Analiza niektórych zagrożeń związanych z nieprawidłowościami opiniowania sądowo-psychiatrycznego

Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2000, 9, suplement 4 (12),59-62 Spostrzeżenia praktyczne

Analiza niektórych

z

opiniowania

Analysis oj some oj the pitjalls related to inadequate jorensie-psyehiatrie opinions

JÓZEF KOCVR

Z Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi

STRESZCZENIE. Przedstawiono najczęstsze

za-grożenia związane z opiniowaniem sądowo-psychia­

trycznym, dotyczące pozycji prawnej i roli biegłego

w ustawodawstwie polskim, specyfiki dowodu z opi-nii biegłego, obowiązku zachowania tajemnicy le-karskiej, różnych zagadnień z zakresu bioetyki. Zwrócono uwagę na potrzebę weryfikacji kwalifi-kacji zawodowych i etycznych kandydatów na

bieg-łych oraz stworzenie systemu niezależnej kontroli

jakości opinii sądowo-psychiatrycznych.

SUMMARY. The author discusses the most com-mon pitfalls related to forensic-psychiatric opinions and involving the legal position and function of the forensic-psychiatric ex pert, the pledge of secrecy and various issues related to bioethics. He points out the need to verify the professional and ethical qualifications of expert candidate and to develop an independent system of controlling the quality of forensic-psychiatric opinions.

Słowa kluczowe: opiniowanie sądowo-psychiatryczne / bioetyka / kompetencje biegłego Key words: forensic-psychiatric opinions / bioethics / expert's competences

Opiniowanie sądowo-psychiatryczne od-bywa się na zasadach i w warunkach okreś­ lonych przepisami prawa, ale problematyka związana z instytucją biegłego lekarza psy-chiatry oraz z zastosowaniem psychiatrii w teorii i praktyce wymiaru sprawiedliwości, wykracza znacznie poza unormowania ko-deksowe [1, 8]. Wynika to m.in. z faktu, że zawsze tam, gdzie w grę wchodzi ochrona i obrona dóbr ludzkich chronionych przez prawo i medycynę, otwiera się cała sfera za-gadnień nie tylko prawnych i medycznych, ale także dotyczących bioetyki, moralności czy socjologii. Działalność biegłego psychiat-ry związana z szeroko rozumianym opinio-waniem dla potrzeb organów wymiaru spra-wiedliwości z racji swej specyfiki może stwa-rzać wiele dylematów różnej natury, z nie-bezpieczeństwem wykorzystywania psychia-trii w sposób i w celach niezgodnych z

pra-wem lub moralnością włącznie [1, 4]. Rodzaj i zakres tych zagrożeń obejmuje przede wszyst-kim takie zagadnienia, jak: pozycja prawna i rola biegłego w ustawodawstwie polskim, specyfika dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry, problematyka związana z obowiąz­ kiem zachowania i poszanowania tajemnicy lekarskiej, wreszcie kwestie szczegółowe doty-czące różnych dziedzin i dyscyplin wiedzy medycznej, zwłaszcza zaś z zakresu psychiatrii, w aspekcie ich właściwego i zgodnego z pra-wem i etyką zastosowania w postępowaniu sądowym czy przygotowawczym.

Wieloletnia praktyka i własne obserwa-cje, w tym związane z pracą w Sekcji Psy-chiatrii Sądowej PTP oraz liczne dane z piśmiennictwa krajowego dotyczącego tej problematyki [2, 7, 9] wskazują, że w ostat-nim czasie wzrasta liczba różnego rodzaju nieprawidłowości związanych z pełnieniem

60 Józef Kocur

funkcji biegłego lekarza psychiatry. Ich ana-liza częściowo przynajmniej ujawnia przyczy-ny i mechanizmy powstania, co powinno po-zwolić na podjęcie czynności zapobiegaw-czych i przeciwdziałających tym nieprawi-dłowościom.

Można wyodrębnić kilka grup tych zagro-żeń. Jedną z nich stanowiformalny i meryto-ryczny status funkcji biegłego wynikający z regulacji kodeksowych. Nie gwarantuje on w swojej obecnej formie, iż funkcje biegłych psychiatrów będą sprawowały osoby o od-powiednio wysokich kwalifikacjach zawodo-wych. W środowisku psychiatrów sądowych w Polsce od dłuższego czasu zwraca się uwa-gę na potrzebę ustalenia kryteriów zapew-niających powierzanie funkcji biegłych tylko tym psychiatrom, którzy posiadają odpo-wiednią wiedzę i doświadczenie zawodowe w dziedzinie psychiatrii sądowej. Jedną z mo-żliwości weryfikacji kwalifikacji zawodowych kandydatów na biegłych byłoby wprowadze-nie specjalizacji w zakresie psychiatrii sądo­ wej, inną - system certyfikatów lub innej formy udokumentowania posiadanej wiedzy i walorów moralnych. Obie te sprawy wy-magają dodatkowych uregulowań formalno--prawnych i organizacyjnych, niemniej jed-nak problem ten należałoby rozwiązać tak, aby przyniósł on korzyść chociażby w po-staci zmniejszenia liczby różnego rodzaju komplikacji powstających w następstwie nie-właściwego opiniowania.

Kolejna związana z omawianym zagadnie-niem sprawa, to problem odpowiedzialności i konsekwencji za błędy, zaniedbania, nierze-telność i inne uchybienia związane z pełnie­ niem funkcji biegłego. Obecnie w praktyce nie funkcjonuje system umożliwiający niezależną i merytorycznie uzasadnioną kontrolę jakości sporządzanych opinii, podobnie jak system odwoływania z funkcji biegłego. Można od-nieść wrażenie, że nie ma w tym zakresie nadzoru, ani narzędzi i metod jego realizacji. W ostatnich kilku latach coraz częściej pojawiają się niepokojące sygnały o róż­ nych nieprawidłowościach w opiniowaniu. Ze względów o których wspomniałem

wcześ-niej, wiele z nich nie znajduje, niestety, właś­ ciwych rozwiązań, ze znaczną najczęściej szkodą zarówno dla środowiska psychiatrów sądowych, jak i organów wymiaru sprawied-liwości. Naruszeniem zasad etyki zawodowej, ustawy o zawodzie lekarza i norm prawa jest np. wydawanie nieprawdziwych zaświad­ czeń o stanie zdrowia czy udzielanie długo­ terminowych zwolnień orzekających o nie-zdolności do pracy osób skazanych prawo-mocnymi wyrokami na karę pozbawienia wolności lub mających stawić się na rozpra-wę sądową. Zdarza się, że osoba lecząca pry-watnie skazanego wydaje dla sądu takie za-świadczenia i udziela zwolnień, co jest póź­ niej wykorzystywane przez jedną ze stron do przewlekania postępowania. Do rzadkości niestety należą w takich sytuacjach zdecydo-wane reakcje sądu, który w znanym mi przy-padku wyłączył danego psychiatrę ze sprawy, uzasadniając to tym, że z racji łączącej go więzi ze skazanym (leczenie w prywatnym gabinecie) mógłby mieć trudności w zacho-waniu obiektywizmu. Sąd zaznaczył także, że stanowisko wspomnianego psychiatry nie może być dla sądu wiążące, a w posiadanie danych zawartych w aktach sprawy (m.in. opinii sądowo-psychiatrycznych) wszedł on bez wiedzy i zgody sądu.

Zaburzeniem, które przez nieuczciwych le-karzy lub biegłych psychiatrów, najczęściej bywa wykorzystywane do różnego rodzaju nadużyć jest depresja. Sprzyja temu wielo-czynnikowa, zróżnicowana etiologia tego ze-społu, duża różnorodność obrazu kliniczne-go, nie do końca poznany patomechanizm objawów, możliwość nawrotów i zaostrzeń i wiele innych uwarunkowań. Problem nadu-żyć zawodowych związanych z tym zagadnie-niem był wielokrotnie sygnalizowany i dys-kutowany na zjazdach naukowych Sekcji Psychiatrii Sądowej [7, 9]. Mało zdecydowa-ne, a tym samym mało skuteczne, są nato-miast reakcje organów wymiaru sprawiedli-wości, które chyba zbyt rzadko decydują się na podjęcie w stosunku do lekarza podejrza-nego o brak obiektywizmu takich kroków, jakie zastosował wymieniony wcześniej sąd.

Analiza niektórych zagrożeń związanych z nieprawidłowościami opiniowania 61 Z depresją ściśle wiąże się sprawa zagroże­

nia ryzykiem popełnienia samobójstwa, rów-nież często pojawiająca się w różnych konte-kstach w opiniach sądowo-psychiatrycz­ nych i przysparzająca wielu dylematów są­ dom i powoływanym przez nich biegłym. Można sądzić, że nie należą do rzadkości przypadki, w których podejrzany, oskarżony czy skazany jest instruowany przez zdemora-lizowanych lekarzy co do podstawowej symp-tomatologii zespołów depresyjnych i zachowa-nia presuicydalnego, a nawet aranżowane są próby pseudosamobójcze, mające charakter demonstracyjny [9]. Ponieważ każda sytua-cja związana z zagrożeniem pozbawienia wol-ności, wymierzeniem kary pieniężnej lub ja-kiejkolwiek innej uciążliwości psychologicz-nej lub materialpsychologicz-nej jest sytuacją stresorodną mogącą wywołać reaktywny stan depresyjny, możliwości ewentualnych nadużyć są w tym zakresie znaczne i niestety realne.

Jednym z ważnych, a zarazem bardzo kontrowersyjnych zagadnień współczesnej psychiatrii są tzw. badania dodatkowe. Znaj-dują one zastosowanie i są wykorzystywane również w psychiatrii sądowej. Ich dobór, wykonanie i interpretacja zależą w głównej mierze od biegłych, którzy je proponują, a następnie włączają jako integralną część badania sądowo-psychiatrycznego i wyko-rzystują do postawienia diagnozy, zróżnico­ wania, a w końcu do sformułowania wnios-ków opinii. Chodzi tu przede wszystkim o badania oparte na obrazowaniu struktury o.u.n., badania neurofizjologiczne i badania psychologiczne, w mniejszym stopniu bada-nia biochemiczne, serologiczne, biopsyjne, endokrynologiczne czy genetyczne. Należy wyraźnie zaznaczyć, że w orzecznictwie są­ dowo-psychiatrycznym wyniki badań dodat-kowych i konsultacji mają znaczenie kom-plementarne i powinny być interpretowane zawsze w kontekście całościowej oceny stanu klinicznego [3]. Nie trzeba dodawać, że wy-maga to od biegłych bardzo dobrej znajo-mości nie tylko psychiatrii, ale także wielu dyscyplin pokrewnych lub z pogranicza wie-dzy psychiatrycznej. Możliwe są zatem błędy

i pomyłki, a niekiedy także nadużycia. Te ostatnie dotyczą tych badań dodatkowych, w których możliwa jest celowa ingerencj a mogąca mieć wpływ na wynik badania, np. badań elektroencefalograficznych czy psy-chologicznych. Innym, ciągle kontrowersyj-nym zagadnieniem kliniczkontrowersyj-nym ściśle powią­ zanym z orzecznictwem sądowo-psychia­ trycznym, jest upicie alkoholowe i jego róż­ ne formy, zwłaszcza zaś formy nietypowe. W praktyce orzeczniczej często niemożliwe jest precyzyjne wyodrębnienie określonej po-staci upicia w jego klasycznej formie, co stwarza podobne zagrożenia jak w przedsta-wionej wcześniej problematyce badań dodat-kowych: możliwe są błędy, pomyłki i nad-użycia. Dotyczy to także uzależnień zarówno od alkoholu, jak i od innych substancji psy-choaktywnych [1, 5, 6].

Podsumowując należy stwierdzić, że ja-kość opinii biegłych jest pochodną ich wie-dzy i obiektywizmu. Podniesienie poziomu orzecznictwa sądowo-psychiatrycznego za-leży w podstawowej mierze od tych właśnie czynników i należy szczególną uwagę zwra-cać na sytuacje, w których brakuje przynaj-mniej jednego z nich.

PIśMIENNICTWO

1. Cieślak M, Spett K, Szymusik A, Wolter: Psy-chiatria w procesie karnym. Wyd. Prawnicze, Warszawa 1991.

2. Hajdukiewicz D: Problematyka zaburzeń reak-tywnych w aktualnym orzecznictwie sądowo­ -psychiatrycznym. Post. Psychiatro Neurol. 1998, 7, supl. 3, 125-131.

3. Heitzman J, Zyss T: Znaczenie badań dodat-kowych w opiniowaniu sądowo-psychiatrycz­ nym. W: Gierowski JK, Szymusik A (red.): Postępowanie karne i cywilne wobec osób za-burzonych psychicznie. ColI. Med. UJ, Kra-ków 1996, 72-82.

4. Jędrzejewska R: Psychiatra, psycholog i se-ksuolog jako biegły w świetle przepisów prawa polskiego. W: Gierowski JK, Szmusik A (red.): Postępowanie karne i cywilne wobec osób za-burzonych psychicznie. ColI. Med. UJ, Kra-ków 1996, 8-44.

62 Józef Kocur

5. Kocur J, Duszyk S: Uzależnienie a poczytal-ność. W: Teoria i praktyka oceny poczytal-ności. PTP, Sekcja Psychiatrii Sądowej, War-szawa 1988, 256-265.

6. Kocur J: Nietypowe formy upicia alkoholo-wego a poczytalność. Lek. Wojsk. 1990, 7-8, 510-513.

7. Kocur J, Bukowski J, Majchrzyk Z: Depresja w orzecznictwie sądowo-psychiatrycznym. Post. Psychiatro Neurol. 1998,7, supl. 3, 115-118.

8. Paprzycki L: Problematyka psychiatryczna w nowych kodeksach karnych. Post. Psychiatro Neurol. 1998, 7, supl. 3, 15-26.

9. Pobocha J: Depresja udawana. Post. Psychiatro Neurol. 1998, 7, supl. 3, 133-138.

Adres: Pro! Józef Kocur, Wydział Lekarski Wojskowej Akademii Medycznej, Pl. Hallera 1,90-647 Łódź