s z ą n e o lo g iz m y i r e g io n a liz m y . N a o g ó ł jednak ś r o d o w is k o w a i r e g io n a ln a s t y liz a c j a m ow y p o s t a c i j e s t u I w a s z k ie w ic z a b a rd zo d y s k r e tn a .
Wanda S a d o w s k a , m ów iąc o " W e r sy fik a c ji J a r o sła w a I w a s z k ie w i c z a n a tle w e r s y f ik a c j i p oetów S k a m a n d ra " , z e s t a w iła d an e s t a ty s ty c z n e c h a r a k te r y z u ją c e p o z y c ję p is a r z a w śr ó d in n ych c z ło n k ó w g r u p y . 1 ta k , u w s z y s tk ic h dom inuje sy la b iz m (u I w a s z k ie w ic z a 70% w ie r s z y u tr z y m a n y c h j e s t w tym s y s te m ie w ob ec 61% u Tuw im a i 95% u L e c h o n ia ). N a drugim m ie jsc u c o do c z ę s t o t l i w o ś c i w y stę p o w a n ia p o ja w ia s i ę u I w a s z k ie w ic z a s y la b o to n iz m , u p o z o s t a ły c h skam andrytów - w ie r s z w o ln y . W m ięd zy w o jen n ej t w ó r c z o ś c i a u to ra " O k to sty ch ó w " p r z e w a ż a 1 3 - z g ł o s - k o w ie c i w ie r s z s t r o f ic z n y , p r z e w a ż n ie c z t e r o w e r s o w y . Dane te ś w ia d c z ą , iż p o e z ja J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a zajm ow ała w d orobku Skam andra p o z y c ję " c e n tr y s t y c z n ą " , lo k u ją c s i ę p o m ięd zy tr a d y c jo n a liz m e m Jana L e ch on ia a n o w a to rstw em Juliana T uw im a.
Szym on K o b y l i ń s k i w p r e le k c j i za ty tu ło w a n ej "O p o c z u c iu h u m oru w p is a r s t w ie J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a " s t w i e r d z i ł , iż c h o ć d ro g a p is a r z a z a c z ę ła s i ę od ż a rtó w ja w n y c h , to p ó ź n ie j u s t ą p iły on e m ie js c a d y sk r e tn ie js z e m u h u m o ro w i, p o za a n e g d o tą . C a łą w ła ś c iw ie tw ó r c z o ś ć I w a s z k ie w ic z a p r z e n ik a ż y w e p o c z u c ie hum oru: o d w aga d a le k ic h a n a
g ły c h s k o j a r z e ń , u w r a ż liw ie n ie n a tajem ną lo g ik ą a b su r d u , p r z e ś w ia d c z e n ie o p o z n a w c z y c h w a r t o ś c ia c h g r o t e s k i, w r e s z c i e s k ło n n o ść a u to ir o n ic z n a .
*
W toku ob rad k ilk a k r o tn ie daw ano w y r a z n a d z ie i, ż e z r o z s t r z e l o n y c h , ą n ie r z a d k o i s p r z e c z n y c h w zajem n ie h ip o te z in te r p r e ta c y jn y c h w y s tę p u ją c y c h w k o le jn y c h r e fe r a t a c h - z ło ż y s i ę w p r z y s z ł e j k s ię d z e z b io r o w e j c a ło ś c io w y o b ra z dorobku J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a . J e ś li n a w e t n a d z ie ję tę w yp ow iad an o c o k o lw ie k "na w y r o s t" , to z c a łą p e w n o ś c ią trw ałym o s ią g n ię c ie m s e s j i p o z o s ta n ie , b o g a ctw o i r o z m tu to ść z a p r e z en to w a n y ch sposobów' " o tw iera n ia " w r a ż liw o ś c i czj/teln ik ó w J a r o sła w a I w a s z k ie w ic z a na w e w n ę tr z n e w a r t o ś c i je g o d z ie ł .
M gr M arian P ła c h e c k i
Z ŻY C IA N A U K O W E G O IBL
K O N T A K T Y Z A G R A N IC Z N E IN STY T U TU BAD AŃ L IT ER A C K IC H W LA TA CH 1978-1979
Kontakty z a g r a n ic z n e Instytutu Badań L ite r a c k ic h w r . 1 9 7 8 i p ie r w sz y c h p ię c iu m ie s ią c a c h 1979 p o d z ie lić m o żn a , jak z a w s z e , na d w ie z a s a d n ic z e c z ę ś c i : w y ja z d y za g r a n ic ę p racow n ik ów 1BL PAN o r a z p r z y ja z d y g o ś c i z a g r a n ic z n y c h do P o ls k i . Z a m ie s z c z o n e p o n iżej ta b e le p o k a z u ją , z k tórym i k rajam i kontakty te b y ły n a j c z ę s t s z e .
W r . 197 8 p r a c o w n ic y IBL li c z n ie u c z e s t n ic z y l i w k o n fe r e n c ja c h z a g r a n ic z n y c h , p rzy czym z n a c z n a w ię k s z o ś ć w y je ż d ż a ją c y c h w y g ła s z a ła na sy m p o zja ch r e f e r a t y bądź kom unikaty n a u k o w e. W yjazdy n a s e s j e n ie p r z e k r a c z a ły 8 d n i, n a j c z ę ś c ie j b y ły to 5 - 6 - d n io w e p ob yty z a g r a n ic ą . R ów n ież w y ja zd y w c e la c h o r g a n iz a c y jn y c h o g r a n ic z a ły s i ę do kilk u z a
