A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________FOLIA LINGUI STI CA 15, 1987_______________________
J a n J e z i o r s k i
DIE DEUTSCHEN NOMINALKOMPOSITA VOM TYP "NUMERALE + SUBSTANTIV" UND IHRE POLNISCHEN ENTSPRECHUNGEN
I. ZUR MORPHOLOGISCHEN ANALYSE
Z u s a m m e n s e t z u n g e n m i t e i n e m N u m e r a l e a l s B e s t i m m u n g s w o r t s i n d im m o d e r n e n D e u t s c h n i c h t a l l z u o f t a n z u t r e f f e n . W i r u n t e r s c h e i d e n h i e r 4 G r u p p e n :
1) m i t e i n e r K a r d i n a l z a h l - Einbaum , Zw eigespann, D reisp ru n g , V ie r g esp a n n , F ünfkam pf, S i e b e n g e s ti r n , T a u sen d fu ß . C h a r a k t e r i s t i s c h f ü r d i e s e G r u p p e i s t d i e ä l t e r e F o r m v o n zw e i - z w ie , z . B. Z w i e l i c h t , Z w ie tr a c h t ; 2 ) m i t e i n e r O r d i n a l z a h l - E r s ta u ffü h r u n g , E r s t g e b u r t, Z w e i t s c h r i f t , D r i t t m i t t e l ; d i e s e G r u p p e i s t d a d u r c h g e k e n n z e i c h n e t , d a ß d i e O r d n u n g s z a h l ( d a s B e s t i m m u n g s w o r t ) o h n e j e w e i l i g e F l e x i o n s e n d u n g a u f t r i t t , a n d e r s g e s a g t : w i r h a b e n e s h i e r m i t d e r r e i n e n S ta m m f o r m z u t u n ; 3) m i t d e r B r u c h z a h l h a lb - H a lb e d e ls te i n , H a lb m e ta ll, H a lb fa b r ik a t, H a lb ku g el, H a lb m o n a ts s c h r ift, H a lb sc h w e ste r; D i e B i l d u n g e n m i t h a lb w e r d e n v o n F l e i s c h e r 1 z u dem T y p " A d j e k t i v + S u b s t a n t i v " g e r e c h n e t ; 4 ) m i t e i n e m u n b e s t i m m t e n Z a h l w o r t - V ie le h e , V i e l z a h l , Mehr z a h l . A l s e i n e b e s o n d e r e G r u p p e h e b e n s i c h d i e B i l d u n g e n m i t d e r 1 W. F I e i s c h e r , W o r tb ild u n g d e r d e u ts c h e n G e g e n w a r ts s p r a c h e , L e ip z i g 5)9 83, S. 90.
i n d e k l i n a b l e n S t a r r f o r m a u f - e r v o n K a r d i n a l z a h l e n a b , z . B . 2
A c h te rb a h n , Z w e ie r r e ih e , D r e ie r r e ih e , V ie r e r r e ih e .
I I . ZUR TRANSFORMAT IONSANALYSE
D i e T r a n s f o r m a t i o n s a n a l y s e d e r K o m p o s i t a vom T y p " N u m e r a l e + + S u b s t a n t i v " e r g i b t e i n r e c h t b u n t e s B i l d . W i r h a b e n u n s e n t s c h l o s s e n , d i e T r a n s f o r m a t i o n s v e r h ä l t n i s s e z u z e i g e n , i n d e m w i r d i e m o r p h o l o g i s c h e E i n t e i l u n g i n v i e r G r u p p e n b e i b e h a l t e n . 1 . D i e K o m p o s i t a m i t e i n e r K a r d i n a l z a h l a l s e r s t e r K o n s t i t u e n t e l a s s e n s i c h a u f e i n e W o r t g r u p p e m i t e i n e r n ä h e r e n E r l ä u t e r u n g z u r ü c k f ü h r e n : V iergespann - G e s p a n n m i t v i e r P f e r d e n 3 , 1, F ünfkam pf - W e t t k a m p f i n f ü n f S p o r t a r t e n , D re ik la n g - ( Z u s a m m e n ) k l a n g v o n d r e i T ö n e n 5 , D a r a u s k ö n n e n w i r s c h l i e ß e n , d a ß e s s i c h b e i d i e s e r G r u p p e um r e d u z i e r t e F o r m e n ( K l a m m e r f o r m e n ^ ) h a n d e l t . 2 . D en K o m p o s i t a m i t e i n e r O r d i n a l z a h l a l s B e s t i n m u n g s g l i e d l i e g e n a d j e k t i v i s c h e W o r t g r u p p e n z u g r u n d e , i n d e n e n d i e O r d i n a l z a h l d i e R o l l e e i n e s A d j e k t i v s ü b e r n i m m t : E r s ta u ffü h r u n g - e r s t e A u f f ü h r u n g , D r i t t e i l - d e r d r i t t e T e i l ^ , Z w e i t s c h r i f t - z w e i t e S c h r i f t , B e i E r s t r e c h t i s t a l l e r d i n g s f o l g e n d e z u g r u n d e l i e g e n d e S t r u k t u r z u b e a c h t e n : E r s t r e c h t - R e c h t , e t w a s a l s e r s t e r d r u c k e n u n d v e r k a u f e n z u d ü r f e n ® . 2 Ebenda, S. 97. 3 Ebenda, S. 97.
W ö rte rb u c h d e r d e u ts c h e n G e g e n w a r ts s p r a c h e , h r s g . von R. Klappenbach, W. S t e i n i t z , B e r l i n 1978.
5 G. W a h r i g, D e u ts c h e s W ö r te r b u c h , Güter s loh- Ber l i n- München- Wl en 1968.
^ F l e i s c h e r , a . a . O . , S. 100. ^ W a h r i g, a . a . O .
8
3 . D i e a l s D e t e r m i n a n s r e c h t p r o d u k t i v e B r u c h z a h l h a lb s t e l l t v e r s c h i e d e n e B e d e u t u n g s b e z i e h u n g e n d a r : a ) D i e m e i s t e n a l s T e r m i n i a n z u s e h e n d e n h a l b - b i l d ü n g e n w i e Q H a lb m e ta ll, H a l b l e i t e r u . a . l a s s e n s i c h n i c h t i n W o r t g r u p p e n o d e r S ä t z e t r a n s f o r m i e r e n . S i e k ö n n e n s o m i t a l s i d i o m a t i s i e r t e B i l d u n g e n b e t r a c h t e t w e r d e n . D i e B i l d u n g e n H a lb k r e is u n d H a lb sch ra n ke s i n d a u f f o l g e n d e W e i s e e r k l ä r b a r : H a lb k r e is - e i n h a l b e r K r e i s ' 0 , H a lb sch ra n ke - S c h r a n k e , d e r e n S c h l a g b ä u m e n u r d i e r e c h t e H ä l f t e d e r F a h r b a h n s p e r r e n ' 1 . 1 2 b ) D en n i c h t t e r m i n o l o g i s c h e n B i l d u n g e n w i e H a lb g o tt, H a lb b ild u n g u . a . l i e g e n e i n e r s e i t s a d j e k t i v i s c h e W o r t g r u p p e n , a n d e r e r s e i t s l e x i k a l i s c h e P a r a p h r a s e n z u g r u n d e : H a lb g o tt - h a l b e r G o t t / ' P s e u d o g o t t , H a lb b ild u n g - h a l b e B i l d u n g / P s e u d o b i I d u n a . c ) E i n e a b w e r t e n d e B e d e u t u n g l i e g t i n H a lb s o ld a t, H a lb ju n g f r a u , H a lb w e lt v o r . D i e e r s t e n z w e i B i l d u n g e n h a b e n l e x i k a l i s c h e P a r a p h r a s e n , d i e a u c h Z u s a m m e n s e t z u n g e n s i n d : H a lb so ld a t - S c h e i n s o l d a t , H a lb ju n g fra u - S c h e i n j u n g f r a u , H a lb w elt i s - t i d i o m a t i s i e r t . 4 . D i e Z u s a m m e n s e t z u n g e n m i t dem u n b e s t i i m t e n Z a h l w o r t v i e l g e h e n a u f S t r u k t u r e n m i t e i n e r n ä h e r e n E r l ä u t e r u n g z u r ü c k : V ie le h e - E h e m i t v i e l e n P a r t n e r n , V ie le c k - F i g u r m i t " v i e l e n " E c k e n .
I I I . ZUR KONFRONTATIVEN ANALYSE
D i e o b e n d a r g e s t e l l t e A n a l y s e d e r K o m p o s i t a d e s b e h a n d e l t e n T y p s i s t f ü r d e r e n k o n f r o n t a t i v e A n a l y s e v o n B e l a n g . I h r e B e d e u g F 1 e i s c h e r , a . a . O . , S. 90. ' 0 W a h r i g, a. a. O. 11 W ö rte rb u c h d e r d e u ts c h e n G e g e n w a r ts s p r a c h e . F 1 e i s c h e r , a . a . O . , S. 90.
t u n g 1 s t j e d o c h n i c h t s o g r o ß , w i e d a s b e i d e n Z u s a m m e n s e t z u n g e n vom T y p " S u b s t a n t i v + S u b s t a n t i v " , " A d j e k t i v + S u b s t a n t i v " o d e r " V e r b a l s t a m m + S u b s t a n t i v " d e r F a l l i s t 1 3 . V o n d e r z u g r u n d e l i e g e n d e n S t r u k t u r a u s g e h e n d , b i l d e n d i e Kom p o s i t a a u s N u m e r a l e u n d S u b s t a n t i v z w e i g r o ß e G r u p p e n : 1 . K o m p o s i t a m i t d e r a d j e k t i v i s c h e n T r a n s f o r m a t i o n . I n a d j e k t i v i s c h e W o r t g r u p p e n l a s s e n s i c h n u r Z u s a m m e n s e t z u n g e n a u s O r d n u n g s z a h l m d h a lb a l s e r s t e m Kom p o s i t i o n s g l i e d t r a n s f o r m i e r e n . A l s Ä q u i v a l e n t e t r e t e n a u f : a ) E n t s p r e c h u n g s t y p - a d j e k t i v i s c h e W o r t g r u p p e D r i t t e i l - d r i t t e r T e i l : t r z e c i a c z ę ś ć , E rsta u sg a b e - e r s t e A u s g a b e : p ie r w s z e w ydanie ( k s i ą ż k i ) , H a lb w a h rh eit - h a l b e W a h r h e i t : prawda p o ło w ic zn a ,
H a lb b ild u n g - h a l b e B i l d u n g : w y k s z t a łc e n i e p o ło w ic zn e /n i e d o u -douczoność. I n a l l e n F ä l l e n n e h m e n d i e p o l n i s c h e n E n t s p r e c h u n g e n l e x i k a l i s c h a u f d i e d e u t s c h e n K o m p o s i t a B e z u g : D i e T r a n s f o r m e d e r K o m p o s i t a s t i m m e n m i t d e n p o l n i s c h e n Ä q u i v a l e n t e n l e x i k a l i s c h u n d s e m a n t i s c h ü b e r e i n : b ) E n t s p r e c h u n g s t y p - K o m p o s i t u m H a lb g o tt - h a l b e r G o t t : p ó łb ó g , H a lb k r e is - h a l b e r K r e i s : p ó łk o l e , H a lb id io t - h a l b e r I d i o t : p ó ł i d i o t a , H a lb fa b r ik a t - h a l b f e r t i g e s ) F a b r i k a t : p ó łf a b r y k a t , E r s tg e b u r t - e r s t e G e b u r t : p ie r w o r o d ztw o . Den d e u t s c h e n K o m p o s i t a , d e r e n e r s t e K o n s t i t u e n t e h a lb b i l d e t , e n t s p r e c h e n i m P o l n i s c h e n i n d e n m e i s t e n F ä l l e n K o m p o s i t a a u s p ó ł ' h a l b ' u n d S u b s t a n t i v . H i e r k ö n n t e man a l s o v o n a b s o l u t e r Ä q u i v a l e n z s p r e c h e n . A u ß e r p ó łk o l e , d a s dem T y p " l i c z e b n i k ( l u b z a i m e k l i c z e b n y ) + r z e c z o w n i k + k o ń c ó w k a f l e k s y j n a w f u n k c j i f o r -1 k m a n t u s ł o w o t w ó r c z e g o ; i n t e r f i k s - o - l u b - d - " g e h ö r t , w e r d e n d i e ü b r i g e n h i e r g e n a n n t e n B i l d u n g e n dem t y p " l i c z e b n i k + r z e c z o w n i k ; i n t e r f i k s 5 z u g e r e c h n e t . D e r U n t e r s c h i e d b e s t e h t a l s o d a r i n , d a ß d i e E n d u n g - e i n p ó ł k o l e v e r u r s a c h t , d a ß e s z u 3 Vgl . J . J e z i o r s k i , S u b s t a n t i v i s c h e N o m in a lk o m p o s ita d e s D e u t sc h e n und i h r e p o l n is c h e n E n ts p r e c h u n a e n , Wrocław 1983. I Ц Vgl . Z. K u r z o w a , Z ł o i e n i a im ie n n e we w sp ó łc z e s n y m j ę z y k u p o l s k i m , Warszawa 1976, S. 51. V g l. ebenda, S. 53.
e i n e m a n d e r e n P a r a d i g m a g e h ö r t a l s k o lo ' K r e i s ' ( k o le a l l e i n e x i s t i e r t i m P o l n i s c h e n n i c h t , n u r i n dem K o m p o s i t u m p ó ł k o l e ) . Ä h n l i c h i s t e s i m F a l l e v o n p ie rw o ro d ztw o , wo - r o d z im o n i c h t f r e i v o r k o m m t : c ) E n t s p r e c h u n g s t y p - F r e m d w o r t Z w e i t s c h r i f t - z w e i t e S c h r i f t : d u p l i k a t / k o p i a , E r s ta u ffü h r u n g - e r s t e A u f f ü h r u n g : p re m ie r a . C h a r a k t e r i s t i s c h i s t h i e r , d a ß d i e F r e m d w ö r t e r , d i e i m P o l n i s c h e n a l s Ä q u i v a l e n t e v o r l i e g e n , a u c h i m D e u t s c h e n e x i s t i e r e n , v g l . Du p l i k a t , K o p ie, P rem iere.
2 . K o m p o s i t a m i t d e r T r a n s f o r m a t i o n d u r c h E r w e i t e r u n g . A l s E n t s p r e c h u n g s - t y p e n kommen h i e r v o r : a ) E n t s p r e c h u n g s t y p - K o m p o s i t u m D re ik la n g - Z u s a m m e n k l a n g v o n d r e i T ö n e n : t r ó j d źw ię k , F ü n feck - g e o m e t r i s c h e F i g u r m i t f ü n f g l e i c h e n S e i t e n : p ię c io b o k , V ie le h e - E h e m i t v i e l e n P a r t n e r n : w ie lo ż e ń s tw o ; b ) E n t s p r e c h u n g e t y p - a d j e k t i v i s c h e W o r t g r u p p e V iergespann - G e s p a n n m i t v i e r P f e r d e n : z a p r z ę g c z te r o k a n n y ; c ) E n t s p r e c h u n g e t y p - S i m p l e x Zw eikam pf - K a m p f z w i s c h e n z w e i P e r s o n e n : p o je d y n e k ; d ) E n t s p r e c h u n g e t y p - F r e m d w o r t S ie b e n g e s ti r n - S t e r n b i l d a u s s i e b e n S t e r n e n : P le ja d y , Zw eirad - F a h r r a d m i t z w e i R ä d e r n : b i c y k l / row er; e ) E n t s p r e c h u n g s t y p - m o r p h o l o g i s c h n i c h t ä q u i v a l e n t e E n t s p r e c h u n g Einbaum - B o o t a u s e i n e m a u s g e h ö h l t e n B a u m s t a m m : c z ó łn o ( a je d n e g o p n ia ) / d łubanka. D i e A n a l y s e z e i g t e , d a ß t r o t z d e r Z u r ü c k f ü h r u n g d e r K o m p o s i t a a u f d i e z u g r u n d e l i e g e n d e n S t r u k t u r e n , i n d e n e n d i e r e d u z i e r t e n K o m p o n e n t e n e r s c h e i n e n , d i e p o l n i s c h e n E n t s p r e c h u n g e n i n d e r M e h r z a h l d e r F ä l l e d i e s e l b e n B e s t a n d t e i l e e n t h a l t e n w i e d i e d e u t s c h e n K o m p o s i t a . A n h a n d d e r E r g e b n i s s e u n s e r e r A n a l y s e k ö n n e n f o l g e n d e S c h l u ß f o l g e r u n g e n f o r m u l i e r t w e r d e n : 1 . B e i m T y p " N u m e r a l e + S u b s t a n t i v " h a b e n w i r e s m i t e i n e r w e i t g e h e n d e n u n d r e c h t h ä u f i g e n Ä q u i v a l e n z z u t u n . Den K o m p o s i t a a u s K a r d i n a l z a h l u n d S u b s t a n t i v e n t s p r e c h e n g e n a u s o s t r u k t u r
-i e r t e p o l n i s c h e K o m p o s i t a d e s T y p s " N u m e r a l e + S u b s t a n t i v " , wo b e i i m P o l n i s c h e n d r e i S u b t y p e n , a b h ä n g i g vom V o r h a n d e n s e i n e i n e s W o r t b i l d u n g s s u f f i x e s o d e r e i n e r F l e x i o n s e n d u n g i n d e r F u n k t i o n d e s W o r t b i l d u n g s s u f f i x e s s o w i e e i n e s W o r t b i l d u n g s m o r p h e m s u n t e r s c h i e d e n w e r d e n . 2 . Den d e u t s c h e n K o m p o s i t a , d e r e n e r s t e K o n s t i t u e n t e h a lb b i l d e t , e n t s p r e c h e n i m P o l n i s c h e n i n d e n m e i s t e n F ä l l e n K o m p o s i t a a u s p ó ł u n d S u b s t a n t i v . H i e r k ö n n t e man v o n v o l l e r Ä q u i v a l e n z s p r e c h e n . 3 . D i e K o m p o s i t a m i t h a lb : p ó ł z e i c h n e n s i c h i n b e i d e n u n t e r s u c h t e n S p r a c h e n d u r c h g r o ß e P r o d u k t i v i t ä t a u s . 4 . D e r T y p : K a r d i n a l z a h l + S u b s t a n t i v i s t i m P o l n i s c h e n a u s s e r o r d e n t l i c h p r o d u k t i v , i m D e u t s c h e n d a g e g e n n i c h t . 5 . P o l n i s c h e K o n p o s i t a s i n d d u r c h k o n s t a n t e V e r b i n d u n g s m o r p h e me u n d d u r c h W o r t b i l d u n g s s u f f i x e b z w . F l e x i o n s e n d u n g e n i n d e r F u n k t i o n d e s W o r t b i l d u n g s u f f i x e s g e k e n n z e i c h n e t . A b s c h l i e ß e n d e i n i g e a l l g e m e i n e B e m e r k u n g e n zum K o m p o s i t u m i r r P o l n i s c h e n , d i e u n s f ü r d e n v o r l i e g e n d e n B e i t r a g v o n B e d e u t u n g e r s c h e i n e n . S e i t g e r a u m e r Z e i t w i r d b e h a u p t e t , d a ß d i e K o m p o s i t i o n d e r p o l n i s c h e n S p r a c h e f r e m d s e i , w as s i c h a u c h i n d e r e i n s c h l ä g i g e n L i t e r a t u r w i d e r s p i e g e l t ' ^ , u n d d a ß d i e m e i s t e n K o m p o s i t a i n d i e L e x i k d e s P o l n i s c h e n u n t e r f r e m d e m , v o r w i e o e n d d e u t s c h e m E i n f l u ß e i n g e d r u n g e n s e i e n . A us d i e s e m G r u n d e v e r s u c h t m a n , d i e m e i s t e n K o m p o s i t a a u f d i r e k t e L e h n ü b e r s e t z u n g e n z u r ü c k z u f ü h r e n . H a n d k e ' 7 , d i e s i c h e i n g e h e n d m i t d e r h i s t o r i s c h e n E n t w i c k l u n g d e s K o m p o s i - t u i t s im P o l n i s c h e n u n d a n d e r e n w e s t s l a w i s c h e n S p r a c h e n b e f a ß t , v e r s u c h t d i e s e V e r a l l g e m e i n e r u n g z u w i d e r l e g e n , o h n e a b e r d i e s e n E i n f l u ß i n f r a g e z u s t e l l e n : " K a l k i n i e m i e c k i e w j ę z y k u p o l s k i m p o j a w i a j ą s i ę p ó ź n o , d o p i e r o o d X V I I I w i e k u , n i e s ą z b y t l i c z n e i g r u p u j ą s i ę g ł ó w n i e w s ł o w n i c t w i e s p e c j a l i s t y c z n y m ( n p . 10 Vg1. i . K l e m e n s i e w i c z ó w n a , W yrazy z ł o ż o n e n o w s z e j p o l s z c z y z n y k u l t u r a l n e j , p ró b a s e m a n t y k i , Kraków 1951, S. 112 f f . ; S. R o s - p o n d, G ram atyka h i s t o r y c z n a j ę z y k a p o l s k i e g o , Warszawa 1971, S. 205.
' 7 K. H a n d k e , Budowa m o r fo l o g i c z n a i f u n k c j e c o m p o sitó w o o l s k i c h ( z u w z g lę d n ie n ie m in n y c h ję z y k ó w z a c h o d n i o s ł o w la r is k i c h ) , Wrocław 1976. K. H a n d k e , U r s la w is c h e M u s te r d e r w e s t s l a w is c h e n N o m in a lk o m p o s ita , " Z e i t s c h r i f t f ü r S l a w i s t i k " 1979, Bd. XXIV, H. 1, S. *й-50.
1 8 t e c h n i c z n y m , w o j s k o w y m ) " . S i e z e i g t a n v i e l e n B e i s p i e l e n , d a ß d i e K o m p o s i t i o n i m P o l n i s c h e n e i n e l a n g e T r a d i t i o n h a t u n d b e h a u p t e t , d a ß " s i l n e w p ł y w y j ę z y k ó w , w k t ó r y c h d o m i n u j ą c o m p o s i t a , n i e m u s z ą p o w o d o w a ć j e d n o c z e ś n i e p r z e j m o w a n i a z n a c z n e j l i c z b y t y c h s t r u k t u r " ' ^ . D a z u b e m e r k t s i e f o l g e n d e s ( w a s f ü r u n s e r e A r b e i t v o n g r o ß e r W i c h t i g k e i t i s t ) : " c z y m i n n y m j e s t m o ż l i w o ś ć z n a l e z i e n i a n p . c o m p o s i t ó w n i e m i e c k i c h j a k o o d p o w i e d n i k ó w d l a z n a c z n e j l i c z b y c o m p o s i t ó w s ł o w i a ń s k i c h . T o j u ż j e s t s p r a w a p o t e n c j a l -2 0 n y c h m o ż l i w o ś c i j ę z y k a n i e m i e c k i e g o " Katedr a Językoznawstwa Ni emi ecki ego i Stosowanego UŁ
Ja n J e z i o r s k i
NIEMIECKIE ZŁOŻENIA NOMINALNE TYPU "LICZEBNIK + RZECZOWNIK" I ICH POLSKIE ODPOWIEDNIKI
Ar t y k u ł poświęcony j e s t zł oże ni em nominalnym j ę z y k a n i e m i e c k i e g o , k t ó r y c h pierwszym członem j e s t l i c z e b n i k , a drugim rzeczowni k. Aut or poddaje omawiane z ł o ż e n i a a n a l i z i e m o r f o l o g i c z n e j i t r a n s f o r m a c y j n e j . Główną c z ę ś ć przyczynku stanowi a n a l i z a k o n f r o n t a t y w n a , w k t ó r e j a u t o r wskazuj e na f a k t , że compos i tom
ni emi eckim typu " l i c z e b n i k + rzeczownik" ( l i c z e b n i k porządkowy) odpowiadają compos i t a w j ęzyku polski m o t e j samej s t r u k t u r z e (D r e i k la n g : t r ó j d ź w i ę k ) . Bardzo c z ę s t o zł ożeni om z h a lb odpowi adaj ą w j ęzyku pol s ki m również z ł o ż e n i a z p ó ł ( H a l b i d i o t : p ó i i d i o t a ). Uwagi końcowe dot yczą genezy z ł o ż e ń w j ęzyku poi ski m.
18
H a n d k e , B u d o wa . . . , S. 72. Ebenda, S. 7^.