Romantyczni szaleҞcy z gҝowami w chmurach
czy Ҳmiaҝkowie uparcie dѱӐѱcy do celuӓ
– analiza porÓwnawcza marzeҞ dzieci z Biharamulo ƐTanzaniaƑ,
Laare
ƐKeniaƑ oraz Czaplinka ƐPolskaƑ
Michalina Kasprzak, michalina.kasprzak@amu.edu.pl, Beata Latos, latos.bee@gmail.com,
Jonasz Pawlaczyk, jonaszpawlaczyk@wp.pl Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Ul. Wieniawskiego 1, 60-712 PoznaÚ
Streszczenie
Celem referatu jest przedstawienie marzeÚ uczniów wybranych szkóÙ: w Biharamulo (Tanzania), Laare (Kenia) oraz Czaplinku (Polska). Analiza badaÚ powstaÙa w oparciu o wypowiedzi uczniów na temat wykonanych fotograÞ i. Au-torskie zdj¿cia dzieci i mÙodzieČy byÙy materiaÙem pomocniczym i wywoÙawczym do przeprowadzenia wywiadów na temat tego, jakie s marzenia uczniów. Obraz stanowiÙ medium komunikacji i wspóÙpracy mi¿dzy studentami a dzie°mi i mÙodzieČ. Wnioski z badaÚ koncentruj si¿ gÙównie na róČnicach i podobieÚstwach mi¿dzykulturowych.
SÙowa kluczowe: dzieci, marzenia, mÙodzieČ, projekt fotograÞ czny, róČnice mi¿dzykulturowe.
Romantic madmen with their heads in the clouds or daredevils stubbornly pursuing the goal? - Comparative anal-ysis the dreams of children with Biharamulo (Tanzania), Laare (Kenya) and Czaplinek (Poland).
Abstract
The aim of the presentation is to show the dreams of Biharamulo’s, Laare’s and Czaplinek’s students. The analysis of the research was made on the basis of pupils’ answers to questions concerning made by them photographs. The taken pic-tures were the ground to perform an interview directly relevant with children’s dreams. The picpic-tures were a link between students and pupils that gave a possibility to get to know the children’s world. The conclusions of the research are mostly concentrated on distinctions and aĜ nities interculturals.
Keywords: children, dreams, youth, photo project, intercultural diě erence;
CzÙowiek, jako byt biokulturowy – zarazem biologiczny: korzystajcy z cech Þ zycznych, wyznaczajcych ogólne cele i ramy zachowaÚ, jak i kulturowy: rozumny, twórczy, przejawiajcy perspektywistyczne myïlenie – jest istot niezwykle zÙoČon, której zachowania i cele nie s odgórnie zaprogramowane. Funkcjonowanie czÙowieka w przestrzeni spoÙecznej wynika zarówno z dostosowywania si¿ do pragnieÚ i dČeÚ ïrodowiska ludzkiego, które wychowuje i oddziaÙuje na mÙode pokolenie, jak i indywidualnych pragnieÚ i emocji, cz¿sto sprzecznych z postawami powszechnie akceptowanymi w spoÙeczeÚstwie1. CzÙowiek dorosÙy aktywnie kreuje wÙasne kompetencje kulturowe b¿dce wynikiem nie tylko
obser-wacji i imitacji zachowaÚ innych, ale takČe wzbogacenia kapitaÙu kulturowego o nowe treïci. Natomiastdziecko, jako nie-dojrzaÙa psychicznie i Þ zycznie jednostka spoÙeczna, jest niezwykle podatne na wpÙywy „przewodników”, czyli innych osób, które, nie zawsze ïwiadome swojej odpowiedzialnej roli, przekazuj ïwiat widziany z ich perspektywy. O byciu w kulturze w ogólnym znaczeniu pisaÙ m. in. Marian Golka, wedÙug którego jest to „posiadanie wewn¿trznych dyspozycji do rozumienia wzorów kulturowych i wynikajcych z nich zachowaÚ ludzi, jak teČ rozumienia wytworów kultury wraz z umiej¿tnoïci ich wytwarzania i przetwarzania”2, zatem nieograniczania wolnoïci jednostki oraz jej moČliwoïci
wzgl¿-dem myïlenia i dziaÙania kreatywnego czy wr¿cz innowacyjnego. Rozwój kulturowy jest moČliwy m. in. dlatego, Če dzieci
1 D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia miĊdzykulturowa, GdaĔsk 2007, s. 26-39.
nie kopiuj dosÙownie wszystkich zachowaÚ zaobserwowanych w spoÙeczeÚstwie,lecz mniej lub bardziej dostosowuj je do wÙasnych przekonaÚ i indywidualnych potrzeb. W zwizku z tym moČliwe jest wyjïcie poza stref¿ obserwowanej na co dzieÚ rzeczywistoïci i rozpocz¿cie dziaÙaÚ w streÞ e wyobraČeÚ, gdzie abstrakcyjne myïlenie jest kluczem do kreowania nowej rzeczywistoïci, a Čycie jednostki jest bardziej wartoïciowe dzi¿ki podejmowaniu nowatorskich inicjatyw.
Marzenia dzieci i mÙodzieČy odgrywaj zasadnicz rol¿ w ksztaÙtowaniu ich osobowoïci, poniewaČ nie tylko pozwala-j wyobrazi° sobie Čycie o lepszych perspektywach, w poczuciu bycia speÙnionym, ale takČe motywupozwala-j do podejmowania sprecyzowanych, konkretnych dziaÙaÚ, których realizacja – w uznaniu marzycieli – zapewnia osigni¿cie zamierzonego celu3. Dzieci¿ce marzenia s wi¿c podstaw wchodzenia w dorosÙoï° mÙodego czÙowieka nie tylko w uj¿ciu
motywu-jcym do dziaÙaÚ wielopÙaszczyznowych, ale takČe rozwojowym – pozwalamotywu-jcym na wykazywanie postawy o szerokich horyzontach myïlowych. Podejmujc w badaniach kwesti¿ marzeÚ dzieci i mÙodzieČy z dwóch kontynentów, naleČaÙo zatem dostosowa° je do warunków naturalnego otoczenia w kaČdym z paÚstw. Wykorzystujc w badaniach metod¿ jako-ïciow, zakres rzetelnoïci i wiarygodnoïci zaÙoČonego celu badawczego byÙ bardziej precyzyjny, gdyČ istniaÙa moČliwoï° poznania problemu badawczego, czyli w efekcie ukazanie marzeÚ dzieci – uczniów ze szkóÙ w Biharamulo, Czaplinku i Laare – takimi, jakie s. Nast¿pnie badacze mogli podda° je analizie porównawczej, by wskaza° ich mi¿dzykulturowe róČnice i podobieÚstwa4.
Badania zostaÙy zrealizowane w okresie wrzesieÚ – listopad 2014 r. Przeprowadzili je studenci róČnych kierunków i specjalnoïci Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, b¿dcy czÙonkami KoÙa Naukowego Edukacji Mi¿-dzykulturowej: Michalina Kasprzak (Tanzania: Biharamulo oraz Polska: Czaplinek), Beata Latos (Kenia: Laare oraz Pol-ska: Czaplinek), Jonasz Pawlaczyk (Tanzania: Biharamulo oraz PolPol-ska: Czaplinek) i MichaÙ Szulc (Tanzania: Biharamulo). W kaČdym z paÚstw badanie miaÙo taki sam charakter, lecz ze wzgl¿du na uwarunkowania kulturowe – inn dynamik¿. Badaniem Ùcznie obj¿to 33 osoby, zarówno dziewczyny, jak i chÙopców, w wieku 10-16 lat, dobranych w sposób losowy, b¿dcych uczniami lokalnych szkóÙ. W Biharamuro oraz Laare badacze posÙugiwali si¿ j¿zykiem angielskim (który jest drugim j¿zykiem urz¿dowym w Tanzanii oraz Kenii), jednak ze wzgl¿du na rzetelnoï° przeprowadzanych badaÚ w obu paÚstwach istniaÙa moČliwoï° odbycia wywiadu z miejscowym tÙumaczem j¿zyka urz¿dowego (suahili). W Czaplinku (Polska) wywiady przeprowadzane byÙy w ojczystym j¿zyku. Miasta, w których przeprowadzone zostaÙy badania, byÙy moČliwie najbardziej zrównane pod wzgl¿dem jakoïciowym, a zatem byÙy to mniejsze miejscowoïci nie prowadzce rozbudowanej gospodarki turystycznej5.
W badaniach wykorzystano technik¿ wywiadu wywoÙanego przez obraz, a konkretnie przez fotograÞ ¿. PoÙczenie metody wizualnej – fotograÞ i – z wywiadem pozwalaÙo na dokÙadniejsze zrozumienie marzeÚ dzieci i mÙodzieČy w kon-tekïcie etnograÞ cznym6. W zwizku z charakterem badania oraz w celu wykorzystania potencjaÙu dzieci i mÙodzieČy
w skÙad czynnoïci poprzedzajcych badanie wÙczona byÙa cz¿ï° wprowadzajco-informujca, dotyczca istoty projektu, uzyskanie zgód na badanie, a takČe krótki instruktaČ obsÙugi aparatu i wykonywania zdj¿° (indywidualnie z kaČdym uczniem) w kaČdej ze szkóÙ7. Wywiad obejmowaÙ 11 pytaÚ ogólnych, z którymi osoby badane zapoznawaÙy si¿ podczas
spotkania organizacyjnego. Nast¿pnie kaČde z dzieci i mÙodzieČy otrzymywaÙo aparat na jeden dzieÚ, a jego zadaniem byÙo wykonanie fotograÞ i na 5 wybranych tematów z listy. Kolejnego dnia projektu badacze spotykali si¿ indywidual-nie (lub dodatkowo z tÙumaczem) z osobami badanymi i przeprowadzali wywiady z dzie°mi i mÙodzieČ na podstawie zrobionych fotograÞ i, ale takČe w oparciu o wszystkie pytania z kwestionariusza wywiadu, do których – w zaleČnoïci od odpowiedzi osób badanych – badacze mogli zadawa° pytania pomocnicze, które nie sÙuČyÙy nakierunkowaniu osoby badanej na dan kwesti¿, ale koncentrowaÙy si¿ wyÙcznie na rozbudowaniu wypowiedzi. W niektórych przypadkach (zwÙaszcza starszych uczniów ze szkóÙ w Biharamulo i Laare) przeprowadzany byÙ wywiad wywoÙany przez fotograÞ ¿, a na pozostaÙe pytania z kwestionariusza wywiadu badani odpowiadali pisemnie, jednak badacze zawsze mieli moČ-liwoï° pogÙ¿bienia pytania. W wi¿kszoïci wywiady byÙy nagrywane, jednak w sytuacjach kiedy nie byÙo to moČliwe, byÙy one spisywane na bieČco przez badaczy8. Zachowaniu naturalnoïci odpowiedzi badanych sprzyjaÙa obecnoï°
badaczy jako obserwatorów uczestniczcych w codziennym Čyciu dzieci i mÙodzieČy. Przeprowadzone w ten sposób badania w terenie umoČliwiaÙy w najwi¿kszym stopniu poznanie dzieci i mÙodzieČy oraz zbudowanie i wzmocnienie
3 S. Pink, EtnograÞ a wizualna. Obrazy, media i przedstawienie w badaniach, Kraków 2009,s. 58-60.
4 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badaĔ pedagogicznych. Strategie iloĞciowe i jakoĞciowe, Warszawa 2001, s. 267- 284.
5 Por., R. Vordbich, Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspólnoty w dawnej i wspóáczesnej Afryce, PoznaĔ 2012, s. 329-332. 6 U. Flick, Projektowanie badania jakoĞciowego, Warszawa 2011, s. 162-164.
7 D. Jemielniak, Badania jakoĞciowe. PodejĞcia i teorie, Warszawa 2012, s. 23-33. 8 TamĪe, s. 158-177.
kontaktów interpersonalnych. Wobec tego badania terenowe miaÙy korzystny wpÙyw na zrozumienie faktów i informacji podawanych w wywiadach9.
W Laare w Kenii badanie obejmowaÙo 10 dzieci w wieku 10-16 lat. Badaczem byÙa Beata Latos, pracujca przez póÙtora miesica jako wolontariuszka w placówce zajmujcej si¿ projektem Adopcja na odlegÙoï°. MÙodzi Kenħ czycy, z którymi wspóÙpracowaÙa badaczka, byli wÙczeni w projekt, którego gÙównym zaÙoČeniem jest pomoc najuboČszym dzieciom po-przez umoČliwienie im ucz¿szczania do szkoÙy. Adoptowani, dzi¿ki pomocy zagranicznych sponsorów, maj moČliwoï° rozpocz¿cia lub kontynuacji nauki, która w Kenii wiČe si¿ z regularnymi opÙatami. W placówkach edukacyjnych dzieci dostaj codziennie dwa posiÙki, co dla cz¿ïci z nich jest jedynym poČywieniem w cigu dnia. Adopcja na odlegÙoï° jest form materialnej i duchowej pomocy, która nie ogranicza si¿ wyÙcznie do wspomagania sierot czy póÙsierot, ale tyczy si¿ takČe dzieci, których rodzice Čyj, ale nie s w stanie zapewni° im edukacji i wyČywienia. Badanymi byÙy osoby, których prawidÙowy rozwój psychoÞ zyczny jest zahamowany przez niedoČywienie. Badaczka, przebywajc wïród miejscowej ludnoïci w Laare, niejednokrotnie byÙa ïwiadkiem istniejcego rozziewu pomi¿dzy zaÙoČeniami prawnymi a praktyko-waniem obrony praw czÙowieka. Krzysztof Czubocha w ksiČce Separatyzm etniczny w dobie praw czÙowieka – nowe
wyzwa-nie dla paÚstwa narodowego i spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej pisze: „PaÚstwa chc przynaleČe° do wspólnoty cywilizowanych
narodów, a zatem nie mog z zasady odrzuca° praw czÙowieka. JednakČe przyj¿cie traktatów z zakresu praw czÙowieka w wielu paÚstwach pozostaje tylko fasad, za któr nie kryj si¿ konkretne dziaÙania. Brakuje mechanizmów implemen-tacyjnych i kontroli stanu przestrzegania praw czÙowieka”10. Pomimo, iČ uczyniono juČ wiele dla poprawy warunków
Čycia w Afryce, w wielu miejscach, w tym równieČ w Kenii, prawa czÙowieka s nadal nagminnie Ùamane, co jest szcze-gólnie dotkliwe w przypadku dzieci jako istot bezbronnych. Ci¿Čka sytuacja materialna i rodzinna oraz trudne wczesne dzieciÚstwo niejednokrotnie odbħ aj si¿ w wypowiedziach badanych, ich dČeniach, potrzebach, ambicjach11.
W czasie wywiadu dzieci i mÙodzieČ byli proszeni m.in. o wskazanie najwi¿kszego marzenia oraz zawodu, które chciaÙyby wykonywa° w przyszÙoïci. Wszystkie osoby badane w Laare ÙczyÙy te dwa pytania w jedno, nie rozróČniajc ich. Najcz¿ïciej podawane odpowiedzi, jeïli chodzi o przyszÙy zawód (i jednoczeïnie najwi¿ksze marzenie), to wykony-wanie zawodu nauczyciela – trzech badanych, pilota – równieČ trzech badanych oraz lekarza – dwóch badanych. Badani cz¿sto nie byli pewni swojego wyboru i wskazywali na kilka opcjonalnych rozwizaÚ, rozwaČajc m. in. takČe zostanie dziennikarzem, prawnikiem, inČynierem, zakonnic, ksi¿dzem. Charakterystyczne dla tego pytania byÙo to, Če uczestnicy w gÙównej mierze nie potraÞ li wykona° ilustrujcej to marzenie fotograÞ i. Spowodowane byÙo to faktem, iČ prawie Čadne z nich nie znaÙo osobiïcie przedstawiciela zawodu, który chciaÙoby wykonywa° w przyszÙoïci. NaleČy to rozpatrywa° pod ktem rozwojowym, poniewaČ marzenie o byciu nauczycielem nie oznaczaÙo jednoczeïnie ch¿ci skopiowania postawy znanego dziecku nauczyciela – std uczestnicy twierdzili, Če zdj¿cia takiej osoby wykona° si¿ nie da. Poj¿cie o Čyciu, pracy i funkcjonowaniu osoby wykonujcej wymarzony dla dzieci i mÙodzieČy zawód zostaÙo pozyskane z mediów czy powszechnie opowiadanych historii. Badani nie znajc osobiïcie osób, którymichcieliby zosta° w przyszÙoïci, wyobraČali sobie ich Čycie jako dostatnie, peÙne szcz¿ïcia i wieloaspektowego zadowolenia. Podczas uzasadnienia swojego wyboru aČ 50% badanych wskazaÙo na respekt, którego moČna doïwiadczy°, wykonujc dany zawód. Natomiast 60% badanych w swoich wypowiedziach nawizywaÙo do bogactwa, które chcieliby osign° w przyszÙoïci. Wybierane przez dzieci i mÙodzieČ zawody s aktualnie jednymi z najbardziej opÙacalnych w Kenii. W przypadku osób ïwieckich gwarantuj wynagrodzenie pozwalajce na zaÙoČenie i utrzymanie rodziny. Ch¿° aktywnego udziaÙu w utrzymaniu obecnych czÙon-ków rodziny, nawet po zaÙoČeniu nowej, wÙasnej rodziny, zdeklarowaÙo 30% badanych. Ponadto wïród dzieci¿cych od-powiedzi pojawiÙ si¿ strach przed bezrobociem, determinujcy rozwaČny wybór zawodu. Wyod-powiedzi odnoszce si¿ do ch¿ci pomocy innym byÙy licznie reprezentowane przez badanych, przy czym aČ 40% z nich uwaČaÙo, Če pomaganie jest domen wyÙcznie ludzi bogatych. Rczc wizj¿ przyszÙego bogactwa z traum trudnego dzieciÚstwa i Čycia w skrajnie ubogim spoÙeczeÚstwie, dzieci postrzegaÙy siebie jako jednostki waČne,majce udziaÙ w poprawie standardów Čycia ogó-Ùu ludnoïci. Podczas badania wyraĊnie zarysowaÙ si¿ zwizek pomi¿dzy miejscem zamieszkania a miejscem, które jest szczególnie przyjazne osobie badanej. ycie w zamkni¿tym spoÙeczeÚstwie powodowaÙo ch¿° poznania nowych ludzi, zmiany miejsca zamieszkania na duČe miasto12. W pytaniu dotyczcym miejsca, w którym badany odczuwa najwi¿ksz
9 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badaĔ terenowych, PoznaĔ 2000, s. 133-140.
10 K. Czubocha, Separatyzm etniczny w dobie praw czáowieka – nowe wyzwanie dla paĔstwa narodowego i spoáecznoĞci miĊdzynarodowej, ToruĔ 2012, s.72.
radoï°, 40% dzieci i mÙodzieČy wskazaÙo Nairobi – stolic¿ Kenii. ByÙo to równieČ 100% tych, którzy kiedykolwiek udali si¿ w to miejsce – 60% badanych nigdy nie byÙo w stolicy. Dzieci, z uwagi na ubóstwo, bardzo rzadko wyjeČdČaj poza wiosk¿, std teČ wyprawa do stolicy dla wszystkich z nich byÙa wydarzeniem szczególnym. Przeludnienie miasta, korki oraz anonimowoï° byÙy wskazywane jako pozytywne aspekty Čycia w tym mieïcie. Wïród argumentacji popularne byÙo równieČ uzasadnienie, Če Nairobi, jako stolica, jest miastem przyszÙoïciowym, rozwojowym, gdzie Čycie jest na wyČszym poziomie niČ w maÙych miastach i wsiach. Rozwój cywilizacji, rozumiany jako rozbudowa wielkich skupisk ludzkich, byÙ utoČsamiany z lepszym standardem Čycia oraz powszechnym zaspakajaniem zarówno podstawowych, jak i wyČszych potrzeb jednostek.
Odpowiedzi na pytanie dotyczce miejsca, w którym badany odczuwa najwi¿kszy smutek, byÙy nieco bardziej zróČ-nicowane. Najcz¿ïciej podawan odpowiedzi byÙy groby, czyli cmentarzysko (tradycyjnie plac za domem) – wskazaÙo je 30% badanych. W dalszej kolejnoïci badani podawali dom rodzinny w znaczeniu pomieszczenia – 20% badanych. Uzasadnienia nawizywaÙy do strachu przed ïmierci i niepewnoïci wÙasnego losu po ïmierci w przypadku cmenta-rzysk oraz traumatycznych przeČy° w przypadku domu. Wïród osób wskazujcych na to miejsce jako przywoÙujce najsmutniejsze odczucia, znaleĊli si¿: zgwaÙcona w domu przez krewnego dziewczyna oraz chÙopak wspominajcy dom jako miejsce o bardzo ci¿Čkich warunkach bytowych, gdzie z braku dostatecznej iloïci miejsca wraz z rodzeÚstwem zmu-szony byÙ spa° w skrzyni. Inne odpowiedzi na to pytanie odnosiÙy si¿ do miejsc znanych tylko poïrednio, a istniejcych w wyobraČeniach dzieci jako szczególnie smutne: miejsca toczcych si¿ wojen, gÙodu, braku dost¿pu do wody, wi¿zienia. Badani Kenħ czycy pytani o zainteresowania i sposób sp¿dzania wolnego czasu najcz¿ïciej wskazywali na sp¿dzanie cza-su z przyjacióÙmi podczas róČnych czynnoïci i ch¿tnie dokumentowali to za pomoc fotograÞ i. Uïciïlajc wypowiedzi, nawizywali do róČnych form aktywnoïci, jak rysowanie, ïpiewanie, taÚczenie. Wïród odpowiedzi pojawiÙy si¿ równieČ pomaganie rówieïnikom w nauce oraz jazda na rowerze, mimo Če badane osoby nie posiadaÙy osobiïcie przedmiotu, jakim jest rower, a jedynie miaÙy moČliwoï° poČyczania go od czasu do czasu. Badani poproszeni o wskazanie, z czego s najbardziej dumni, w 50% odpowiadali, Če najwi¿ksz dum¿ odczuwaj w zwizku z nauk i post¿pami, których doko-nali dzi¿ki solidnej pracy w szkole. PozostaÙe odpowiedzi nawizywaÙy do konkretnych wydarzeÚ, które miaÙy miejsce w ich Čyciu. Natomiast jeČeli badani mieliby zamieni° si¿ w jakiï przedmiot, jeïli mieliby tak moČliwoï°, wybraliby m.in. samochód, samolot, laptop i statek. Uzasadnienie wyboru odnosiÙo si¿ do bycia w ruchu, przekraczania barier, ale takČe do bycia uČytecznym i nowoczesnym. „Statki pomagaj ludziom przekroczy° rzek¿” – tak uzasadniÙa swój wybór jedna z uczestniczek badania.
Dzieci¿ce marzenia odwoÙujce si¿ do poprawy warunków Čycia uczestników badaÚ oraz ich rodzin mog by° zwi-zane zarówno z trudnymi doïwiadczeniami dzieciÚstwa, jak i z powszechnie w Kenii obowizujcym modelem
relatyw-nie szybko osiganej dojrzaÙoïci psychicznej i Þ zycznej. Pomimo mÙodego wieku badani wielokrotrelatyw-nie nawizywali do aspektów materialnych przyszÙej oraz obecnej egzystencji, a ich wypowiedzi nie byÙy zwizane z chwilowymi potrzeba-mi. Marzenia jako wizja przyszÙego Čycia w szcz¿ïciu i dostatku staj si¿ prób poradzenia sobie z zastan rzeczywisto-ïci, trudem Čycia codziennego. Obserwacja dojrzaÙoïci i odpowiedzialnoïci kenħ skich dzieci – wedÙug opinii badaczki – nie jest zjawiskiem wyÙcznie pozytywnym. NaleČy bowiem zauwaČy° fakt, iČ dzieciom tym, poprzez niedostosowanie warunków Čycia do istniejcych potrzeb, odbiera si¿ prawo do bycia dzieckiem, a nakÙada na nie odpowiedzialnoï° za Čycie nie tylko swoje, ale takČe swoich krewnych.
Z kolei Tanzani¿, jako kraj wielu religii, cechuje duČa róČnorodnoï° obyczajów. Jerzy Gilarowski zauwaČa, Če „Afryka Czarna jest ïwiatem gdzie chrzeïcħ anie, muzuÙmanie, hindusi i wyznawcy religii lokalnych Čyj w symbiozie. W Kenii, Tanzanii, Mozambiku powszechne s mieszane, chrzeïcħ aÚsko-muzuÙmaÚskie maÙČeÚstwa. On idzie do meczetu, ona do koïcioÙa albo odwrotnie, a ich dzieci same póĊniej podejm decyzj¿, do której z tych instytucji skierowa° swoje kroki. Sytuacja ta sprawia, Če trwa tutaj cigÙy »bój« o pozyskanie nowych wyznawców(…); w Afryce Subsaharyjskiej wida° to szczególnie wyraĊnie”13. Wspomniana walka istnieje szczególnie pomi¿dzy chrzeïcħ aÚstwem a islamem. W zwizku
z powyČszym moČna spotka° w tym kraju wielu ludzi o bardzo zróČnicowanych pogldach.
W Biharamulo w Tanzanii badaczami byli: Michalina Kasprzak, Jonasz Pawlaczyk oraz MichaÙ Szulc. Pobyt studen-tów w Biharamulo byÙ zwizany wyÙcznie z projektem naukowo-badawczym. Badanie obejmowaÙo 9 dzieci w wieku 10-16 lat. Projekt przeprowadzono w dwóch szkoÙach, tj. w szkole podstawowej St. Severine oraz w szkole ïredniej Ka-gango. NaleČy zauwaČy°, Če w poszczególnych klasach wiek uczniów potraÞ Ù si¿ róČni° nawet o kilka lat. W przeszÙoïci
autochtonom granice dost¿pu do edukacji wyznaczaÙy potrzeby paÚstwa kolonialnego, ale takČe pÙe°, wyznanie i po-chodzenie etniczne. Po zdobyciu niepodlegÙoïci w 1961 roku tylko 15% rdzennej ludnoïci potraÞ Ùo pisa°14. Sytuacja
obecna jest wi¿c spowodowana czynnikami historycznymi, ale takČe brakiem ogólnego, bezpÙatnego dost¿pu do szkoÙy oraz ograniczon liczb miejsc w szkole lub bursie. W ksiČce Pedagodzy na kraÚcu ïwiata czyli o tanzaÚskich
nauczycie-lach, ich uczniach i szkoÙach autorzy zwracaj uwag¿ na funkcjonowanie burs szkolnych, peÙnicych bardzo waČn rol¿
w dziedzinie edukacji. Po pierwsze umoČliwiaj one dost¿p do edukacji dzieciom i mÙodzieČy pochodzcym z daleko poÙoČonych wsi i miasteczek. Po drugie, atutem funkcjonowania burs szkolnych jest uČywanie j¿zyka angielskiego przez uczniów takČe po lekcjach15. Ponadto waČnym elementem dziaÙalnoïci szkóÙ, w szczególnoïci tych posiadajcych bursy,
jest otwieranie nowych moČliwoïci rozwoju i pozwalanie na edukacj¿ dzieci i mÙodzieČy, które nie miaÙyby takich szans, pozostajc w domu rodzinnym. Jak podkreïlaj autorzy wyČej wymienionej pozycji: „Innym argumentem, jakie podawali dyrektorzy prowadzcy szkolne bursy byÙa socjalizacja i »wyrwanie« dzieci z biedy. MoČna by powiedzie°, Če niejako »wyrwanie« ich ze swoich rodzin… Jak wnioskowaÙem z rozmów w tym sensie system edukacyjny w Tanzanii zmienia tradycyjny model Čycia rodziny16”.
Podczas spotkaÚ organizacyjnych z dzie°mi i mÙodzieČ okazaÙo si¿, Če znaczna wi¿kszoï° dzieci doskonale znaÙa obsÙug¿ aparatów, a nawet umiaÙy w sposób zaawansowany obsÙugiwa° róČne dost¿pne w danym aparacie tryby robienia zdj¿°, mimo tego, Če osobiïcie nie posiadaÙy takiego sprz¿tu. Wïród badanych z Biharamulo 33% stanowiÙy dziewczynki. RównieČ 33% dzieci straciÙo co najmniej jednego rodzica, natomiast 89% dzieci nie pochodziÙo z Biharamulo, w zwizku z tym mieszkaÙo w bursie szkolnej.
Wïród badanych dzieci i mÙodzieČy 56% zdeklarowaÙo ch¿° zostania w przyszÙoïci lekarzem, a 33% nauczycielem. WiČe si¿ to bezpoïrednio z korzyïciami Þ nansowymi oraz z awansem spoÙecznym, które dotycz obydwu zawodów. Stanowisko nauczyciela w Tanzanii jest drugim z najlepiej opÙacanych zawodów. Ponadto motywacj do peÙnienia tych zawodów w opinii badanych byÙa równieČ moČliwoï° pomocy innym w osigni¿ciu lepszego statusu spoÙecznego oraz pomoc swoim rodzinom. Badani najcz¿ïciej deklarowali ch¿° kupienia swojej rodzinie murowanego lub teČ wi¿kszego domu – 33%. W celu zrozumienia tematu, naleČy zaznaczy°, iČ w Biharamulo ludzie mieszkaj w bardzo zróČnicowanych jakoïciowo domach. MoČna zaobserwowa° zarówno glinianki, jak i murowane, pi¿trowe domy. Nie wsz¿dzie dochodzi prd, nawet jeČeli ktoï mieszka w murowanym domu. To samo dotyczy ciepÙej wody. W kontekïcie marzeÚ dotyczcych rzeczy, której badani nie maj, ale chcieliby posiada°, najcz¿ïciej podawan odpowiedzi byÙy aparaty fotograÞ czne lub laptopy – 56% badanych – a wi¿c wskazywane byÙy przedmioty elektroniczne. MoČliwe, iČ byÙo to spowodowane charak-terem projektu, gdyČ dzieci i mÙodzieČ dostawaÙy aparaty na jeden dzieÚ i w zwizku z tym mogÙy wykaza° si¿ umiej¿tno-ïciami, wykonujc przeróČne uj¿cia ulubionym przedmiotom, roïlinom czy zwierz¿tom. W pytaniu wymuszajcym kre-atywnoï° badanych, dotyczcym zamiany w rzecz materialn, dzieci i mÙodzieČ najcz¿ïciej wskazywaÙy samolot (33%), co argumentowaÙy pragnieniem podróČowania po ïwiecie. Nast¿pnie padaÙy równieČ pojedyncze odpowiedzi badanych deklarujce ch¿° zamiany np. w budynek koïcioÙa, komputer, kamieÚ, kwiat czy teČ jakï maszyn¿. Z kolei najwi¿kszymi obawami dzieci byÙa ïmier° (56% badanych), któr stosunkowo cz¿sto utoČsamiaÙy z lwami lub w¿Čami – 34% badanych. NaleČy zauwaČy°, Če dzieci i mÙodzieČ w wywiadach podkreïlaÙy, Če kochaj swój kraj i chc, by ten rozwħ aÙ si¿ szybko, aby w przyszÙoïci mógÙ konkurowa° z najbogatszymi krajami ïwiata. Z ich deklaracji wynika, iČ same mog si¿ do tego przyczyni°, zdobywajc wyksztaÙcenie. W zwizku z tym 89% badanych uwaČa za swój najwi¿kszy sukces ucz¿szczanie do szkoÙy lub perspektyw¿ zdobycia wyksztaÙcenia.
Badani z Biharamulo byli przekonani, Če ich marzenia si¿ speÙni. Wïród dominujcych cech w zakresie konstruowa-nia marzeÚ, dzieci i mÙodzieČ z Biharamulo wyróČkonstruowa-niaÙy: doskonalenie wÙasnych umiej¿tnoïci w celu osigni¿cia wyso-kiego statusu spoÙecznego i materialnego w przyszÙoïci oraz ch¿° pomocy innym. Sytuacja ta spowodowana byÙa m. in. zróČnicowanym dost¿pem do edukacji w Tanzanii. Osoba wyksztaÙcona w opiniach dzieci i mÙodzieČy posiadaÙa nie tylko wiedz¿, ale takČe ïrodki Þ nansowe na dostatnie Čycie, oraz udzielaÙa si¿ charytatywnie. Ponadto badacze zaobserwowali w postawach dzieci i mÙodzieČy szczególn ciekawoï° poznania ïwiata i innych kultur oraz ch¿° podróČowania poza gra-nice paÚstwa. JednakČe ostatecznie badani deklarowali powrót do kraju, co zdaniem badaczy, byÙo powizane z silnymi wi¿zami rodzinnymi i patriotycznymi (potrzeb bezpieczeÚstwa i przynaleČnoïci), a takČe z potrzebami wyČszego rz¿du, tj. samorealizacja, szacunek oraz uznanie spoÙeczne.
14 P. A. K. Mushi, History and development of Education in Tanzania, Dar es Salaam 2009, s. 93.
Cz¿ï° projektu, która byÙa realizowana w Polsce, w szkole w Czaplinku, zostaÙa przeprowadzona przez Michalin¿ Kasprzak, Beat¿ Latos oraz Jonasza Pawlaczyka. W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ 14 dzieci – jedenaïcie dziewczynek oraz trzech chÙopców. Badanie skÙadaÙo si¿ z jednego spotkania z badaczami, co spowodowane byÙo posiadaniem wÙasnych aparatów przez dzieci i mÙodzieČ, jak równieČ moČliwoïci elektronicznego przekazania instrukcji dotyczcych badania, a krótki instruktaČ zostaÙ przeprowadzony przez pani pedagog – Lidi¿ Kucharsk. W zwizku z tym bezpoïredni kontakt z ba-daczami dzieci i mÙodzieČ miaÙy podczas przeprowadzania indywidualnych wywiadów.
Badani w Czaplinku bardzo cz¿sto koncentrowali si¿ na wÙasnym rozwoju, zarówno Þ zycznym jak i umysÙowym, a korzyïci, jakie potencjalnie chcieli z tego rozwoju czerpa°, nie zawsze wizaÙy si¿ ze wzbogaceniem materialnym. Cz¿sto bywaÙo tak, iČ badany wszystkie odpowiedzi podporzdkowywaÙ swojemu hobby czy teČ marzeniom. Na przykÙad jeden z badanych chciaÙ zosta° kajakarzem. W zwizku z tym kaČda jego odpowiedĊ nawizywaÙa w jakiï sposób wÙaïnie do tego marzenia. Dzieci i mÙodzieČ rozróČniaÙy teČ cz¿sto pytanie odnoïnie najwi¿kszego marzenia i zawodu, jaki chciaÙyby w przyszÙoïci wykonywa°; rzadko ich odpowiedzi byÙy powizane ze sob. Spowodowane jest to z pewnoïci wyČszym standardem Čycia spoÙeczeÚstwa, co pozwala na samorealizacj¿ bez koniecznoïci martwienia si¿ o najbliČsz przyszÙoï°. Pomimo tej tendencji istniaÙy pytania, na które dzieci odpowiadaÙy bardzo podobnie. Na przykÙad jako miejsce kojarzce si¿ ze smutkiem cmentarz wskazaÙo 57% badanych, a przy precyzowaniu odpowiedzi wymieniaÙy konkretn osob¿ z ro-dziny, niekoniecznie znan im osobiïcie, która umarÙa i której grób jest odwiedzany przez rodzin¿. Jednoczeïnie dzieci i mÙodzieČ z Czaplinka jako jedyne zdeklarowaÙy – 28% badanych – iČ takiego miejsca, które kojarzy im si¿ ze smutkiem, w ogóle nie ma. Podobna sytuacja zaistniaÙa przy pytaniu dotyczcym przedmiotu, którego badani nie maj teraz, ale chcieliby posiada° w przyszÙoïci. Badani w 28% odpowiedzieli, Če nie ma takiego przedmiotu, co uzasadniaÙy tym, iČ czu-j si¿ speÙnione w dotychczasowym Čyciu. DuČ zgodnoï° w odpowiedziach moČna byÙo równieČ zauwaČy° w pytaniu „Co lub kto sprawia tobie najwi¿ksz radoï°?”. 36% odpowiadajcych uznaÙo, Če to rodzina daje im najwi¿ksz radoï°, natomiast 21%, Če to ich zwierz¿. Jednomyïlnoï° badani wykazali w odpowiedzi na pytanie o miejsce, które kojarzy im si¿ ze szcz¿ïciem. AČ 71% badanych odpowiedziaÙo, iČ jest to dom lub jego najbliČsza okolica.
Edukacja dla dzieci i mÙodzieČy badanych w Czaplinku nie jest priorytetem, cho° rozumiej, iČ jest to droga do osi-gni¿cia celów, jakie sobie zaÙoČyÙy. MoČna zauwaČy° u nich tendencje do ksztaÙtowania bardzo silnego „ja”. W odpowie-dzi na pytanie, kim chcieliby zosta° w przyszÙoïci (jak konkretn osob) 14% odpowieodpowie-dziaÙo „nikim” lub „nie ma takiej osoby”, co wskazywa° moČe poniekd na pewien kryzys autorytetów. Uczniowie w gÙównej mierze nastawieni s na roz-wój wÙasnych zainteresowaÚ: 36% jako hobby uprawia jakiï sport, natomiast 28% rozwħ a swoje umiej¿tnoï° artystyczne. Marzenia dzieci i mÙodzieČy z Czaplinka charakteryzowaÙy si¿ niezwykÙ indywidualnoïci. Jednoczeïnie kaČdy z badanych dopuszczaÙ moČliwoï° zmiany swoich zainteresowaÚ, w zaleČnoïci od poznania innych, bardziej atrakcyj-nych rzeczy. Zatem ich aktualne marzenia, cho° zwizane s z przyszÙoïci, nie musz zosta° zrealizowane. Zdaniem badaczy, nie oznacza to jednak, Če dzieci i mÙodzieČ z Czaplinka boj si¿ poraČki lub rezygnuj z marzeÚ, by unikn° ich niespeÙnienia. yjc w ïrodowisku dynamicznych zmian, w kulturze dobrobytu, podejmuj oni próby wykorzystania wÙasnych zdolnoïci twórczych w róČnych dziedzinach, dČc jednoczeïnie do poznania siebie. Podobnie jak rówieïnicy z Biharamulo i Laare dČ do samorealizacji, jednak uczucie speÙnienia nie jest zwizane bezpoïrednio z prestiČem spo-Ùecznym i wysokim statusem materialnym.
Wszyscy uczestnicy badania – dzieci i mÙodzieČ w Kenii, Polsce i Tanzanii – z zaangaČowaniem wspóÙpracowali z ba-daczami, dzielc si¿ swoimi marzeniami, opowiadajc o swoich zainteresowaniach, jak równieČ o tym, z czego s dumne. Niejednokrotnie podkreïlaÙy, Če ciesz si¿ z moČliwoïci brania udziaÙu w badaniu i zaznaczaÙy to, iČ czuj si¿ dumne z tego, Če wÙaïnie one zostaÙy wybrane do projektu. Odpowiedzi dzieci i mÙodzieČy byÙy gÙ¿boko przemyïlane, poniewaČ dzi¿ki charakterowi badaÚ musieli najpierw dokona° analizy wÙasnych pragnieÚ i marzeÚ, nast¿pnie wykona° zdj¿cie, które oddaje ich istot¿, a dopiero w dalszym etapie porozmawia° na te tematy. Zatem mieli moČliwoï° zwrócenia uwagi na zwizek mi¿dzy podejmowanymi dziaÙaniami a stanem realizacji zamierzonych celów. NaleČy takČe zaznaczy°, Če zarówno dyrektorzy, jak i nauczyciele szkóÙ wykazywali otwartoï° i gotowoï° do wspóÙpracy, oferujc pomoc w kaČdym momencie przeprowadzania badaÚ.
Reasumujc, dzieci i mÙodzieČ w Polsce pomimo bardzo róČnych zainteresowaÚ, charakteryzuj si¿ duČ zgodnoïci w odpowiedziach na pytania dotyczce nie tyle miejsc czy teČ marzeÚ, co szeroko rozumianych uczu°. Znacznie bardziej niČ w Tanzanii czy Kenii s one przyzwyczajone do swojego domu i najbliČszego otoczenia. Jest to konsekwencj zarówno odlegÙoïci, jakie dzieci musz przeby° do szkoÙy, jak i samego systemu edukacji. W Kenii oraz Tanzanii obydwie te rzeczy dziaÙaj na niekorzyï° tworzenia mocnych i dÙugotrwaÙych wi¿zi rodzinnych. Mimo to, badani z tych paÚstw pragn si¿
uczy°, zdobywa° wyksztaÙcenie, by w przyszÙoïci móc pomóc swojej rodzinie. Ponadto badani z Czaplinka cz¿ïciej niČ rówieïnicy z Kenii i Tanzanii chcieli zosta° kimï, kogo juČ znaj bdĊ z kim mieli stycznoï°. W paÚstwach afrykaÚskich gÙównym marzeniem byÙo zostanie osob powaČn, bogat, ale teČ wyksztaÙcon, która b¿dzie miaÙa perspektywy dal-szego rozwoju. To marzenie oparte jest wyÙcznie na wyobraĊni badanych, poniewaČ nigdy nie mogli oni skonfrontowa° wyobraĊni z rzeczywistoïci – wszystkie dzieci i mÙodzieČ z Kenii i Tanzanii oceniaÙy jednak speÙnienie swoich marzeÚ w przyszÙoïci jako realne. W Polsce natomiast badani mieli wtpliwoïci bdĊ w ogóle nie wierzyli, Če ich marzenia si¿ speÙni. Dzieci i mÙodzieČ z Kenii oraz Tanzanii wyróČniaÙy si¿ pod wzgl¿dem Ùczenia swojego najwi¿kszego marzenia z przyszÙym zawodem i edukacj. Dla wi¿kszoïci z nich zdobycie wyksztaÙcenia (utoČsamiane równieČ z bogactwem) byÙo waČniejsze od innych dóbr materialnych. W odpowiedziach na pytania abstrakcyjne, np. pytania dotyczcego za-miany w przedmiot, jakim badani chcieliby by°, gdyby mogli, dzieci i mÙodzieČ z Polski podawaÙy bardzo zróČnicowane odpowiedzi, argumentujc je przydatnoïci innym oraz kwesti zapami¿tania. Wïród odpowiedzi badanych znajdowaÙy si¿ m. in. Čarówka, lustro, ksiČka, obraz, drzewo, laptop. KaČdy badany odpowiedziaÙ inaczej. Dzieci i mÙodzieČ z Kenii oraz Tanzanii w wi¿kszoïci chciaÙyby zamieni° si¿ w samolot, samochód czy statek, a wi¿c w ïrodki transportu, które w zdeklarowanych odpowiedziach symbolizowaÙy moČliwoï° zdobycia pieni¿dzy, przekroczenia granic.
Natomiast podobieÚstwem dla badanych ze wszystkich krajów byÙ dom, rodzina i przyjaciele – w kontekïcie radoïci odczuwanej z przebywania w danym miejscu bdĊ z dan osob. AČ 54% wszystkich badanych zdeklarowaÙo waČnoï° miejsc i osób im bliskich. Z kolei w kwestii miejsca, gdzie badani odczuwaj najwi¿kszy smutek, równieČ podobieÚstwo byÙo wysokie – 36% wszystkich badanych wskazaÙo „cmentarz” lub „miejsce, gdzie s groby”. NaleČy zaznaczy°, Če od-powiedzi dzieci i mÙodzieČy oznaczaÙy to samo, jednak w Kenii i Tanzanii nie praktykuje si¿ tworzenia osobnych placów dla zmarÙych (cmentarzy), chowani s oni w róČnych miejscach, np. przy domu bdĊ tam, gdzie za Čycia przebywali bardzo cz¿sto, np. na terenie uprawnym. Ponadto cech wspóln da wszystkich badanych byÙo hobby. Dzieci i mÙodzieČ wskazywali gÙównie jakï dyscyplin¿ sportu – 42% wszystkich badanych – lub zaj¿cie artystyczne – 34% wszystkich bada-nych. NaleČy takČe doda°, Če wszyscy badani zadeklarowali zadowolenie z udziaÙu w badaniu. Wïród ich opinii znalazÙy si¿ równieČ stwierdzenia dotyczce ich pozytywnego samopoczucia, docenienia ich gÙosu i zainteresowania tematem poprzez wÙczenie do badania.
Po przeprowadzeniu wywiadów moČna wywnioskowa°, Če dzieci i mÙodzieČ z Czaplinka wykonanie zdj¿° potrak-towali jako dodatek do wywiadu. Ich wypowiedzi ustne byÙy bardzo rozbudowane i odwoÙujce si¿ do przedstawio-nych fotograÞ i. Podstaw rozmowy byÙ jednak przekaz sÙowny. Tymczasem dzieci i mÙodzieČ z Kenii oraz Tanzanii poza fotograÞ ami w celach badawczych wykonywaÙy mnóstwo innych, niezwizanych z tematyk badania. W wywiadach ustnych z kolei odwoÙywaÙy si¿ do wybranych zdj¿° i odpowiadaÙy lakonicznie na pytania, w zwizku z czym badacze zadawali im zdecydowanie wi¿cej pytaÚ pomocniczych, by móc zrozumie° dokÙadnie dan kwesti¿.
Czas sp¿dzony w Biharamulo, Laare i Czaplinku podczas realizacji projektu pozwoliÙ badaczom na poznanie indywi-dualnych historii dzieci i ich rodzin. Ze wzgl¿du na zróČnicowane ïrodowiska, dzieci¿ce marzenia, powstajce pod wpÙy-wem rodzimej kultury, ale takČe wpÙywów rodzinnych, spoÙecznych i politycznych oraz dotychczasowych doïwiadczeÚ Čyciowych dzieci i mÙodzieČy, s budowane na innych pÙaszczyznach. Zdaniem badaczy róČnorodnoï° opinii i pogldów badanych dotyczyÙa kaČdej sfery Čycia. Dzieci i mÙodzieČ wychowujcy si¿ w Afryce cz¿ïciej pragn¿Ùy doïwiadczy° rze-czy abstrakcyjnych, tj. uznanie, sÙawa i bogactwo. Natomiast badani z Polski swoje marzenia utoČsamiali z rzeczami lub osobami, które znaÙy, chociaČby z mediów.
Przebywajc w kaČdym z badanych miast badacze zaobserwowali koniecznoï° zapewnienia podstawowych potrzeb, takich jak Þ zjologiczne, bezpieczeÚstwa i przynaleČnoïci. Dzieci i mÙodzieČ z Biharamulo oraz Laare szczególnie pod-kreïlaÙy potrzeb¿ pierwszego rz¿du – Þ zjologiczn, która czasami pomħ ana byÙa przez badanych z Czaplinka. Zdaniem badaczy sytuacja ta ma zwizek bezpoïrednio z gospodark krajów, w których prowadzone byÙy badania. Ze wzgl¿du na indywidualne doïwiadczenia, dzieci i mÙodzieČ konstruowaÙy swoje marzenia w odniesieniu do speÙnienia najbardziej podstawowych potrzeb, które motywowaÙoby ich do podejmowania dalszych dziaÙaÚ, zwizanych z kategori potrzeb wyČszych.
Projekt pozwala na przedstawienie sposobu myïlenia dzieci i mÙodzieČy z Biharamulo, Laare i Czaplinka o przy-szÙoïci z perspektywy marzeÚ. DzieciÚstwo w kaČdym z miast ma inny wymiar, zgodnie z uwarunkowaniami danego kraju. Pomimo wielu róČnic mi¿dzykulturowych moČna odnaleĊ° cechy dzieciÚstwa wspólne dla badanych grup, np. uprawianie sportów czy zabawy ruchowe i sp¿dzanie czasu wolnego z rówieïnikami. Okres dzieciÚstwa powinien by° zwizany z radoïci i szcz¿ïciem, jednak rozumienie tych poj¿° jest inne dla kaČdego czÙowieka. Zdaniem badaczy, opinie
dzieci i mÙodzieČy z Biharamulo, Laare i Czaplinka dotyczce marzeÚ wykazuj spójny obraz. Badani projektowali swoje marzenia w oparciu o wÙasne uczucia i dotychczasowe przeČycia, lecz zawsze ich wydĊwi¿k byÙ pozytywny. Konkludu-jc, praca w ïrodowisku mi¿dzykulturowym pozwoliÙa badaczom nie tylko na poszerzenie wÙasnej wiedzy i wzbogacenie doïwiadczenia, ale równieČ zainspirowaÙa do dalszych poszukiwaÚ naukowych.
Bibliografia:
[1] Banaszak K., Barabasz G., Leszkowicz M., Pedagodzy na kraÚcu ïwiata czyli o tanzaÚskich nauczycielach, ich uczniach i szkoÙach, PoznaÚ 2014. [2] Czubocha K., Separatyzm etniczny w dobie praw czÙowieka – nowe wyzwanie dla paÚstwa narodowego i spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej, ToruÚ 2012. [3] Flick U., Projektowanie badania jakoïciowego, Warszawa 2011.
[4] Gilarowski J., Afryka dzisiaj. Pi¿kna, biedna, róČnorodna, Warszawa 2012. [5] Golka M., Socjologia kultury, Warszawa 2013.
[6] Hammersley M., Atkinson P., Metody badaÚ terenowych, PoznaÚ 2000. [7] Jemielniak D., Badania jakoïciowe. Podejïcia i teorie, Warszawa 2012. [8] Matsumoto D., Juang L., Psychologia mi¿dzykulturowa, GdaÚsk 2007.
[9] Mushi P. A. K., History and development of Education in Tanzania, Dar es Salaam 2009.
[10] Pilch T., Bauman T., Zasady badaÚ pedagogicznych. Strategie iloïciowe i jakoïciowe, Warszawa 2001. [11] Pink S., EtnograÞ a wizualna. Obrazy, media i przedstawienie w badaniach, Kraków 2009.
