Oddziaływanie metropolii na region

[23]

Małgorzata PiĊta-Kanurska*

ODDZIAŁYWANIE METROPOLII NA REGION

W Unii Europejskiej prawie 85% produktu krajowego brutto powstaje na obszarach miejskich. Bezsprzecznie miasta stanowią siłĊ napĊdową europejskiej gospodarki. Są biegunami wzrostu, które przyciągają inwestycje i tworzą naj-nowoczeĞniejsze miejsca pracy. To takĪe centra zmian, inicjujące nowatorskie przedsiĊwziĊcia, przez co odgrywają znaczącą rolĊ dla konkurencyjnoĞci Unii Europejskiej na rynku Ğwiatowym. Miasta są równieĪ najwiĊkszym skupiskiem róĪnych problemów społecznych (m.in. wykluczenie społeczne, segregacja prze-strzenna i etniczna, bezrobocie) oraz kreują problemy ekologiczne (skaĪenie terenów poprzemysłowych, nadmierny hałas, rozlewanie siĊ miast poza granice administracyjne itp.). Widoczne są róĪnice miĊdzy aglomeracjami miejskimi, zwłaszcza miĊdzy miastami starej Unii a miastami nowych paĔstw członko-wskich oraz znaczące dysproporcje pomiĊdzy miastami a regionami, gdzie są zlokalizowane. Te dysproporcje terytorialne niekorzystnie wpływają na ogólną konkurencyjnoĞü gospodarki Unii Europejskiej. Dlatego obecnie głównym ce-lem Unii Europejskiej jest dąĪenie do osiągniĊcia w Unii spójnoĞci terytorial-nej, która jest uzupełnieniem spójnoĞci gospodarczej i społecznej. Cel ten stano-wi ogromne wyzwanie, gdyĪ oznacza pogodzenie z jednej strony dynamicznego rozwoju gospodarczego miast z mobilizacją procesów rozwoju całych regionów. Warto takĪe podkreĞliü, iĪ działania te mają wpisywaü siĊ w koncepcjĊ rozwoju zrównowaĪonego, tj. ich efektem obok korzyĞci ekonomicznych, ma byü popra-wa jakoĞci Īycia mieszkaĔców terytorium Unii oraz ochrona Ğrodowiska natu-ralnego.

W artykule zidentyfikowano najwaĪniejsze szanse i zagroĪenia realizacji głównego celu polityki spójnoĞci UE, jakim jest osiągniĊcie pełnej spójnoĞci terytorialnej Unii, ze szczególnym uwzglĊdnieniem miejsca miast. AnalizĊ prze-prowadzono zarówno z uwzglĊdnieniem najnowszego dorobku teoretycznego

*

Dr, adiunkt w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Administracji Samorządowej UE we Wrocławiu.

relacji miasto-region, jak równieĪ poprzez analizĊ aktualnych działaĔ i inicjatyw Unii Europejskiej w tym zakresie.

2. RELACJA METROPOLIA-REGION W UJĉCIU TEORETYCZNYM

W literaturze przedmiotu istnieje szereg koncepcji teoretycznych podejmują-cych próbĊ wyjaĞnienia procesu rozwoju miasta i jego oddziaływania na region (H o ł o w i e c k a 2004, s. 19–22). W teoriach tych podkreĞla siĊ wystĊpowanie wielu skutków społeczno-ekonomicznych i przestrzennych związanych z rozwo-jem metropolii. W najnowszych koncepcjach teoretycznych problem ten roz-patrywany jest z uwzglĊdnieniem charakterystycznego dla funkcjonowania współczesnej gospodarki Ğwiatowej procesu metropolizacji przestrzeni. Metro-polizacja przestrzeni jest czĊsto rozumiana jako dynamiczny rozwój obszarów miejskich przy jednoczesnym powstawaniu wielooĞrodkowej sieci wielkich miast pełniących funkcje globalne (S m Ċ t k o w s k i 2001, s. 90). Ponadto, co istotne z punktu widzenia rozwaĪaĔ metropolia-region, metropolizacja prze-strzeni opisywana jest równieĪ jako proces, w efekcie którego postĊpuje unie-zaleĪnianie siĊ metropolii od ich regionalnego zaplecza na rzecz kontaktów w ramach Ğwiatowej sieci miast. Powoduje to polaryzacjĊ rozwoju przestrzenne-go, której wyrazem jest stałe wzmacnianie siĊ oĞrodków centralnych i margina-lizacja znaczenia otoczenia regionalnego.

S. Krätke proces ten okreĞla mianem deregionalizacji systemu miejskiego: miasta globalne jako miejsca lokalizacji krajowych i miĊdzynarodowych dzia-łalnoĞci gospodarczych rozwijają siĊ niezaleĪnie od swojego bezpoĞredniego lokalnego i regionalnego otoczenia (S m Ċ t k o w s k i 2001, s. 87). W efekcie nastĊpuje zmiana relacji miĊdzy miastem centralnym i jego bezpoĞrednim zapleczem – pojawia siĊ problem nieciągłego sposobu uĪytkowania przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Zmiana relacji polega na osłabieniu lub zerwaniu związków gospodarczych miasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich wiĊziami z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub Ğwiatowej. Rola regionu ogranicza siĊ do pełnienia funkcji mieszkaniowych i rekreacyjnych dla mieszkaĔców metropolii, nieciągłoĞü przestrzeni oznacza zaĞ, Īe sąsiadem w sensie gospodarczym i społecznym nie jest juĪ otaczający region, ale odległa nieraz nawet o setki tysiĊcy kilometrów metropolia. Obszary niemetropolitalne znikają z mapy gospodarczej Ğwiata (J a ł o w i e c k i 1999, s. 29).

M. Castells wpływy metropolii na zaplecze regionalne i połoĪone tam oĞrodki peryferyjne dzieli na dwie grupy. Do pierwszej z nich naleĪą efekty rozprzestrzeniania siĊ rozwoju gospodarczego, wywołane korzystnym oddziały-waniem metropolii na region. Drugą grupĊ stanowią efekty, które powodują coraz silniejszą polaryzacjĊ i wzmacnianie metropolii kosztem regionu. Mimo Īe

oba rodzaje efektów wystĊpują równoczeĞnie, nie prowadzi to do ich neutra-lizacji. Spotyka siĊ przykłady przewagi efektów rozprzestrzeniania siĊ rozwoju nad efektami wymywania. Jednak w wiĊkszoĞci przypadków jest odwrotnie, a dychotomia w regionie ma tendencjĊ do pogłĊbiania siĊ. Wynika to z wystĊ-pujących w regionie metropolitalnym procesów segmentacji. W segmencie wysokim metropolia kontaktuje siĊ głównie z innymi metropoliami w obrĊbie Ğwiatowej sieci metropolii, natomiast relacje z otoczeniem ograniczają siĊ do warstwy niskiej i stają siĊ słabsze niĪ poprzednio. Metropolia „wymywa” najlepsze elementy z całego regionu, takĪe z jego najdalej połoĪonych kraĔców. Z jej bliskoĞci korzystają natomiast tylko niektóre oĞrodki, najczĊĞciej połoĪone najbliĪej – na obszarze metropolitalnym. Poza tym segmentacja dotyczy równieĪ płaszczyzn, które podlegają efektom trickle down i trickle wash. Efekty wypłu-kiwania dotyczą zasobów najistotniejszych dla rozwoju we współczesnej gospo-darce opartej na wiedzy. Metropolie przyciągają najlepiej wykwalifikowane i wykształcone osoby, ludzi kultury i nauki, decydentów gospodarczych i polity-cznych. Przyciągają takĪe te rodzaje działalnoĞci, dla których waĪne są jakoĞcio-we kryteria lokalizacji. Stanowią je branĪe najnowoczeĞniejsze, wytwarzające miejsca pracy wysokiej jakoĞci. Natomiast efekty rozprzestrzeniania polegają głównie na przenoszeniu z oĞrodków centralnych na peryferiĊ starszych techno-logii. Wynikiem tego miejsca pracy powstające w zapleczu regionalnym są niskiej jakoĞci. Otoczenie metropolii staje siĊ „sypialnią” bądĨ moĪe pełniü funkcje rekreacyjne dla mieszkaĔców metropolii (L i s o w s k i 2000). Dochodzi wiĊc do marginalizacji otoczenia regionalnego aglomeracji.

Natomiast według A. K u k l i Ĕ s k i e g o (2000) związki metropolii z otacza-jącym ją regionem są bardzo istotne. Metropolia korzysta z Īyciodajnych związ-ków z otaczającym regionem, co wiĊcej stan regionu otaczającego w długim okresie wpływa na jej rozwój, jak równieĪ sama metropolia stymuluje rozwój regionu.

W szczególnoĞci, analizując podstawy teoretyczne relacji metropolia-region, moĪna odnieĞü siĊ takĪe do wczeĞniejszych, klasycznych juĪ teorii oĞrodków centralnych W. Christallera, biegunów wzrostu F. Perroux, G. Myrdala (P i Ċ t a - -K a n u r s k a 2004, s. 199–206). MoĪna generalnie przyjąü, iĪ pomimo zróĪni-cowanych aspektów uwzglĊdnionych przy konstrukcji wymienionych teorii, roz-wój miast w przestrzeni społeczno-ekonomicznej skutkuje narastaniem dyspro-porcji w poziomie jej rozwoju (zróĪnicowane są natomiast propozycje co do sposobów przeciwdziałania im).

Warto takĪe dodaü, iĪ jak wskazuje B. Hołowiecka, wyznaczanie strefy bez-poĞredniego oddziaływania miasta jest tematem stosunkowo czĊsto podejmowa-nym równieĪ przez polskich badaczy. Prowadzone badania dotyczą jednak przede wszystkim analizy jednego wybranego elementu i opierają siĊ na osobno badanych zjawiskach, m.in.: codziennych dojazdach do pracy, migracjach sta-łych, analizie systemu transportu pasaĪerskiego lub przewozów towarowych,

powiązaniach w zakresie dojazdów do szkół itp. ZauwaĪa ona jednoczeĞnie brak prób kompleksowego badania strefy wpływu uwzglĊdniającego moĪliwie naj-wiĊkszą liczbĊ powiązaĔ społeczno-gospodarczych miasta. JednoczeĞnie pod-kreĞla, Īe złoĪonoĞü współczesnych systemów miejskich znacznie ogranicza moĪliwoĞü stworzenia jednego uniwersalnego modelu opisującego zjawisko od-działywania miast, uwzglĊdniającego wszystkie czynniki decydujące o jego strukturze i zasiĊgu (H o ł o w i e c k a 2004, s. 19).

JednakĪe uwzglĊdniając główne idee, wynikające z zasygnalizowanych ujĊü teoretycznych, naleĪy podkreĞliü po pierwsze, iĪ badanie miasta wykracza da-leko poza granice administracyjne tego obszaru. Po drugie, jak dowodzą wspom-niani badacze przestrzennych aspektów gospodarowania, procesy rozwoju zaw-sze bĊdą przebiegały w przestrzeni w sposób niezrównowaĪony, a zjawisko od-działywania miast jest tegoĪ konsekwencją. Ponadto podejmowane próby wy-równywania tych dysproporcji prowadzą do kształtowania siĊ wzajemnych relacji miĊdzy miastami i regionami. Natomiast liczba, jakoĞü i zasiĊg tych powiązaĔ są nastĊpstwem wielu czynników, m.in. struktury funkcjonalnej dane-go oĞrodka oraz szeroko rozumianych uwarunkowaĔ zewnĊtrznych decydują-cych o pozycji miasta w sieci osadniczej (H o ł o w i e c k a 2004, s. 7).

3. SPÓJNOĝû SPOŁECZNO-EKONOMICZNA I PRZESTRZENNA A ROZWÓJ MIAST EUROPEJSKICH

Miejsce miast jako istotnych obszarów kreowania rozwoju regionalnego na-brało szczególnego znaczenia w polityce regionalnej Unii Europejskiej dopiero na początku lat dziewiĊüdziesiątych XX w. Uznano wtedy, iĪ funkcjonowanie miast ma duĪe znaczenie dla integracji gospodarczej Unii. Zbiegło siĊ to w cza-sie z reformą funduszy strukturalnych w 1988 r. oraz z wejĞciem w Īycie Trak-tatu o Unii Europejskiej z 1993 r., ustanawiającym spójnoĞü jako jeden z głów-nych celów polityki Wspólnoty. W 1991 r. podjĊto próbĊ wprowadzenia do Traktatu zapisów przekazujących Komisji Europejskiej formalnych kompe-tencji w zakresie polityki miejskiej, jednak propozycja ta nie została przyjĊta przez kraje członkowskie. W tej sytuacji europejska polityka miejska zaczĊła kształtowaü siĊ jedynie przez wykorzystanie dostĊpnych instrumentów w ra-mach istniejącej polityki regionalnej Unii. W efekcie utworzono Urban Pilot Project (UPP) – pierwszy pilotaĪowy program polityki regionalnej Unii Euro-pejskiej skierowany bezpoĞrednio do miast. Finansowany był on z Europejskie-go Funduszu Rozwoju RegionalneEuropejskie-go.

W drugiej połowie lat dziewiĊüdziesiątych XX w. paĔstwa członkowskie przygotowały perspektywiczny dokument dotyczący rozwoju przestrzennego Wspólnoty – Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego (European Spa-tial Development Perspective). Dokument ten przyczynił siĊ w znacznej mierze

do wzrostu znaczenia problematyki spójnoĞci terytorialnej Unii. JednoczeĞnie w okresie programowania 1994–1999 Unia Europejska wprowadziła nowe dzia-łania skierowane bezpoĞrednio na miasta. W 1994 r. powołano inicjatywĊ Wspólnoty URBAN I nakierowaną na problemy rewitalizacji miast oraz na zwiĊkszanie ich spójnoĞci wewnĊtrznej. Natomiast w 1997 r. utworzono pilota-Īowy projekt URBAN AUDIT I, którego zadaniem było zbieranie danych doty-czących mocnych i słabych stron miast europejskich.

Kolejny okres programowania 2000–2006 przyniósł dalsze umacnianie siĊ roli miast w polityce regionalnej Unii Europejskiej. Miasta uznano za motory rozwoju regionalnego. W tym okresie programowania Komisja Europejska sformułowała wytyczne dla paĔstw członkowskich nakazujące im zwrócenie szczególnej uwagi na politykĊ w odniesieniu do obszarów miejskich w ramach programów celu 1 i celu 2. Kontynuowano takĪe inicjatywĊ URBAN w postaci URBAN II oraz projekt URBAN AUDIT. Ponadto utworzono sieü URBACT promującą wymianĊ doĞwiadczeĔ i najlepszych praktyk pomiĊdzy miastami w skali miĊdzynarodowej.

Polska przystąpiła do Unii Europejskiej w trakcie trwania okresu programo-wego 2000–2006 i nie została objĊta inicjatywą URBAN II. Otwarta dla nowych krajów członkowskich została jedynie sieü URBACT, w której polskie miasta równieĪ uczestniczą.

W okresie programowania 2007–2013 nadal wzrasta zainteresowanie zarów-no Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, jak i niektórych paĔstw członkowskich (szczególnie Holandii, jak i Wielkiej Brytanii) w promowanie wymiaru miejskiego w polityce regionalnej (w polityce spójnoĞci). Nastąpiło przesuniĊcie wymiaru miejskiego do tzw. głównego nurtu programowania (mainstream) – czyli do poszczególnych Programów Operacyjnych. Ponadto wyrazem tych tendencji jest przyjĊty 6 paĨdziernika 2006 r. przez RadĊ Unii Europejskiej dokument: Decyzja w sprawie Strategicznych Wytycznych Wspól-noty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 (SWW). Po raz pierwszy w strategicznym dokumencie Unia Europejska tak wyraĨnie podkreĞliła zagadnienia racjonalnego gospodarowania przestrzenią, urbanizacji, rozwoju miast oraz powiązaĔ funkcjo-nalnych pomiĊdzy miastami a terenami wiejskimi. Zwrócono równieĪ uwagĊ na szczególne znaczenie polityki miejskiej i zrównowaĪonego rozwoju miast dla rozwoju wspólnot lokalnych i regionalnych oraz na kluczową funkcjĊ wielkich miast-metropolii w rozwoju Unii Europejskiej1. SWW stanowi wykaz strate-gicznych priorytetów dla polityki spójnoĞci (Community strategic guidelines for cohesion), zebrany w jednym odrĊbnym, kompleksowym dokumencie, od-zwierciedlającym róĪnorodnoĞü potrzeb paĔstw członkowskich. Dokument ten

1

SpójnoĞü terytorialna i rozwój miast UE. www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci/rozwoj-regionalny/polityka_przestrzenna/spojnosc_terytorialna/strony/spojnoĞü_terytorialna_i_ rozwoj_miast_ue.aspx.

stanowi ramy dla procesu programowania w kaĪdym z paĔstw członkowskich. Wytyczne te mają charakter indykatywny, dziĊki czemu paĔstwa członkowskie wykazują elastycznoĞü w wyborze priorytetów odpowiadających specyfice i po-trzebom rozwojowym paĔstw i ich regionów. Wytyczne te definiują priorytety Wspólnoty słuĪące wspieraniu zrównowaĪonego, harmonijnego i trwałego roz-woju oraz realizacji głównego celu polityki spójnoĞci, jakim jest wzmocnienie spójnoĞci gospodarczej i społecznej na obszarze Unii Europejskiej2. Propono-wane w SWW działania i programy skoncentroPropono-wane na obszarach miejskich to: – działania promujące miasta jako siłĊ napĊdową rozwoju regionalnego (ulepszenia w dziedzinie konkurencyjnoĞci, np. poprzez tworzenie klastrów, promowanie przedsiĊbiorczoĞci, innowacji i rozwoju usług, pozyskanie i utrzy-manie siły roboczej o wysokich kwalifikacjach);

– promowanie wewnĊtrznej spójnoĞci na obszarach miejskich, zmierzające do poprawy sytuacji dzielnic kryzysowych (odnowa Ğrodowiska fizycznego, rewitalizacja terenów poprzemysłowych, ochrona i rozwój dziedzictwa kulturo-wego i historycznego);

– działania promujące bardziej zrównowaĪony, policentryczny rozwój pole-gający na rozwoju sieci miejskiej na poziomie krajowym i wspólnotowym, obejmującej połączenia pomiĊdzy najsilniejszymi gospodarczo miastami a inny-mi obszarainny-mi inny-miejskiinny-mi, w tym małyinny-mi i Ğredniinny-mi inny-miastainny-mi.

Dokumentem towarzyszącym Decyzji w sprawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 jest Komunikat do Rady i Parla-mentu: Polityka spójnoĞci a miasta – wkład miast we wzrost gospodarczy i za-trudnienie w regionach. COM(2006) 385 z 12 lipca 2006 r. W dokumencie tym opisana jest rola, jaką miasta odgrywają w polityce spójnoĞci Unii Europejskiej (zob. tab. 1).

Komunikat jest odpowiedzią Komisji Europejskiej na działania Parlamentu Europejskiego dotyczące włączenia zrównowaĪonego rozwoju obszarów miej-skich do polityki spójnoĞci. Przedstawione w Komunikacie propozycje działaĔ opierają siĊ głównie na danych statystycznych wynikających przede wszystkim z przeprowadzonego audytu w 258 miastach europejskich z 27 paĔstw doty-czącego jakoĞci Īycia w tych oĞrodkach, jak równieĪ na obserwacjach poczynio-nych w czasie wdraĪania funduszy strukturalpoczynio-nych.

2

Polityka spójnoĞci Wspólnoty koncentruje siĊ zatem na trzech priorytetach: 1) poprawie atrakcyjnoĞci paĔstw członkowskich, regionów i miast poprzez poprawĊ dostĊpnoĞci, zapewnienia odpowiedniej jakoĞci i poziomu usług oraz zachowanie potencjału Ğrodowiskowego; 2) wsparciu innowacyjnoĞci, przedsiĊbiorczoĞci i wzrostu gospodarki opartej na wiedzy poprzez umiejĊtnoĞci w zakresie badaĔ i innowacyjnoĞci, łącznie z nowymi technikami informacyjno-komunikacyjnymi; 3) tworzeniu wiĊkszej liczby lepszych miejsc pracy poprzez zachĊcanie wiĊkszej liczby osób do podjĊcia zatrudnienia lub rozpoczĊcia działalnoĞci gospodarczej, poprawĊ adaptacyjnoĞci pra-cowników i przedsiĊbiorstw oraz zwiĊkszenie inwestycji w kapitał ludzki.

T a b e l a 1 Miasta w polityce spójnoĞci Unii Europejskiej

Okres progra-mowania PrzyjĊte dokumenty, wprowadzone inicjatywy/ programy Charakterystyka

1989–1993 Urban Pilot Project (UPP)

Miejskie Projekty PilotaĪowe (Urban Pilot Project) – pierwszy pilotaĪowy program polityki regionalnej Unii Europejskiej skierowany bezpoĞrednio do miast. Finansowany był on z Europejskiego Funduszu Roz-woju Regionalnego 1994–1999 Inicjatywa URBAN I Projekt URBAN AUDIT I

Celem Inicjatywy Wspólnotowej URBAN I było wspieranie rozwoju obszarów miejskich znajdujących siĊ w sytuacji kryzysowej. Nacisk kładziono na wspie-ranie innowacyjnych modeli rozwoju gospodarczego i społecznego rewitalizacji miast oraz na zwiĊkszanie ich spójnoĞci wewnĊtrznej. Natomiast w 1997 r. utwo-rzono pilotaĪowy projekt URBAN AUDIT I, którego zadaniem było zbieranie danych dotyczących moc-nych i słabych stron miast europejskich

2000–2006 Inicjatywa URBAN II Kontumacja projektu URBAN AUDIT Utworzono sieü URBACT

Kontynuowano inicjatywĊ URBAN w postaci UR-BAN II oraz projekt URUR-BAN AUDIT. Ponadto utwo-rzono sieü URBACT promującą wymianĊ doĞwiad-czeĔ i najlepszych praktyk pomiĊdzy miastami w skali miĊdzynarodowej 2007–2013 Decyzja w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 (SWW); Komunikat do Rady i Parlamentu: Polityka spójnoĞci a miasta – wkład miast we wzrost gospodarczy i zatrudnienie w regionach

6 paĨdziernika 2006 r. Rada Unii Europejskiej przy-jĊła dokument: Decyzja w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007– 2013 (SWW). SWW stanowi wykaz strategicznych priorytetów dla polityki spójnoĞci (Community strate-gic guidelines for cohesion). Wytyczne te definiują priorytety Wspólnoty słuĪące wspieraniu zrównowa-Īonego, harmonijnego i trwałego rozwoju oraz reali-zacji głównego celu polityki spójnoĞci, jakim jest wzmocnienie spójnoĞci gospodarczej i społecznej na obszarze Unii Europejskiej

Dokumentem towarzyszącym Decyzji w sprawie stra-tegicznych wytycznych Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 jest Komunikat do Rady i Parlamentu: Polityka spójnoĞci a miasta – wkład miast we wzrost gospodarczy i zatrudnienie w regionach. COM(2006) 385 z 12 lipca 2006 r.

ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie: Polityka spójnoĞci a miasta: www.mrr. qov.pl /aktualnoĞci/ rozwoj-regionalny/Strony/Polityka-spojnosci-UEamiasta.aspx.; Strategiczne wyty czne Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 (SWW). www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci /rozwoj-regionalny/Strony/ Strategiczne-wytyczne-Wspolnoty-dla_spojnosci_na lata2007_2013. aspx. SpójnoĞü terytorialna i rozwój miast UE. www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci/rozwoj regionalny/ poli tyka_przestrzenna/spojnosc_terytorialna/strony/spojnoĞü_terytorialna_i_rozwoj_miast_ue.aspx.

Stanowią wskazówki dla zainteresowanych tą dziedziną organów krajowych wraz z odpowiednimi partnerami, w szczególnoĞci z władzami lokalnymi i re-gionalnymi.

W Komunikacie wskazuje siĊ na tzw. „przyciągające miasta”. Oznacza to, iĪ miasta europejskie przyciągają liczne inwestycje i zatrudnienie. Dysponują wie-loma Ğrodkami działania, aby wzmacniaü swoją atrakcyjnoĞü. JednoczeĞnie Komisja wskazuje, iĪ miasta powinny braü pod uwagĊ cztery fundamentalne kwestie: 1) transport, dostĊpnoĞü i mobilnoĞü; 2) dostĊp do usług i infrastruk-tury; 3) Ğrodowisko naturalne i fizyczne; 4) sektor kulturalny.

JednoczeĞnie w Komunikacie takĪe (obok innych kwestii szczegółowych) zawarto problem zarządzania miastami i regionami. UwaĪa siĊ, iĪ powinna byü ustanowiona elastyczna współpraca miĊdzy poszczególnymi poziomami samo-rządów. W ramach obowiązującego w kaĪdym paĔstwie członkowskim systemu instytucjonalnego, miasta muszą znaleĨü skuteczne formy zarządzania, które pozwolą im mieü wpływ na wszystkie aspekty rozwoju miejskiego. Wybrane działania, które w tym zakresie proponuje Komisja Europejska, są nastĊpujące:

– rozwijanie partnerstwa miĊdzy miastami, regionami i paĔstwem w ramach zintegrowanego podejĞcia, spójnego dla obszarów miejskich (np. w zakresie ko-ordynowania i planowania zintegrowanego transportu miast-region);

– opracowywanie strategii koordynowanych na poziomie aglomeracji lub w ramach sieci, aby osiągnąü odpowiednią masĊ krytyczną i odpowiedzieü na wyzwania konkurencji Ğwiatowej;

– skoordynowanie działaĔ władz obszarów miejskich (centrum miasta oraz przedmieĞcia), a takĪe władz obszarów wiejskich i władz regionalnych; strefy miejskie dostarczają usług całemu regionowi w postaci zatrudnienia, słuĪb pu-blicznych, przestrzeni publicznej oraz infrastruktury sportowej i kulturalnej, natomiast strefy wiejskie mają zalety skierowane do wiĊkszej liczby odbiorców, oferując uroki terenów wiejskich, miejsca rozrywki oraz rezerwaty naturalne i przyrodnicze; skoordynowanie działaĔ jest szczególnie waĪne w strefach oko-łomiejskich;

– zaleca siĊ miastom korzystanie ze wsparcia oĞrodków informacyjnych UE w zakresie rozwoju potrzebnych kompetencji do zarządzania wszystkimi aspek-tami rozwoju obszarów miejskich; ponadto fundusze strukturalne w duĪym stop-niu nakierowane są na wspieranie projektów rozwoju obszarów miejskich (w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Fun-duszu Społecznego, FunFun-duszu SpójnoĞci oraz inicjatyw JASPERS, JEREMIE i JESSICA).

Warto zauwaĪyü, iĪ w poprzez proponowane działania dotyczące miast i ich otoczenia Unia Europejska dąĪy do realizacji celu konwergencji. JednakĪe na-leĪy pamiĊtaü, iĪ problem osiągania coraz pełniejszej spójnoĞci tych obszarów w czterech wymienionych fundamentalnych dziedzinach nie jest łatwy do osią-gniĊcia, poniewaĪ same miasta wewnątrz swych administracyjnych granic

bory-kają siĊ ze znaczącymi nierównoĞciami przestrzennymi (np. miĊdzy dzielnicami) lub społecznymi (miĊdzy poszczególnymi grupami). Poszczególne miasta euro-pejskiej stoją przed róĪnymi wyzwaniami. Do najwaĪniejszych problemów miast europejskich zalicza siĊ: problemy wynikające ze wzrostu demograficznego, wzrost cen nieruchomoĞci, brak dostĊpnych gruntów, problemy z komunikacją, przeciąĪenie słuĪb publicznych, wyludnienie, brak zatrudnienia (audyt miejski wskazuje, Īe niemal wszystkie miasta wykazujące poziom bezrobocia równy lub wyĪszy niĪ 10% zawierają niektóre strefy, w których ta wartoĞü procentowa jest co najmniej dwa razy wyĪsza niĪ Ğrednia dla miasta, a w niektórych przypad-kach poziom bezrobocia wynosi 60%), niska jakoĞü Īycia (Polityka spójnoĞci a miasta 2010).

4. PODSUMOWANIE

Podsumowując naleĪy stwierdziü, iĪ procesy rynkowe, liberalizacja gospoda-rek zawsze bĊdą prowadziły do pogłĊbiania siĊ nierównoĞci przestrzennych, społecznych i ekonomicznych. Dlatego realizowana obecnie przez UniĊ Euro-pejską polityka spójnoĞci przywiązuje wielką rangĊ właĞciwemu zarządzaniu obszarami miejskimi, upatrując w spójnoĞci terytorialnej szansĊ na uzyskanie przewagi konkurencyjnej nie tylko przez najwiĊksze metropolie europejskie, ale równieĪ przez regiony.

Komisja Europejska w Szóstym Sprawozdaniu w Sprawie PostĊpów w Dzie-dzinie SpójnoĞci Gospodarczej i Społecznej. Regiony Kreatywne i Innowacje skupia siĊ na kreatywnoĞci i innowacjach, gdyĪ te mogą pomóc Unii wydobyü siĊ szybciej z obecnego kryzysu gospodarczego. Dlatego właĞnie celami euro-pejskiego planu naprawy gospodarczej oraz polityki spójnoĞci są inwestycje wzmacniające długoterminową konkurencyjnoĞü UE, takie jak przedsiĊbior-czoĞü, dostĊp do finansowania dla małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw, kapitał ludzki, technologie informacyjno-komunikacyjne (TIK), technologie ekologicz-ne i efektywnoĞü eekologicz-nergetyczna.

Cele te w pewnej mierze sformułowane zostały takĪe oparte na dorobku koncepcji miast kreatywnych R. F l o r i d y (2005). Zgodnie z nią te miasta, które charakteryzuje wysoka innowacyjnoĞü, kreatywnoĞü, są otwarte i toleran-cyjne w wielu dziedzinach Īycia społeczno-ekonomicznego stają siĊ oĞrodkami wiodącymi w gospodarce Ğwiatowej. Natomiast Unia Europejska pragnie roz-szerzyü, te zidentyfikowane przez R. FloridĊ czynniki wzrostu takĪe na regiony. W cytowanym sprawozdaniu stawia tezĊ, Īe kreatywnoĞü i innowacje mają istotny wymiar regionalny. KreatywnoĞü uĪywa siĊ w znaczeniu generowania nowego i przydatnego pomysłu, a innowacja oznacza, Īe pomysł musi byü nowy i przydatny w praktyce. Natomiast wymiar regionalny naleĪy rozumieü w ten sposób, Īe pomysł (innowacja) muszą byü przydatne w regionie. W

konsekwen-cji Unia Europejska wskazuje i popiera rozwój tych działalnoĞci, które przesuwają granicĊ wiedzy oraz tĊ, która umoĪliwia regionom zbliĪanie siĊ do tej granicy. Stąd głównym celem niniejszego sprawozdania jest przedstawienie czynników, które mogą pobudzaü kreatywnoĞü i innowacje w regionach europejskich (zarówno tych dobrze rozwiniĊtych, jak i w słabiej rozwiniĊtych). Opisano innowacje technologiczne, ale równieĪ wiele innych form innowacji, takich jak społeczne, artystyczne i kulturalne, oraz innowacje w zakresie procesów i usług (Szóste Sprawozdanie... 2009).

Warto takĪe podkreĞliü, iĪ Unia Europejska upatruje moĪliwoĞü rozwijania kreatywnoĞci i innowacyjnoĞci w regionach w duĪej mierze podkreĞlając zna-czenie interakcji miĊdzyludzkich, szczególnie pomiĊdzy róĪnymi i utalentowa-nymi osobami. Ze wzglĊdu na fakt, iĪ w miastach dochodzi do nich niejako w sposób naturalny (duĪe zagĊszczenie ludnoĞci, napływ ludnoĞci z innych obszarów do miast, stąd zróĪnicowanie pod wzglĊdem pochodzenia, czĊsto narodowoĞci i kultury), a z pewnoĞcią duĪo łatwiejszy niĪ np. na obszarach wiejskich. Dlatego, aby sprzyjaü takiej interakcji, regiony muszą rozwinąü własne talenty, przyciągaü nowe i byü tolerancyjne dla róĪnorodnoĞci. W spra-wozdaniu wyzwanie to okreĞlono jako „rozwijanie lokalnych talentów”, a dzia-łania, które mają temu sprzyjaü, to edukacja i szkolenia (w tym uczenie siĊ przez całe Īycie). Ponadto regiony powinny Ğwiadomie „przyciągaü talenty i goĞci”, równieĪ z zagranicy. Odsetek absolwentów szkół wyĪszych urodzonych zagra-nicą wynosi jedynie 2% w Unii Europejskiej, w porównaniu z 6% w Stanach Zjednoczonych3. Wskazuje siĊ takĪe, iĪ podróĪe słuĪbowe sprzyjają interakcji i wymianie pomysłów. Pomimo taĔszych i łatwiejszych kontaktów on-line, spotkania twarzą w twarz nadal są bardzo poĪądane.

Równolegle, rozwojowi zróĪnicowanych interakcji miĊdzyludzkich w regio-nach towarzyszyü powinien rozwój tolerancji dla osób mających róĪne pocho-dzenie czy style Īycia – w ten sposób tworzy siĊ otwarte kreatywne otoczenie. Dla gospodarki szczególnie istotna jest klasa kreatywna4, gdyĪ jej członkowie generują najwiĊcej pomysłów, zakładają nowe firmy, tworząc tym samym do-datkowe miejsca pracy w regionach. Jak dotychczas, w Unii Europejskiej pod-stawowa klasa kreatywna jest w duĪym stopniu skoncentrowana przede wszys-tkim w regionach stołecznych oraz w ich pobliĪu.

WyraĪając swoje poparcie dla zasadnoĞci tak formułowanej polityki spójno-Ğci Unii Europejskiej oraz celowych działaĔ, których efektem ma byü podno-szenie kreatywnoĞci, innowacyjnoĞci regionów, warto jeszcze odwołaü siĊ do

3

Unia Europejska opracowała tzw. „niebieską kartĊ”. Celem tego dokumentu jest pomoc regionom w przyciąganiu wiĊkszej liczby absolwentów z zagranicy.

4

Podstawowa klasa kreatywna obejmuje nastĊpujące zawody: inĪynierów, pisarzy, architektów, naukowców, profesorów, artystów i inne profesje, które wiąĪą siĊ z two-rzeniem nowych produktów, procesów i usług.

koncepcji funkcjonalnego regionu miejskiego (F a j f e r e k 1966, s. 31). KaĪda jednostka osadnicza bĊdąca miejscem koncentracji ludnoĞci wytwarza wokół siebie strefĊ oddziaływania, którą moĪna nazwaü regionem. Region miejski jest obszarem wykraczającym poza granicĊ administracyjną miasta, obszaru silnej urbanizacji, bĊdącego głównym oĞrodkiem absorpcji strumieni migracyjnych wywołanych czynnikami ekonomicznymi. Obszar ten wyznaczony jest przez zasiĊg codziennych dojazdów do miasta. W ujĊciu przestrzennym składa siĊ z: oĞrodka miejskiego – strefy wewnĊtrznej, obszaru dojazdów – strefy zewnĊ-trznej. O powstaniu konkretnego regionu decyduje istnienie jednostki osadniczej (głównie miasta), która przez swój potencjał usługowy i produkcyjny jest w stanie wykształciü, w swoim najbliĪszym otoczeniu, sieü odpowiednio silnych powiązaĔ, które dotyczą m.in.: dojazdów do pracy, szkół, placówek handlo-wych, placówek opieki zdrowotnej, instytucji kulturalnych itp. PoĞród wydzie-lonych wielu poziomów klasyfikacji hierarchicznej (funkcjonalnej) jednostek osadniczych zarówno w ujĊciu rodzajowym, jak i przestrzennym, zaznaczają siĊ przede wszystkim trzy poziomy: regionalny, subregionalny (ponadlokalny) i lokalny (P a r y s e k 1995).

W praktyce wiedza ta powinna byü realizowana poprzez skoordynowane działania w ramach poszczególnych polityk, tj. przestrzennej, regionalnej (spój-noĞci), a takĪe i polityki miejskiej. RównieĪ OECD podkreĞla, Īe Īadna poje-dyncza polityka nie jest w stanie promowaü innowacji we wszystkich regionach, tym bardziej i miastach. KaĪdy obszar ze wzglĊdu na swoje połoĪenie, historiĊ, przemysł bazowy, kapitał ludzki ma swoją specyfikĊ, która traktowana jako endogeniczny potencjał tegoĪ obszaru, odpowiednio powinna byü pobudzana i rozwijana w procesach rozwoju. OECD wskazuje, iĪ naleĪy zmobilizowaü wie-dzĊ lokalną, aby regiony same projektowały swoje systemy innowacyjne oraz skuteczniej wykorzystywały wiedzĊ i technologiĊ. W duĪej mierze do tak rozu-mianego rozwoju mogą przyczyniaü siĊ zlokalizowane na ich obszarach miasta. Miasta stanowiąc centra finansowe, naukowo-badawcze i kulturalne powinny otwieraü siĊ na otaczający je region – upatrując w nim nie tylko zaplecza w pos-taci siły roboczej czy terenów rekreacyjnych, ale Ğwiadomie rozszerzaü swoje działania edukacyjne, kulturalne, jak równieĪ promowaü przedsiĊbiorczoĞü poza granicami administracyjnymi obszarów miejskich. NiezbĊdna tu jest właĞciwa komunikacja i współpraca pomiĊdzy poszczególnymi szczeblami zarządzania oraz m.in. rozwój infrastruktury transportowej.

LITERATURA

F a j f e r e k A., 1966, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, Wydawnictwo PWE, Warszawa.

H o ł o w i e c k a B., 2004, Oddziaływanie społeczno-gospodarcze miasta, Wydawnic-two UMK, ToruĔ.

J a ł o w i e c k i B., 1999, Metropolie, Wydawnictwo WyĪszej Szkoły Finansów i Zarzą-dzania, Białystok.

K u k l i Ĕ s k i A., 2000, Transformacja przestrzeni europejskiej, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1 (1): www.euroreg.uw.edu.pl.

L i s o w s k i P., 2000, Radom – w blasku czy cieniu Warszawy, Studia Regionalne i Lo-kalne, nr 4 (4): www.euroreg.uw.edu.pl.

P a r y s e k J., 1995, DuĪe miasta Europy i ich rola w procesie urbanizacji, Przegląd Geograficzny, 68 (3–4).

P i Ċ t a - K a n u r s k a M., 2004, Przegląd współczesnych poglądów na temat

polaryza-cji przestrzennej na przykładzie Unii Europejskiej, Biblioteka Regionalisty,

Wydawnictwo Katedry Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych AE, Wrocław.

S m Ċ t k o w s k i M., 2001, Nowe relacje miĊdzy metropolią i regionem w gospodarce

informacyjnej, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4 (7). Materiały Ĩródłowe

SpójnoĞü terytorialna i rozwój miast UE, 2010: www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci/rozwoj-regionalny/polityka_przestrzenna/spojnosc_terytorialna/strony/spojnoĞü_terytorialna _i_rozwoj_miast_ue.aspx.

Polityka spójnoĞci a miasta, 2010: www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci/rozwoj-regionalny/ Strony/Polityka-spojnosci-UEamiasta.aspx.;

Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójnoĞci na lata 2007–2013 (SWW): www.mrr.qov.pl/aktualnoĞci/rozwoj-regionalny/Strony/Strategiczne-wytyczne-Wspolnoty-dla_spojnosci_na lata2007_2013.aspx. SpójnoĞü terytorialna i rozwój miast UE.

Małgorzata PiĊta-Kanurska

IMPACT OF THE METROPOLIS ON THE REGION

The paper identifies key opportunities and threats of the realization the main objective of European Union cohesion policy with particular emphasis on the urban space. The analysis was performed taking into account both the latest theoretical achievements of the city-region relationship, as well as through the analysis of current activities and initiatives of the European Union in this field.