Głębsze podłoże geologiczne okolicy Poznania w świetle badań z lat 1973-1975

HALINA KRA WCZYŃSKA-GROCHOLSKA, WOJCIECH GROCHOLSKI

Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

GŁĘBSZE PODŁOŻE

GEOLOGICZNE OKOLICY POZNANIA

W SWlETLE

BADA~

Z LAT 1973-1975

Okolice Poznania są terenem intensywnych prac geologiczno-poszukiwawczych. Zanim przejdziemy do omówienia niektórych nowych danych o głębszym podłożu "tego obszaru, wskazane jest podanie kilku ogólnych informacji wprowadzających w morfologię i geologię regionu.

Warta koło Poznania opuszcza równoleżnikową

pradolinę Warszawsko-Berlińską, " skręca na północ tworząc przełom w utworach morenowych stadiału

poznańskiego i wpływa do pradoliny Toruńsko-Eber­

swaldzkiej. Płynąc z obszaru deglacjacji poleszczyń­ sklej, rzeka napotyka w swym biegu na zachód mo-renę mosińską i skręca w kierunku północnym na teren deglacjacji popoznańsklej.

W trzeciorzędzie rozwinęło się obniżenie zapadli-skowe o głębokOści dochodzącej do 200 m, a biegną­

ce od Szamotuł przez zachodnie peryferie Poznania,

Mosinę, Czępin, Krzywinę do Gostynia i Krobi. Jest to strefa występowania nie eksploatowanych złóż węgli brunatnych (4), poprzesuwanych poprzecznymi uskokami listwowymi. Dyslokacje predysponujące trzeciorzędowe obniżenia morfologiczne znajdują swe odzwierciedlenie w głębszym podłożu sięgając do

piętra strukturalnego waryscyjskiego (1).

UKD 1151.735.21.783: 560.822.8/.7

+

560.83(438.22141) W rejonie Poznania przebiega (13; 14) umowna,

północno-wschodnia granica dużej jednostki piętra

strukturalnego laramijskiego jaką jest "monoklina przedsudecka. Przedtrzeciorzędowe wychodnie dolnej kredy wyznaczają granicę między położoną na po-łudnie od Poznania llIlonokliluą a synklinorium. szcze-cińsko-szamotulskim "i .mogUeńs.'k:o-ł6dzkim. Obydwa obszary synklinorialne rozdziela laramijska elewacja szamotulsko-obornick:a sięgająca po rejon przylegają­ cy od wschodu do Poznania (15). Poznań jest poło:.. żony w środku obnitonej jednostki o tej samej naz-wie, w obrębie piętra strukturalnego waryscyjskiego

(l). ·Strop karbonu jest nawiercany w tej jednostce na głębokościach od 2500 m na południu do ponad" 4000 m na północy.

Zasób wiedzy o geologii głębszego podłoża okolicy Poznania wzbogaca się szybko z roku na rok dzięki licznym pracom wiertniczym i geofizycznym Górnic-twa Naftowego i Instytutu Geologicznego współpra­

cujących z placówkami Polskiej Akademii Nauk i geologami uniwersyteckimi. Miło nam wyrazić wdzię­ czność i uznanie dyrekcji Zjednoczenia Górnictwa Naftowego i przedsiębiorstwom poszukiwań

nafto-wych w osobach dyr. dr P. Karnkowskiego i mgr Z. Koraba z Warszawy, mgr J. Kuchciflskiegoz Kra-kowa, mgr inż. L. Cimaszewskiego i mgr ioż. B.

Si-korskiego z Piły, mgr mgr J. i F. Stolarczyków z Wołomina oraz mgr inż. T. Zołnierczuka i mgr K.

Dyjaczyńskiego z Zielonej Góry za udostępnienie ma-teriałów do regionalnych badań podstawowych i in-teresujące dyskusje geologiczne.

ROZWOJ BADA:& PODŁO:.tA GEOLOGICZNEGO POZN:ANIA

Jedną z pierwszych publikacji o podłożu geolo-gicznym Poznania zawdzięczamy profesorowi Uni-wersytetu Poznańskiego Kaz.l.mierzowi WÓjcikowi

(18). Cytowany autor wydziela: 1) jurę g6rną (kime-ryd) w postaci wapieni zawierających skamieliny ju-rajskie; 2) trzeciorzęd (miocen) 2 iłami poznańskimi w stropie i formacją węgla brunatnego w spągu, o-raz 3) holocen, starszy i młodszy' plejstocen z u-względnieniem "iłów wstęgowy(!h, piasków oraz gór-nyeh i dolnych margli zwałowych". Opis wymienio-nych warstw ilustrują dwa przekroje. Jeden przez

dolinę Warty od Sze10Ilga do Głównej i drugi przez dolinę Bog1dank.i od Winiar do JEfiyc. Przekroje nary-sowane są do głębokości ok. 50 m. Na zaburzenia warstw w profilu dyluwialnym w Głównej k. Poz-nania zwrocił uwagę E. Passendorfer (12). Kimeryd i mioeen z wiercenia w północnej części Poznania został opisany przez J. Gołąba (3).

Najstarsze geologiczne opracowania powojenne okolicy Poznania dotyczą plejstocenu i pliocenu. Pod koniec lat pięćdziesiątych rozpoznano . wierceniami struklturę Szamotuł....Qbornik (15), a następnie malni i dogger z wierceń w Piekarach i w Poznaniu (2, 3,

10). Za głębakiie uważano wówczas wiercenia do głę-.'. bokości 269 m . (10). M. Zua:aWlski w swej pracy hy-drogeologicznej (19) zwraca uwagę na obecność oli-gocenu w .podłożu POI'lJllania, a M. Marzec (11) doko-nał· wstęphego rozpoznania stratygraficznego tych morskich Osadów w północnej okolicy miasta po Szamobuły. Stało się to m<l'ilJ.iwe daęki pracom w'iert- . niczo-poszukiw&wczym. i geofizycznym związanym z dokumen.towa.n.lem .złóż węgli bruna·tnych w Wielko-polsce. Jednym z pierlW'szych geologów, .którzy przed-stawll!l syntetyczne wyniki tych badań na

posiedze-IDU Polskiego Towarzystwa Geologicznego we Wro-cław1u był Jan SzuanUak. Sedymentacja oligocenu i miocenu w okolicy Poznania była tematem pracy do-ktorskiej Z. Wa:lk:iewicz (17).

LITOLOGIA I STRATYGRAFIA

W pierwszej połowie "lat siedemdziesiątych przed-siębiorstwa poszukiwań naftowych odwierciły w Poz-naniu 'jeden, a w promieniu 50 km od stolicy Wiel-kopolski kilkadziesiąt otworow do piętra struktural-nego waryscyjskiego na głębokości" od 2700 m do po-nad 3900 m. Głębokie. wiercenia geologiczne w tym rejonie prowadzi rownież Instytut Geologiczny. P~ prowadzono r6wnież badania geofizyczne, gł6wnie sejsmiczne.

Jednym z ollworów, ilmóry przewiercił d06ć pełny profil osadów piętra strukturalnego laramijskiego j

osiągnął młodopaleozoiczne podłoże był otwór P (ryc. 1) usytuowany w zachodniej części Poznania. Jego skrocony opis, według danych A. Ryby i J. Wr6blo-wej, podajemy poniżej (uwzględniając w m miąż­ szości przewiercone):

195,0 osady trzeciorzędowe i czwartorzędu

112,5. 28,0 21,0 93;5 247,5 26,5 70,0 104,5 210,5 (T

+

Q),

margle i wapienie margliste - turon' (K~,

margle - cenoman (Kt>,

piaski i . mułowce - dolna kreda (KI), margle, wapienie i iłowce - ' dolny kimeryd (J~,

waPienie z rogowcami i mułowce oksford (Ja),

mułowce -:- kelowej (J~,

iłowce i mułowce . - baton (J!), iłowce i mułowce z wkładkami syde-rytycznych piaąkowc6w - bajos i ku-jaw (JJ,

piaskowce i iłowce - lias eJl ),

222,5 129,0 60,0 81,0 77,0 32,0 60,0 155,0 110,5 166,5 366,0 77,0 283,0 61,5 342,5

iłowce z wkładkami dolomit6w - re-tyk (Tr),

. iłowce z gipsem - g6rny kajper (Tk),

piaskowce (trzcinowe) 1 iłowce - gór-ny kajper (Tk),

iławce z anhydrytem i gilpsem - gór-ny kajper (Tk),

iłowce i mułowce z przewarstwieniami piaskowców - dolny kajper (Tk), iłowce margliste 1 wapienie - górny wapień muszlowy (Tm),

dolomity i wapienie laminowane iłow­ cami i anhydrytem - środkowy wa-pień muszlowy (Tm),

wapienie margliste i piaskowce - dol. wap. muszl. (Tm),

iłowce, dolomity i wapienie z prze-warstwieniami piaskowc6w i fragmen-tami anhydrytu - ret (Tp);

iłowce i dolomity - środkowy pstry piaskowiec (Tp),

iłowce i mułowce z wapieniami i an-hydrytami, z nielicznymi laminami piaskowców - dol. pstry plask. (Tp), iły, anhydlfyty, iły solno-anhydryto-we, sole najmłodsze (43,5 m) - aller. (ZC>,

iły solne, anhydryty, sole młodsze

(226,5 m) - leine (ZS>,

anhydryt, dolomU główny (29,5 m), so-le starsze (25,5 m) - stassfurt (Zz) .

anhy~ty, sole najstarsze (173,5 ~),

wapJ.e.ń podstawawy (3,0 m), łupek ~ledzionośny (1,0 m) - werra (Zl),

241,5 (1) - Plaskowce w stropie białe, niżej bru-. natn~· o zmiennej. grubości ziarna od odmlan mułowcowych po zlepieńcowa­

te z fragmentami iłowców - czerwo-12,0 _iłowce ny spągowiec _{i piaskowce o zmiennym upa-}(Pl), dzie 10° do 75° - autun albo górny karbon.

Por6wnanie tego profilu z wynikami innyCh otwo-r6w wiertniczych (m. in. ryc. 1 i 2) rejonu poznań­ skiego nasuwa kilka uwag. Według danych Instytu-tu Geologicznego dolna jura (lias) wykształcona ~łównie w facji piaszczystej jest siedliskiem zminera-llzowanych wód termalnych o .samoczynnym wypły_

wie. Miąższość jury wzrasta w kierunku p6łnocno­ -zachodnim. W tym kierunku obniża się spąg liasu. Wraz z głębokością rośnie stopień mineralizacji i

temperatura wód.

Miąższości i wykształcenie facjalne retyku nie

u-legają w tym obszarze większym zmianom. Bardziej

zrożnicowane są stosunki geologiczne w kajprze w kt6rym występują ewaporyty. Pokłady soli kamien-nych 8twiertlzono w kilku wierceniach. Są one zwią­

zane z g6~ !,erią gipsową g6rnego kajpru, np. w otworach Slekierki 3, na wschód od Poznania, w Solcu, DoIsku . ~ 'południe od Środy, POlwicy 1 in. Przewiercona nnązszość soli przekracza miejscami

150 m. Wśród wielkopolskich osadów triasowych znany jest rownież salinarny ret (18).' Miał więc

ra-cję w ubiegłym ~lec;iu Ludw1k Zejszner Wiążąc

genety.cznie solanka KUJaw i WielkopOlski z triasem

i permem. .

Trias w dalszej okolicy Poznania jest nierowno-miernie wykształcony. W rejonie Solca 1 na wschócl od Poznania brak całego wapienia muszlowego, w rejonie Środy miąższość kajpru jest bardzo zreduko-w~.a, podobnie pstrego piaskowc~ na południe od tej nuelscowości, koło Polwicy. Brak pstrego piaskow-ca rownież w jednym z otworow na wschód od Poz-nania (ryc. 1). przyczyny tych luk stratygraficznych w poszczegÓlnych wierceniach są rożne. W otworze Siekierki 3, położonym w południowej części elewacji szamotulsko-obornickieJ, pstry piaskowiec i wapień muszl()wy oraz górny cechsztyn uległy redukcji w wy-niklu ·ruchów halo.kinetyczny.ch soli stail'Szy.ch. Roz-winął się tu wysad solny, kt6ry przebił wyżejległe warstwy. Brak górnego cechsztynu 1 dolnego pstrego piaskowca w otworze Polwica może być interpreto-wany .podobnie jak w pO!p1"Zednw wypadku, lub też

redukcją tektoniczną w strefie uskokowej spowodo-wanej tensją. Dyslokację przewiercono w tym ot-worze również w osadach kajpru. Wysadu solnego pod samym- Poznaniem nie stwierdzono.

Powodem braku niektórych ogniw triasu w środ­ kowej Wielkopolsce może być również dtwiganie się niektórych lokalnych bloków podłoża paleozoicznego we wczesnych fazach ruchów starokimeryjskich. Znaczne luki sedymentacyjne i wtórne redukcje wU'Stw w triasie narLywa się niekiedy "jamami tria-sowymi". Zagadnienia te są złożone i wymagają dal-szych badań.

Cechsztyn wykształcony jest w facji ewaporyto-wej z pokładami soli kamiennych o łącznej miąższoś­ ci kilkuset metrów. Dolomit główny (ZJ - jeśli ma zwiększone miąższości i odpowiednie warunki zbior-nikowe - jest w rejonie poznańskim ośrodkiem aku-mulacji węglowodorów ciekłych i gazowych o zna -czeniu ekonomicznym - złożowym. Perspektywy

od-krycia dalszych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego są związane głównie z węglanowymi wałami barie-rowymi i kopalnymi rafami o charakterze onkolito-wym, w miejscach ich przecięcia przez poprzeczne dyslokacje (6).

W podłożu morskich osadów cechsztynu występu­ ją detrytyczne skały czerwonego spągowca. Piaskow-ce saksonu przy odpowiedniej porowatości sprzyja-ją akumulacji gazu ziemnego, który jest zazwyczaj związany ze strukturami brachyantyklinalnymi o am-plitudach od 20 do 120 m. W autunie, na południe od Poznania, w rejonie głębokiej strefy dyslokacyjnej Dolska napotkano Wierceniami pozostałości wukaniz-mu młodowaryscyjskiego w postaci melafirów. Poto-ki i pokrywy tych law sięgały po okolicę położoną między Sremem a Srodą Wielkopolską (np. otwór K na ryc. 2). Granica stratygraficzna permu (autu-nu) i karbonu (stefa(autu-nu) jest trudno uchwytna, ze względu na przejście sedymentacyjne między stefa-nem a autustefa-nem i brak wystarczającej dokumentacji paleontologicznej tych molasowych utworów góro-twórczości waryscyjskiej.

BADANIA PALlNOLOGICZNC>-STRATYGRAFICZNE

KARBONU

Karbon w rejonie poznańskim został udokumen-towany badaniami pallnologicznymi w Katedrze Geo-logii U.A.M. w próbkach z pięciu otworów wiertni-czych. W otworze Siekierki 3 na głęboltości 4151,5--4153,0 m występują drobnolaminowane mułowce i iłowce ciemnoszare,· ze znamionami fyllityzacji, o upadzie 15°, z których za pomocą złożonych zabie-gów maceracyjnych wyodrębniono silnie uwęglony materiał mikroflorystyczny zawierający nieoznaczal-ny detrytus roślinny, fragmenty glonów i niezbyt liczne sporomorfy: Punctatisporłtes sp., Leiotriletes sp., DensospOTites sp., Sporonites globuliformłs D y b. et. J a c h., ReticulatłspoTites sp., LophotTiletes sp., Calamospora sp. Stan zachowania większości sporo-morf zezwalał jedynie na oznaczenia rodzajowe. Wy-odrębniony zespół jest niewystarczająco zachowany, aby określić piętro stratygraficzne, ale dostatecznie reprezentatywny dla stwierdzenia, iż mamy do czy-nienia z osadami karbonu. Na marginesie warto do-dać, że stała obecna temperatura panująca na głę­ bokości, z której pochodZił wymienione spory prze-kracza 130°C.

W wierceniu Srem 1 na głębokości 3134,0-3140,2 m . występują ciemnoszare iłowce i mułowce, z któ-rych wyodrębniono i oznaczono następujące sporo-morfy: Sporonttes sp., PunctatłspoTites punctatus I b

r.,

P. sp., ClIcw(1ranispoTites teopoldi·

CK

r.) P o t. et K r., Calamospora liquida f. minor D y b. et J a c h

Calamospora sp; MicToreticulattsporites microreticu-latus K n o x, LophotTiletes sp., Knoxisporites sp., Tri-qułtrites sp., DensoBPorites anulatus L o o s e, D. spł­

nosus D y b. e t J a c h., Densosporłtes sp. Spory te występują w wir.renie i w namurze.

Pierwszym otworem w rejonie poznańskim, z któ-rego .oznaczono dla różnych głębokości sporomorfy należące do turneju, wyżej do wizenu, a jeszcze wy-żej do pogranicza dolnego i górnego karbonu było wiercenie Donatowo l położone tniędzy ~ośclanem a ~remem (9).

5l.

E

---

-:..-

.::*---

_c~~-5o.

Ryc. l. Porównanie promów otworów fi i Si W prze-kroju równoleżnikowym przez Poznań. Q + T - czwartorzęd i ·trzeciorzęd nie rozdzielone, K. _ g6rna ~reda, K, - dolna kreda, J. - malm, J. - dogger,

J, - liu, Tr - retyk, Tk - kajper, Tm - wapień

mu-szlowy, TD - pstry piukowiec, Z,_, - cyltlotemy cech-sztynu, P, - czerwony spągowiec, ~, 08ady

przej-ściowe od stefanu do BUtunU, C - karbon, Co - g6rny karbon, Na - pokłady solł kamiennych w kajprze, ( -upad warstw. W otworze SI baloldnetyczne spiętrzenie IDU starllZYcb przebiło i zredukowało OIady g6rneto cech-sztynu i nitszego triaKU. Z lewej strony rylunku

zazna-czono schematycznie rów Poznania.

Fig. l. Comparison

of

PTofiles

of

borehoZes P and Si in Zongitudtnal section through Poznań Q

+

T - Quaternary a~d Terfll.ary not lubdivided K. _ Upper CretaceoUl, K, - Lawer CretaceoUl, J. - Malm, J₁ - Dogger, J, - Ual, Tr - Rhaetian, Tk - Keuper, Tm _ MUllcbelkalk, Tp - Buntsandstetn, Z,_, zechllteln cyclo-thelllfl, P, - Rotllegendel. ~, - Stephanian-Autunian juncUon beds, C - Carbollifeł'OUl, C. - Upper C&rbonUe

-roUl, Na - rock-salt laye~ of the Keuper, -( - !Hp ol

lItrata. In borehole Si, haloldnetic rf81ng of o!der 18118 penetrated Upper Zechlteln and Lower Trlasatc depol1ts and reduced thelr thicknelll. Po:ma:d trough 11

achematl-cally marked on the lelt.

W Wielfchowie l, na SW od Poznania,

z

ciemno-szarych iłowców z nalotami fioletowymi nawierco-nych na głębokości 2437,~2440,6 m stwierdzono

wy-stępowanie sporomorf: Punctatisporites punctatuB

Ił? r. C1(Clogranisporites -leopoldt (K r.) p o

t.

et K r., Dzctyot"letes sp., RettculattspOTłtes sp.; z rdzenia następnego (głęb. 2440,6-2442,0 m) w łupku ilasto--krzemionkowym ciemnoszarym oznaczono spory: Ca-lamospora mtcrorugoBa (I b r.) S.W. et B., Mict'OTetł­

culatisporites sp., Reticulatłsporites af.

densoreticu-latus P o t. et K r.; z głębokości 2459,5-2462,0 m: CydogranłspoTites sp., Granulatisporites miCTO(1ranifer

I b r., MiCToreticulatispoTites micTotuberosus (L o o s e)

P o

t.

et K r., Retkulatłsporites sp., KnoxispOTites sp., StenozonotTiletes sp., Densosporites anulatus (L 0-o s e) P o t. et K r., D. loricatus I b r., Schulzospora sp.?; z głębokości 2462,0-2463,8 m: Punctatisporites af. obesus P o t. et K r., P. minutus K o S., Calamo-spora microrugosa (I b r.) S. W. et B., ClIcZogranłspo­

rites sp., Microreticulatisporites punctatus K n o x, Mi-croreticulattsporiteB sp., Dictłotrłletes cf. ostravtensis

~w

o

t 5~ T

l1f

T"

r

K .... -== .:: --

=-

;;:

₌

_-:.. Tm.

rp

- t

O"1~~5'61·8 I l'

Ryc. 2. Up7'oszczony przekrój korelacyjny NW - SE na południowy-wschód od Poznania przez otwory Sr - K - Pl. Objaśnienia jak na r'/lc. l, ponadto w czerwonym spągowcu oznaczono umownie poziomy

zlepieńców i M - melafir w otworze K.

Fig. 2. Schematic correlative section NW -SE through. boreholes Sr, K and Pl south-east of Poznań.

Explantions as given in Fig. 1. Moreover, conglome-rate horizons of the Rotliegendes are conventionaUy marked and M represents metaphyre (borehole K).

D Y b. et J a c h., Knoxisporttes sp., Densosporites anu-latus (L o o s e) P o t. et K r., D. Zoricatus I b r., D. spinosus D y b. et Jaoeh., StenozontriLetes sp., Schul-zospora prlmigenia f. elongata D y;l;>. et J a c h. Przed-stawiony, zespół sporomorf pozwala przypuszczać, że są ta osady dolnego namuru, które nawiązują do górnej części profilu karbonu w otworach Donatowo 1, Srem 1, Siekierki 3 (?).

W otworze wiertniczym Dolsk 1, na SSE od Po-znania na 22 'przemacerowane próbki, tylko dwie z głębokości 2686,0-2692,0 m, reprezentowane przez iłowce i mułowce czarne, zawierały sUnie uwęglony ale dosyć bogaty materiał sporowy, który przedsta-wia się następująco: Sporonites globuUformis D y b. et J a c h., Sporonites sp., Pu,nctatisporites punctatus (I b r.), P. minutus Kos., P. obesus Pot. et Kr., Punctatisporttes sp., Calamospora ltąutda K o s., C. microrul1osa (I b r) S.W. et B., C. minima J a c h., Ca-Zamospora sp., Granulatisporites granulatus I b r., G. microgranifer lobr., Cyclogranisporites leopoldi (K r.)

p o t et K r., Cyclogranisporites sp., Verucosisporites sp., LophotrUetes microsaetosus (L o o s e) P o t. et

K r., MicroreticulatiBporltes microreticulatu,s K n o x, Microreticulatisporites sp., Reticulatisporttes pseudo-castaneformis J a c h., Reticulatisporites sp., Knoxi-sporites sp., Convolutispora sp., TTiquitrites sp., TTi-paTtites cristatus D y b. et J a c h., Simozonotrlletes intortu,s (N a u m o v a) P o

t.

et K r., Simozonotriletes sp., Lycospora punctata K o S., L. gTanulata K o S.,

Lycosporo sp., Densosporites anulatus (L o o s e) P ot.

et Kr., D. Zorłcatus Ibr., D. spinosu.s Dyb. et

J a c h., Densosporites sp., Cingulizonates tuberosus D y b. et J a c h., C. radiatus D y b. et J a c h., C. et. asteroides D y b. et J a c h., Cingulizanates sp., Schul-zospora sp. {?). Jest to zespół datujący przewiercone warstwy na namur.

Nadmienić należy, że w otworze tym na głęboko­ ściach od ok. 2640 do 2659 m w ,utworach górnego kal'lbonu występowały zlepieńce, piaskawce i brekcje. Srednica obtoczonych i nie obtoczonych lub słabo

QIb-toczonych fragmentów skał piaszczysto-mułowcowych, piaskowców kwarcytowych, kwarców i lidytów do-chodziła do 12 cm. Powyższy zesp~ skalny zawierał również piaskowce z wyraźną laminacją o upadach

15° do 35° i przecięty był stromymi spękaniami o upadz'ie około 75° oraz kilku pow'ler:rehniami śli­ zgów o upadzie w granicach 60° do 70°. Drobny, la-minowany materiał Uasto-pi8łSZ'Czysty otaczał poje-dyncze fragmenty skał osadowych. Mamy tu przy-kład zbrekcjonowanych tektonicznie skał klastycz-nych. Moż;!iwe, że część tych brekcji ma charakter aUJtoiklastyczny, w związ.lru z rozwojem wulkanizmu d'Olnopermskiego w tym rejonie.

Z innych obserwacji rdzeni z wierceń Dolsk 1 i Wyrzeka 1 wymienić można struktury spływów sUbakwalnych w dolnym cechsztynie i w namurze. Swiadczy to, wraz z innymi obserwacjami, o niepo-koiu ,tektonicznym dna zbiornika sedymentacyjnego w górnym karbonie i dolnym cechsztynie' w strefie dYSlokacyjnej Dalska, kltóra wielokrotnie wykazy-wała alttywność w młodszym palearoiku. Drożność i aktywność tej strefy potwierdzają również procesy wulkaniczne w autunie.

TEKTONIKA

W przekroju pionowym bliższej i dalszej okolicy Poznania wyróżniamy, trzy piętra strukturalne: po-laramijskie obejmujące osady kenozoiczne, piętro la-ramijskie, na które składają się monoklinalnie uło­ żone warstwy mezozoiku i górnego permu, oraz pię­ tro podlaramijskie w podłożu monokliny przedsu-deckiej i synklinorium szczecińsko-mogileńsko-łódz­ 'kdego. Z utworów piętra strukturalneg-:> najniższego z wymienionych, a zwanego również waryscyjskim przewiercono wielokrotnie osady dolnego permu wraz z wulkanitami oraz częściowo tylko warstwy karbo-nu. Nowych materiałów do znajomości karbonu ob-niżonej jednostki Poznania dostarczy niewątpliwie głębokie wiercenie Instytutu Geologicznego we Wrze-śni.

Na podstawie dotychczasowych wierceń i najnow-szych badań geofizycznych możemy już dzisiaj wnio-skować o stosunkach przestrzennych w utworach młodopaleozoicznych województwa poznańskiego w je-go aktualnych granicach. Głębokie sondowania sej-smiczne wykonane w latach siedemdziesiątych (7)

wykazały, że okolice stolicy Wielkopolski leżą w ob-rębie waryscyjskiej, obniżonej jednostki Poznania (1),

którą tworzy fragment zapadliska przedgórskiego (6,

13). Południowo-zachodnią granicę jednostki Pozna-nia z elewowanym staro paleozoicznym elementem skał epimetamorficznych południowej Wielkopolski (6),zwanym wałem wOlsztyńskim (8), jest głęboka strefa dyslokacyjna Dolska o kierunku WNW - ESE. DyslOkacja Dolska obniża od północo-wschodu gra-nicę Moho o około 2500 m (7). Zrzut pionowy tej głę­ bokiej dyslokacji maleje ku górze. Niemniej akty-wność tej strefy, jak wynika z danych poprzedniego rozdziału, przejawiała się zarówno w karbonie jak i w permie.

Od północo-wschodu rów przedgórski waryscydów od struktur ·kaledońskich w przegłębieniu perykra-tonicznym warszawskim (1) oddziela głęboka dyslo-kacja przebiegająca około 20 km na południe od li-nU Mogilno-Strzelno (7).

Miąższość skorupy ziemskiej w obniżonym bloku przedgórskim północnYCh waryscYdów (6) jest nieco większa (ok. 36 km) i wykazuje różne od obszaru przedsudeckiego (monokliny) własności sejsmiczne przejawiające się brakiem warstwy przejściowej mię­ dzy skorupą ziemską a górną częścią płaszcza ziem-skiego (7).

Podłoże waryscyjskiej jednostki Poznania

przeci-nają głębokie dyslokacje, w· przybliżeniu równoległe

do głębokiej strefy dyslokacyjnej Dolska. Rozcinają

one podłoże geologiczne tego obszaru na kilka

regio-nalnych bloków o przebiegu WNW - ESE i część z .nich sięga praWdopodObnie po masyw

wschooni<l--łalbs<ki pogrzebanych ryfeidów na północo-zachodzie

W rejonie Myśliborza. Wśród wspomnianych głębo­ kich pęknięć skorupy ziemskiej wymienić można mię­ dzy Dolskiem a Poznaniem dyslokacje: a) Jarocin -Zbrudzewo - Opalenica, b) Środa - Międzychód,

c) analogiczne dyslokacje na północo-wschód od Po-znania i Wrześni.

Między dyslokacjami Jarocina i Środy

Wielkopol-skiej badania sejsmiczne rejestrują w cechsztynie dyslokacje lokalne o kierunku NW - SE, np. usko-ki na SE od Rogalina, dyslokację· Zakrzewa, Solca i inne. Uskoki o kierunku NW - SE zrzucają swe

skrzydła północno-wschodnie od kilkudziesięciu do

prawie 200 m. Prostopadle do tych dyslokacji regio-nalnych i lokalnych przebiegają mniejsze uskoki o zrzucie od 20 do 80 m (przeciętpie 55 m) nachylone na NW albo na SE tworząc między schodowymi . uskokami podłużnymi szereg zrębów i rowów poprze-. cz·nych do bloków regionalnychpoprze-. Oprócz wymienione-go, diagonalnego systemu uskoków obserwujemy go-rzej wykształcony system dyslokacji ortogonalny o kierunku N-8, np. koło Zaniemyśla i Polwicy oraz

między Rogalinem a Kórnikiem. Mniej częel;e są

uskoki o kierunku równoleżnikowym. Tektonika

głębszego podłoża okolicy Poznania wymaga dalszych

badań.

LITERATURA

1. Budowa geologiczna Polski. Pr. zbior. pod red. nauk. W. Pożaryskiego. T. IV, Tektonika, cz. 1

Niż P<llski, 1974.

2. Dayczak-Callikowska K. - Zarys straty-grafii doggeru w otworze Piekary. Kwart. geol.,

1960, nr 2.

3. Dąbrowska Z., Bielecka W. - Malm

oko-lic· Poznania. Ibidem, 1962, nr 1. .

4. Geologia i surowce mineralne Polski. Pr. zbior. pod red. nauk. R. Osiki. Biul. InSJt. Geol., 1970,

nr 251.

SUMMARY

Numerous boreholes and intense geophysical sur-veys markedly contrilbuted to the lmowledge of d'eeper substratum of the capital o.f WielkCl\Polska. A. progress in recognition of the substratum made since the publication of K. Wójcik's sketch in 1929 (18) tiU 1975 is discussed. The stratigraphic profile of borehole P from the Upper Cretaceous to Lower Permian is given (Fig. 1). Varlability of Triassic and Permian rocks of the Poznań area is discussed and attention is paid to the occurrence of Triassic salts. The palynological datings have shown the oc-currence of Carboniferous (Tournisian - Namurlan) rocks at vhe depths from 2438 to 4153 m in· 5 bore-holes. The lists of sporomorph assemblages are gi-ven. Stratigraphic gaps in the Upper Zechstein and Triassic resulted from either halokinetic movements (borehole Si; Fig. 1) or tectonic agents (Fig. 2). The Paleozoic substratum is lnclined to NE. It is diffe-rentiated lnto elongated regional blocks WNW-ESE oriented in result of formation of deep dislocations. Local network of diagonal faults facilitated develop-ment ot step-wise blocks Iowerlng in the stepwise way, horsts and tectonic troughs of the lower order. The network of orthogonal faults is less elear.

Young-Variscan alkaline volcanism is related to Permian tormation and Dolsko deep dislocation zone. Thlck serles of rocks salts, gas fields ·and single oU fields are known from the Permian rocks of this area. The stratigraphy and tectonics of the Carboni-ferous is the subject of recent studies.

5. G o ł ą b J. - Kimeryd w wierceniu w Pozna-niu. Kosmos, ser. A, 1935,

nr

3.

6. G r o c h o l s kiW. - Waryscydy południowej Wielkopolski. Prz. geol., 1975,

nr

4.

7. Guterch A., Materzok R., Pajchel J., P e r c h u ć E. - Sejsmiczna struktura skorupy ziemskiej wzdłuż VII profilu międzynarodowego

w świetle badań metodą głębokich sondowań

sejsmicznych. Ibidem.

8. Kar n k o w s kiP.

-=-

Basen permski Niżu Pol-skiego - potencjalny obszar poszukiwań

nafto-"WY'Ch. Nafta, 1975, Ill" 314.

9. Kra w c z y ń s k a-G r o c h o l s k a H. - Z

ba-dań palinologicznych karbonu północno-zachod­

niej Polski. Prz. geol., 1975, nr 1.

10. K u n k e l A. - Głębokie wiercenie w sektorze

Poznań NE. Pr. Wydz. B. i N. o· Z. UAM, Ser.

geol., 1964, nr 3.

11. M a r z e c M. - Wstępne rozpoznanie

trzeciorzę-du w rejonie Czarnków-Szamotuły-Poznań.·

Kwart. geot, 1964, nr 2.

12. P a s s e n d o r f e r E. - Ober die Schichten-storungen im Dlluvialprofil in Główna bel

Poz-nań. Rocz. Pol. Tow. Geol., 1932, z. 2 .

13. P o żar y s kiW. - Interpretacja geologiczna wynikÓW głębokich sondowań sejsmicznych na VII profilu międzynarOdowym. Prz. geol., 1975,

nr 4.

14. S o koł o wsk i J. - Charakterystyka geologicz-na i strukturalgeologicz-na jednostek regiogeologicz-nalnych Polski

pod kątem poszukiwań bituminów. Surowce

mi-neralne, 1968,· nr 1. .

15. S t e m u l a k J. - Struktura Szamotuł - Obor-nik w świetle nowych prac wiertniczo-geologicz-. nychwiertniczo-geologicz-. Kwartwiertniczo-geologicz-. geolwiertniczo-geologicz-., 1959, nr 2.

16. T o kar s k i A. - O stratygrafii salinarnego retu monokliny przedsudeckiej .. Acta .. geol. pol.,

1965, nr 2. .. .

17. Wal k i e w i c z Z. - Sedymentacja oligocenu i

miocen·u w okolicach Poznania. Pr. Kom. geogr.--geol. Wydz. Matem.-Przyr. Pozn. Tow. Nauk.,

1968, z. 3. . .

18. W ó j c i k K. - Szkic budowy geologicznej mia-sta Poznania. Księga pamiątkowa. miasta

Poz-nania, 1929. .

19. Żur a w s k i M. - Wody podziemne wielkięgo

Poznania. Pr. Wyd.z. B. i N. o Z. UAM ser. geol.,

1962,

nr

2.

PE3IOME

B HTOre npoBe):\eHim 6ypoBbIX K reocpH3M'IeCKKX pa60T 6bIJI nO~y'łeH 60raTbIA MarepHan no rny6KH-HOMy CTpoeHHIO pajl:oHa r. ll03HaHb. B CTaTbe npe):\-CTaBneH O'łepK no H3y'leHHIO rny6KHHOro OCHQ-BaHHSI co BpeMeHH pa60ThI K. ByA~Ka B 1929 r. (18) no

HOBeAwHE! TPY.I\hI 1975 r. llpKBe):\eH pa3pe3. CKBaJKHHbI P (41m. 1), OXBaTbIBaIO~ CTpaTHrpacpH'łeCKHA HH-TepBBn c BepXHerO Mena 110 HJOKHIOIO nepMb. OIlHC"aH COCTaB 'l'PHaCOBbIX H nepMcKHX o'l'nOJKeHHt.ł

OTMe'la-1OTc.a:. oco60 npoHWIeHHH 'l'PHaCQ-BbIX coneA. Ha OCHO-BaHKK nanHHOJIOrH'łeCKoro aHanH3a ):\oKa3aHo pacrrpo-c'l'PaHeHJ!le Kap60Ha c TYPHeAcKoro no ;Ha:r.nopcKHA Jlpyc BKJUO'lHT'E!nbHO B. pa.:3pe3ax 5 CKBaJKKH, B HHTepBane c 2438 no 4153 M. llpKBe):\eH nepe'leHb cnopoMoP41.

CTPaTMl'pa41K'łeCKHe. nepepbIBbI B sepxIieM u;exIII'reAHe

H TPHace 06YCJIOWIeHbl ranOKHHe:WM (CKS. Si, cpm. 1) HJIH T'E!K'l'OIiH'leCKHMH cPaK'I'OpaMH (tPHl'. 2) .. llaneo30ji-CKoe OCHOBaHHe norpYlKaE!'l'CH B HanpaBneIiHJł CB H pa36HTO Ha PJl):\ npo,n;onbHbIX perHOHanbHblX 6noKoB IlJlOCTHPaHHJl 3C3-BIOB no nHHHHM rny6KHHbIx pa3-nOMOB. CHCTeMa MeCTHbIX ,n;Hal'OHaJIl>HbIX C6POCOB o6pa-3yeor CTYneH'łaTble 6noKH, ropcTbI H rpa6eHbI STOporo nopH,n;Ka. CKC'l'eMa oproroHaJrbHbIX C6POCOB pa:mKT'a MeHee OT'leTJlHBO.

B rny6HHHoA· T'E!KTOHH'leCKOA :WHe paAoHa ,!l;OJIbCKO B nepMCKoA· cpopMaU;mł npe;nCTaBneHbI n03):\HerepU;HH-cKKe OClroBHbIe 3<P<PYSHBhI. Cpe,n; nepMCKHX OTnOJKe-HHH pacnpOCTPaHeHbI MOnI;Hble nJIaCThl coneA, 3anelKH npHPo):\Horo rasa K He41TH. CTPaTMl'PR41HH K T'E!K'I'O-mma Kap60Ha HBJIHIOTCH B HaCTO.Rm;ee BpeMH