Beata Paszczyk, Joanna Łuczyńska
OCENA ZAWARTOŚCI
KWASÓW TŁUSZCZOWYCH I IZOMERÓW TRANS W MASŁACH, MARGARYNACH MIĘKKICH I TŁUSZCZACH
MIESZANYCH
Katedra Towaroznawstwa i Badań Żywności Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Kierownik: prof. dr hab. inż. E. Gujska
Celem badań była ocena zawartości kwasów tłuszczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ilości izomerów trans kwasu oleinowego (C18:1), linolowego (C18:2) oraz sprzężonego kwasu linolowego cis9trans11 C18:2 (CLA) w masłach, margarynach miękkich i tłuszczach mieszanych.
Analizowane produkty odznaczały się zróżnicowanym składem poszczegól-nych grup kwasów tłuszczowych (nasycoposzczegól-nych, monoenowych i polienowych). Izomery trans kwasu oleinowego (C18:1) i kwasu linolowego (C18:2) obecne były we wszystkich badanych produktach. Tylko w badanych masłach stwierdzono obecność sprzężonego kwasu linolowego cis9trans11 C18:2 (CLA).
Słowa kluczowe: masło, margaryny miękkie, tłuszcze mieszane, kwasy tłuszczowe, izomery trans.
Key words: butter, soft margarines, fat blends, fatty acids, trans isomers.
Tłuszcze stosowane do smarowania pieczywa: masła, tłuszcze mieszane, mar-garyny miękkie różnią się między sobą cechami sensorycznymi, a także składem chemicznym, a co za tym idzie, różną wartością odżywczą i zdrowotną. Masło jest produktem wysokotłuszczowym otrzymywanym wyłącznie z mleka w wyniku zmaślania śmietanki pasteryzowanej nie ukwaszonej lub ukwaszonej (śmietany) (1). Margaryny składają się z fazy tłuszczowej i rozpuszczonej w niej zemulgowanej fazy wodnej, które tworzą emulsję typu woda w oleju. W skład osnowy tłuszczo-wej, stanowiącej ok. 80%, wchodzą mieszaniny olejów jadalnych, ciekłych lub utwardzonych oraz dodatki rozpuszczalne w tłuszczach. Skład osnowy jest zróżni-cowany w zależności od rodzaju margaryny. W produkcji margaryn do smarowa-nia pieczywa wykorzystuje się przeestryfi kowane lub uwodornione oleje, głównie słonecznikowy, sojowy i rzepakowy. W tzw. miksach tłuszczowych fazę tłuszczową stanowi mieszanina stałych lub płynnych tłuszczów roślinnych i zwierzęcych (2). Jakość tłuszczów mieszanych zależy od wzajemnego stosunku stosowanych do ich produkcji składników. Tłuszcze mieszane oraz margaryny miękkie cieszą się du-żym zainteresowaniem konsumentów, ze względu na dobrą smarowność po wyjęciu
z lodówki oraz niższą cenę, w porównaniu do masła. Zaletą żywieniową tłuszczów mieszanych i margaryn miękkich jest wyższa niż w maśle zawartość jednonienasy-conych i wielonienasyjednonienasy-conych kwasów tłuszczowych. Poza tym produkty te najczę-ściej charakteryzują się niższą niż masło zawartością tłuszczu (3,4). Z dotychczas przeprowadzonych badań wynika, że margaryny oraz tłuszcze mieszane, głównie mieszanki margaryny z masłem, mogą zawierać znaczne ilości izomerów trans. Tłuszcze zawierające trans kwasy tłuszczowe charakteryzują się niekorzystnym wpływem na zdrowie człowieka (5,6,7).
Celem pracy była ocena zawartości kwasów tłuszczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ilości izomerów trans kwasu oleinowego (C18:1) i linolowego (C18:2) oraz sprzężonego kwasu linolowego cis9trans11 C18:2 (CLA) w masłach, margarynach miękkich oraz tłuszczach mieszanych.
MATERIAŁ I METODY
Badaniem objęto masła, margaryny miękkie, kubkowe oraz tłuszcze mieszane (po 8 produktów). Badane produkty pochodziły od różnych producentów, zakupione zostały w tym samym okresie, w sklepach na terenie Olsztyna.
Tłuszcz z objętych badaniem margaryn i tłuszczów mieszanych wydzielono me-todą Folcha (8) stosując mieszaninę chloroform-metanol (2:1, v/v). Tłuszcz z masła wydzielono przez stopienie w temp. 45°C, dekantowanie znad plazmy i sączenie przez twardy sączek z bezwodnym siarczanem VI sodu, w celu całkowitego usu-nięcia wody.
Estry metylowe kwasów tłuszczowych przygotowywano wg metody IDF, stosu-jąc metanolowy roztwór KOH (9).
Skład kwasów tłuszczowych wydzielonego tłuszczu oznaczono metodą chro-matografi i gazowej (GC) stosując: chromatograf gazowy HP 6890 z detektorem płomieniowo-jonizacyjnym (FID), kolumną kapilarną CP Sil 88 o długości 100 m, średnicy 0,25 mm, grubości fi lmu 0,20 μm. Analizę składu kwasów tłuszczowych przeprowadzono w następujących warunkach: temp. początkowa kolumny 60°C (przez 1 min) do 180°C, przyrost temp. Δt =5°C/min. Zastosowana temp. detektora 250°C, dozownika 225°C. Gaz nośny hel, prędkość przepływu 1,5 cm3/min.,
do-zownik z podziałem 50:1. Wszystkie oznaczenia wykonano w dwóch równoległych powtórzeniach.
Identyfi kację pików kwasów tłuszczowych przeprowadzono przez porównanie z czasami retencji odpowiednich wzorców estrów metylowych kwasów tłuszczo-wych fi rmy Sigma-Aldrich i Supelco oraz na podstawie danych literaturotłuszczo-wych.
Udziały procentowe kwasów tłuszczowych obliczono na podstawie integracji powierzchni pików dokonanych przez system komputerowy zestawu chromatogra-fi cznego i wyrażono jako procentowy udział poszczególnych kwasów tłuszczowych w stosunku do ogólnej ilości kwasów tłuszczowych (% masowy). Ilościową zawar-tość oznaczonych kwasów tłuszczowych i oznaczonych izomerów trans w g/100 g produktu obliczono względem wprowadzonego standardu (estru metylowego kwa-su C21:0, Sigma-Aldrich). Wartości średnie i odchylenia standardowe obliczono w programie Excel.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wszystkie badane masła zawierały 82% tłuszczu. Objęte badaniem margaryny miękkie, wg deklaracji zamieszczonej przez producenta na opakowaniu, zawierały tłuszcz w ilości od 60 do 82%. W badanych tłuszczach mieszanych tłuszcz stanowił od 40 do 60%.
Zamieszczone w tab. I wyniki wskazują, że objęte badaniem tłuszcze stosowane do smarowania pieczywa charakteryzowały się zróżnicowanym składem poszcze-gólnych grup kwasów tłuszczowych. W badanych masłach dominowały nasycone kwasy tłuszczowe. Ich zawartość wynosiła średnio 60,98% w ogólnym składzie kwasów tłuszczowych, co stanowiło 35,80 g/100 g produktu. We wszystkich bada-nych masłach w tej grupie kwasów tłuszczowych w największej ilości występował kwas palmitynowy (C16:0) oraz mirystynowy (C14:0).
Ta b e l a I. Zawartość grup kwasów tłuszczowych w badanych masłach, margarynach miękkich i tłuszczach mie-szanych (% w ogólnym składzie kwasów tłuszczowych, g/100 g produktu)
Ta b l e I. The content of groups of fatty acids in analyzed butters, soft margarines and fat blends (% of total fatty acids, g/100 g of products) Σ lotne Σ kwasów nasyconych Σ kwasów monoenowych Σ kwasów polienowych Masła (n=8)
% w ogólnym składzie kwasów
tłuszczowych 11,13 60,98 25,14 2,76
g/100 g produktu 6,53 35,80 14,76 1,62
Margaryny miękkie (n=8)
% w ogólnym składzie kwasów
tłuszczowych 0,90 28,82 43,26 27,02
g/100 g produktu 0,44 14,20 21,31 13,31
Tłuszcze mieszane (n=8)
% w ogólnym składzie kwasów
tłuszczowych 1,75 32,68 45,77 19,81
g/100 g produktu 0,71 13,28 18,60 8,05
n – liczebność próbek
Średnia zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych w masłach badanych przez
Wrońskiego i współpr. (3) była wyższa, wynosiła 69,3%. Masła zakupione na rynku
w Olsztynie, badane w 2012 r. (10) odznaczały się zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych w ilości od 62,56 do 70,98%. Badania własne, opublikowane w 2016 r. wskazują, że średnia zawartość tej grupy kwasów tłuszczowych w masłach wy-nosiła 60,65% ogólnego składu kwasów tłuszczowych (11). Tureckie masła badane przez Seçkin i współpr. (12) odznaczały się też wyższą niż objęte badaniem masła średnią zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych (71,25%).
Przeprowadzone badania wykazały, że objęte badaniem margaryny miękkie, kubkowe oraz tłuszcze mieszane odznaczały się niższą niż masła zawartością na-syconych kwasów tłuszczowych. W tych produktach w grupie kwasów nana-syconych dominowały kwas palmitynowy (C16:0) oraz laurynowy (C12:0). W margarynach sumaryczna zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych wynosiła średnio 28,82%
w ogólnym składzie kwasów tłuszczowych (14,20 g/100 g produktu). W marga-rynach miękkich niskotłuszczowych zakupionych w latach 1996–2000, badanych przez Daniewskiego i współpr. (13) zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych była bardzo zróżnicowana, kształtowała się w przedziale od 14,0 do 36,1%. Zbli-żone zawartości tych kwasów wspomniani autorzy stwierdzili w badanych przez siebie margarynach pełnotłuszczowych miękkich. Badania własne opublikowane w 2013 r. (10) wskazują, że w margarynach miękkich zakupionych w Olsztynie, kwasy nasycone stanowiły od 25,48 do 34,31%.
Objęte badaniem tłuszcze mieszane zawierały kwasy nasycone w ilości 32,68% (13,28 g/100 g) (tab. I). Miksy badane przez Wrońskiego i współpr. (3) zawierały kwasy nasycone w ilości 39,60% ogólnego składu kwasów tłuszczowych. Badania własne wskazują, że w tłuszczach mieszanych kwasy te stanowiły 51,84% (prze-dział od 32,14 do 66,36%) (10). Średnia zawartość kwasów nasyconych w tłusz-czach mieszanych badanych w 2015 roku wynosiła 36,37% w ogólnym składzie kwasów tłuszczowych (11).
Przeprowadzone badania wykazały, że masła odznaczały się niższą niż margary-ny miękkie i tłuszcze mieszane zawartością nienasycomargary-nych kwasów tłuszczowych (tab. I). Średnia zawartość kwasów monoenowych w badanych masłach była na poziomie 25,14% ogólnego składu kwasów tłuszczowych, (14,76 g/100 g produktu).
Seçkin i i współpr. (12) podają, że w masłach tureckich kwasy monoenowe
występo-wały w ilości 27,70%. Zbliżone zawartości tych kwasów w masłach dostępnych na rynku w Olsztynie stwierdzili Wroński i współpr. (3). Badania własne opublikowane w 2013 r. wskazują, że średnia zawartość tej grupy kwasów w masłach wynosiła 28,28% (10).
Zamieszczone w tab. I wyniki wskazują, że w objętych badaniem tłuszczach mieszanych udział kwasów monoenowych wynosił 45,77% (18,6 g/100 g produk-tu). Według badań opublikowanych w 2013 r. w tłuszczach mieszanych kwasy te stanowiły średnio 35,87% (10). Wyższą zawartością tej grupy kwasów (47,26%) charakteryzowały się tłuszcze mieszane zakupione na rynku w Olsztynie, badane w 2016 roku (11). W miksach badanych przez Wrońskiego i współpr. (3) kwasy monoenowe były na poziomie 48,14%. Średnia zawartość tych kwasów w objętych badaniem margarynach miękkich wynosiła 45,77% w ogólnym składzie kwasów tłuszczowych (tab. I).
Polienowe kwasy w badanych masłach stanowiły 2,76% ogólnego składu kwa-sów tłuszczowych (1,62 g/100 g produktu) (tab. I). W masłach tureckich, badanych przez Seçkin i współpr. (12) kwasy te występowały w ilości 0,37%. Masła badane przez Wrońskiego i współpr. (3) zawierały 3,36% kwasów polienowych. Badania własne opublikowane w 2013 r. (10) wskazują, że średnia zawartość tych kwasów w masłach była wyższa, wynosiła 3,55%.
Przeprowadzone badania wykazały, że margaryny miękkie odznaczały się wyższą niż masła oraz tłuszcze mieszane zawartością polienowych kwasów tłuszczowych, średnio 27,02% w ogólnym składzie kwasów (13,31 g/100 g produktu). Badania własne wskazują, że w margarynach miękkich kwasy te występowały w ilości od 13,37 do 38,34% (10). Duże zróżnicowanie w zawartości kwasów polieno-wych w margarynach miękkich nisko- i pełnotłuszczopolieno-wych stwierdzili Daniewski i współpr. (13).
Dane zamieszczone w tab. I wskazują, że objęte badaniem tłuszcze mieszane zawierały kwasy polienowe w ilości 19,81% w ogólnym składzie kwasów tłuszczo-wych (8,05 g/100 g produktu). Średnia zawartość tej grupy kwasów tłuszczotłuszczo-wych w miksach, badanych przez Wrońskiego i współpr. (3) była na poziomie 12,18%. W tłuszczach mieszanych badanych przez Żegarską i współpr. (14) zawartość tej grupy kwasów tłuszczowych była bardzo zróżnicowana, kształtowała się od 6,1 do 23,2%.
W ocenie jakości tłuszczów pożywienia zwraca się dużą uwagę na zawartość izomerów trans w tych produktach. Izomery trans powstają naturalnie w procesie biouwodorniania pod wpływem bakterii rezydujących w żwaczu zwierząt przeżu-wających oraz podczas przemysłowego uwodorniania olejów roślinnych i rybnych. Naturalnym źródłem izomerów trans w naszym pożywieniu jest mleko, produk-ty mleczarskie oraz mięso zwierząt przeżuwających. Izomery trans pochodzenia przemysłowego występują we wszystkich produktach zawierających przemysłowo utwardzone oleje roślinne (15). Zawartość izomerów trans w tych produktach jest zmienna i zależy od rodzaju i ilości użytego tłuszczu oraz od zastosowanych wa-runków procesu technologicznego.
W tłuszczu wydzielonym z wszystkich objętych badaniem produktów stwier-dzono obecność izomerów trans kwasu oleinowego (C18:1) i linolowego (C18:2). Zamieszczone w tab. II wyniki wskazują, że zawartość tych izomerów w badanych margarynach miękkich i tłuszczach mieszanych była bardzo zróżnicowana. Izomery
trans kwasu C18:1 w margarynach miękkich występowały w ilości od 0,05 do 0,45
g/100 g produktu, a w objętych badaniem tłuszczach mieszanych od 0,13 do 2,86 g/100 g produktu. Izomery trans kwasu linolowego (C18:2) w objętych badaniem margarynach miękkich i tłuszczach mieszanych były na zbliżonych poziomach (tab. II). Filipek i współpr. (16) podają, że zawartość izomerów trans w badanych przez nich tłuszczach masłopodobnych była zróżnicowana, a w niektórych badanych tłuszczach ich ilość przekraczała 16 g/100 g tłuszczu.
Ta b e l a II. Zawartość izomerów trans w badanych masłach, margarynach miękkich i tłuszczach mieszanych (g/100 g produktu)
Ta b l e II. The content of trans isomers in analyzed butters, soft margarines and fat blends (g/100 g of product) Σ trans C18:1 Σ trans C18:2 cis9trans11 C18:2
(CLA) Masła (n=8) Min – Max x– ± s 1,55 – 2,01 1,79 ± 0,17 0,26 – 0,46 0,38 ± 0,06 0,26 – 0,34 0,30 ± 0,02 Margaryny miękkie (n=8) Min – Max x– ± s 0,05 – 0,45 0,21 ± 0,14 0,03 – 0,09 0,03 ± 0,01 – Tłuszcze mieszane (n=8) Min – Max x– ± s 0,13 – 2,86 0,75 ± 1,18 0,02 – 0,07 0,05 ± 0,02 – n – liczebność próbek
Zawartość izomerów trans kwasu oleinowego (C18:1) w objętych badaniem ma-słach była w przedziale od 1,55 do 2,01 g/100 g produktu, a izomerów trans kwasu linolowego (C18:2) od 0,26 do 0,46 g/100 g produktu (tab. II). Filipek i współpr.
(16) podają, że w masłach zawartość izomerów trans wahała się od 0,4 do 3,3 g/100 g tłuszczu.
We wszystkich badanych masłach stwierdzono też obecność sprzężonego kwa-su linolowego cis9trans11 C18:2 (CLA) (tab. 2). Kwas ten jest dominującym składnikiem sprzężonych dienów tłuszczu mlekowego, jemu przypisuje się szereg prozdrowotnych właściwości (17). Zawartość CLA w objętych badaniem masłach kształtowała się w przedziale od 0,26 do 0,34 g/100 g produktu (tab. II). Według badań Tokarza i współpr. (18) zawartość kwasu cis9trans11 C18:2 (CLA) w ma-słach zakupionych na rynku warszawskim zimą i wiosną wynosiła od 88,86 mg/100 g do 172,59 mg/100 g masła, a w masłach zakupionych latem i jesienią od 114,0 mg/100 g do 372,03 mg/100 g masła. Zawartość kwasu CLA w masłach badanych przez Rutkowską i Sadowską (19) była na poziomie od 246,3 do 1067,95 mg/100 g produktu.
PODSUMOWANIE
Objęte badaniem tłuszcze do smarowania pieczywa charakteryzowały się zróżni-cowanym składem poszczególnych grup kwasów tłuszczowych (nasyconych, mo-noenowych i polienowych).
W masłach dominowały nasycone kwasy tłuszczowe. W największej ilości w tej grupie kwasów tłuszczowych występował kwas palmitynowy i mirystynowy.
Margaryny miękkie i tłuszcze mieszane charakteryzowały się wyższą niż masła zawartością kwasów monoenowych i polienowych.
We wszystkich badanych produktach obecne były izomery trans kwasu oleino-wego (C18:1) i kwasu linolooleino-wego (C18:2). Większe zróżnicowanie w zawartości izomerów trans kwasu C18:1 stwierdzono w margarynach miękkich i tłuszczach mieszanych niż w masłach. Masła charakteryzowały się wyższą niż margaryny miękkie i tłuszcze mieszane zawartością izomerów trans kwasu C18:2.
Tylko badane masła zawierały ważny z żywieniowego punktu widzenia kwas linolowy o wiązaniach sprzężonych cis9trans11 C18:2 (CLA).
Porównując uzyskane wyniki z rezultatami wcześniejszych badań dotyczących zawartości izomerów trans w masłach, margarynach oraz tłuszczach mieszanych można stwierdzić, że zawartość tych izomerów w tych produktach ulega zmianom.
B. P a s z c z y k, J. Ł u c z y ń s k a
THE ASSESSMENT OF THE CONTENT OF FATTY ACIDS AND TRANS ISOMERS IN BUTTERS, SOFT MARGARINES AND FAT BLENDS
S u m m a r y
Introduction. Fats used as spreads: butter, mixed fats, soft margarines differ in sensory
characteris-tics as well as in their chemical composition, and thus, their different nutritional and health value. The results of research indicate that margarines and mixed fats are a signifi cant source of harmful trans fatty acids. High consumption of trans isomers with diet leads to an increased risk of developing many diseases, for example cardiovascular diseases, type 2 diabetes and obesity.
Aim. The aim of the study was to assess the fatty acids composition, with particular emphasis on
the content of trans isomers of oleic acid (C18:1) and linoleic acid (C18:2) and conjugated linoleic acid
cis9trans11 C18:2 (CLA) in butters, soft margarines and fat blends.
Material and methods. The study included butters, soft margarines and fat blends (8 products of
each group). Determination of the fatty acid composition was performed by GC-FID method using a 100-m capillary column with CP Sil 88 phase.
Results. Analyzed products were characterized by different compositions of individual groups of
fatty acids (saturated, monoenoic and polyenoic). Trans isomers of C18:1 and C18:2 were found in all analyzed products. Acid cis9trans11 C18:2 (CLA) was found in all analyzed butters. Its content ranged from 0,26 to 0,34 g/100 g of product.
Conclusions. Due to the presence of trans fatty acids in fats used as spreads and the popularity
of this type of products special actions should be taken to reduce the trans isomers content in these products and regularly check their content.
PIŚMIENNICTWO
1. PN-A-86155:1995. Mleko i przetwory mleczne. Masło. – 2. Świderski F.: Towaroznawstwo żywności przetworzonej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. – 3. Wroński M., Wielgosz-Groth Z.,
Sobczuk--Szuł M., Mochoł M., Kowalska U.: Profi l kwasów tłuszczowych w maśle i produktach masłopodobnych
i jego zmiany podczas przechowywania. Przegl. Mlecz., 2012: 4-8. – 4. Balas J.: Kwasy tłuszczowe w rynkowych produktach spożywczych – oleje, margaryny, masło, tłuszcze mieszane, produkty cu-kiernicze, produkty typu ,,fast food”, produkty zbożowe, słone przekąski, nasiona i orzechy, majonezy. Żyw. Człow. Metab., 2004: 31(2): 181-191. – 5. Mozaffarian D., Katan M.B., Ascherio A., Stampfer M.J.,
Willett W.C.: Trans fatty acids and cardiovascular disease. N. Engl. J. Med., 2006: 354 (15): 1601-1613.
– 6. Kochan Z., Karbowska J., Babicz-Zielińska E.: Trans-kwasy tłuszczowe w diecie – rola w rozwoju zespołu metabolicznego, Postępy Hig. Med. Dośw., 2010: 64: 650-658. – 7. Dhaka V., Gulia N., Singh
Ahlawat K., Singh Khatkar B.: Trans fat – sources, health risks and alternative approach – A review,
J. Food Sci. Technol., 2011: 48(5): 534-541. – 8. Folch J., Lees M., Sloane Stanley G.H.: A simple method for isolation and purifi cation of total lipids from animal tissues. J. Biol. Chem., 1957: 226(1): 497-509. – 9. ISO 15884:2002 (IDF 182:2002): Milk fat – Preparation of fatty acid methyl esters. – 10. Paszczyk
B.: Izomery trans w tłuszczach do smarowania pieczywa, Bromat. Chem. Toksykol., 2013: 46(1): 13-19.
11. Paszczyk B.: Skład kwasów tłuszczowych w masłach i tłuszczach mieszanych. Bromat. Chem. Toksykol., 2016: 49(4): 756-763. – 12. Seçkin A.K., Gursoy O., Kinik O., Akbulut N.: Conjugated lin-oleic acid (CLA) concentration, fatty acid composition and cholesterol content of some Turkish dairy products, LWT, 2005: 38: 909-915. – 13. Daniewski M., Jacórzyński B., Mielniczuk E., Balas J., Filipek
A., Pawlicka M., Domina P.: Ocena składu kwasów tłuszczowych w margarynach rynkowych z lat
1996–2000. Roczn. PZH, 2002: 53, 1: 59-64. – 14. Żegarska Z., Paszczyk B., Borejszo Z.: Content of trans C18:1 and trans C18:2 isomers and cis-9,trans-11 C18:2 (CLA) in fat blends, J. Food Lipids, 2005: 12: 275-285. – 15. Cichosz G., Czeczot H.: Kwasy tłuszczowe izomerii trans w diecie człowieka. Bromat. Chem. Toksykol., 2012: 45(2): 181-190. – 16. Filipek A., Balas J., Pawlicka M., Daniewski M.,
Mielniczuk E., Jacórzyński B.: Kwasy tłuszczowe w maśle i tłuszczach mieszanych, Bromat. Chem.
Toksykol., 2003: 36(2): 115-121. – 17. Białek A., Tokarz A.: Źródła pokarmowe oraz efekty prozdrowotne sprzężonych dienów kwasu linolowego (CLA), Biul. Wydz. Farm. WUM., 2009: 1: 1-12. – 18. Tokarz
A., Białek A., Stawarska A., Gołębiewska L.: Porównanie zawartości sprzężonych dienów kwasu
lino-lowego – CLA w masłach dostępnych na rynku warszawskim w 2006 roku. Żyw. Człow. Metab., 2007: 34(1/2): 118-127. – 19. Rutkowska J., Sadowska A.: Skład kwasów tłuszczowych masła pochodzącego z północno-wschodniego rejonu Polski. ,,Żywność Regionalna i Tradycyjna” Olsztyn: 25-26.11.2009.
