Anatoly Chuprikov
Bogdan Popowski
Delfinoterapia jako rodzaj pomocy dla dzieci z opóźnieniem
w rozwoju oraz metoda wpływająca na rozwój komunikacji
Delfinoterapia – historia i korzenie
Wśród rozmaitych metod animaloterapii skierowanych na rehabilitację osób chorych w różnym wieku delfinoterapia staje się popularna. Nastawienie do tej metody pośród lekarzy oraz rodziców chorych dzieci waha się od „wiary w cud” do zarzutów co do braku dowodów jej skuteczności. Niniejsze opraco-wanie stanowi próbę przedstawienia obiektywnego obrazu delfinoterapii oraz jej roli w procesie rehabilitacji.
W latach 60. XX wieku ukazała się książka Johna Lilly’ego Ludzie i delfiny1,
która zwróciła uwagę światowej publiczności. Autor przytaczał w niej dowody na to, że delfiny są naszymi rozumnymi braćmi, nawet próbował uczyć je ję-zyka angielskiego. Książka dała również podstawy do powstania ruchu wśród obrońców natury niemalże ubóstwiającego delfiny. Jednocześnie wpłynęła na zmianę stosunku do tych niezwykłych zwierząt, szybko znikających z nasze-go środowiska, z konsumpcyjnez nasze-go i pragmatycznez nasze-go na bardziej troskliwy. W regionie Morza Czarnego (Bułgaria, Rumunia, Ukraina, Turcja) w ciągu ubiegłego stulecia zabito 5,5 mln delfinów, głównie na karmę dla zwierząt oraz dla pożywienia2. Wówczas w ONZ została przyjęta konwencja, wzywają-1 Л. Лилли, Человек и дельфин, „Мир”, Москва 1965, s. 235.
2 А. Биркун, C. Кривохижин, Современное состояние и причины угнетения популяций черноморских
дельфинов. Сообщение 1. Динамика численности, абиотические и биотические лимитирующие факторы, „Вестник зоологии”, Киев 1996, 3, s. 36–42.
ca do wprowadzenia zakazu połowu delfinów. Niemniej w Turcji jeszcze przez kolejne 20 lat zabijano je, a w Japonii oraz na wyspach Fidżi dzieje się to do dzisiaj. Niestety pośredni negatywny wpływ człowieka na populację delfinów trwa nadal: rozpowszechnienie połowów ryb z zastosowaniem sieci, zagrażają-cych także delfinom; likwidacja pokarmu dla delfinów w wyniku nadmierne-go połowu ryb; ponadmierne-gorszenie się stanu środowiska, w tym degradacja biocenozy morza. Jeżeli te procesy będą się rozwijały z dotychczasową prędkością, to do końca stulecia trzeba będzie sztucznie rozmnażać delfiny.
Myśl o tym, że kontakt z delfinami może oddziaływać leczniczo na człowie-ka, po raz pierwszy została wypowiedziana także przez Lilly’ego. Koncepcję tę rozwinął oraz podjął próbę jej naukowego uzasadnienia D. Nathanson3.
W swoich pracach przytaczał przykład ośmiu chłopców cierpiących na opóź-nienie rozwoju psychicznego i rozwoju mowy na skutek porażenia mózgo-wego oraz oligofrenii. U wszystkich pacjentów nastąpił rozwój mowy, ale najbardziej zauważalna poprawa pojawiła się u dziecka z zespołem Downa. Te pierwsze badania naukowe znalazły wielu naśladowców w różnych delfi-nariach świata.
Delfinoterapia na Ukrainie
Ukraina dzięki kilku czynnikom jest liderem, jeżeli chodzi o liczbę delfinariów w kraju oraz ich budowę za granicą. Uznanie tego faktu ma charakter między-narodowy. W 2008 roku w Odessie odbył się międzynarodowy międzybran-żowy kongres „Morskie ssaki Holarktyki”, w którym udział wzięli wiodący specjaliści z Ukrainy, Rosji, Kanady, USA, Japonii, Finlandii, Danii oraz in-nych państw. Wizyta w delfinarium „Nemo”, wykłady L.N. Lukinej (Sewasto-pol), A.P. Chuprikova (Kijów) omawiające delfinoterapię były z ciekawością wysłuchane oraz pozytywnie ocenione przez uczestników kongresu4. Podczas
corocznego zebrania Międzynarodowej Akademii Ekologii (2011) w Kijowie raport o działalności delfinariów Ukrainy został oceniony pozytywnie.
3 D. Nathanson, Dolphins and kids: A communication experiment, [w:] Congress proceedings
of the XVI World Assembly of the World Organisation for Preschool Education, Florida 1980,
s. 447–451; D. Nathanson, Using Atlantic bottlenose dolphins to increase cognition of mentally
retarded children, [w:] Clinical and abnormal psychology, ed. P.H. Lovibond, P.H. Wilson,
Amsterdam 1989, s. 233–242.
Na Ukrainie terapeutyczne możliwości oddziaływania delfinów leżą w ob-szarze szczegółowych zainteresowań pediatry L.N. Lukinej, która od trzydzie-stu lat prowadzi badania w Państwowym Oceanarium Ministerstwa Obrony w Sewastopolu.
Właściwości delfinów i ich znaczenie dla człowieka
Skuteczność delfinoterapii w dużym stopniu jest uwarunkowana niezwykłymi zdolnościami delfinów. Delfiny mają wysoko rozwinięte zdolności poznawcze oraz ciekawość. Odznaczają się wysokim stopniem uspołecznienia, co prze-jawia się w ścisłej zoohierarchii wewnątrz stada, podziale ról podczas wal-ki z rewal-kinami oraz w trakcie polowania na ryby. Do przedstawicieli innych gatunków delfiny mają przyjazny stosunek, bawią się z żółwiami, innymi zwierzętami, z człowiekiem. A.J. Supin5 tak tłumaczy życzliwy stosunek
delfi-nów do człowieka: człowiek nie przypomina ani jednego z wrogów delfidelfi-nów w naturalnym środowisku, ani obiektu polowania. To, że człowiek oddycha powietrzem, zwierzęta ustalają z łatwością. Każdy człowiek z punktu widzenia delfina w wodzie wygląda nieporadnie i bezsilnie, podobny do chorego krew-nego, któremu trzeba udzielić pomocy: popchnąć lub pomóc utrzymać się na powierzchni. Sytuacje, w których delfiny okazały pomoc człowiekowi, wystar-czyły, aby opowieści o tym obiegły cały świat, aż do powstania mitów i legend. W kontaktach delfiny wykorzystują rozmaite rodzaje dźwięków, przypomi-nających pisk, trzask, tryl, kliknięcie, klaśnięcie, ryk, jęk oraz wycie. Dźwięki wydawane przez nie mają niezwykle szerokie spektrum częstotliwości – od infradźwiękowych przez dźwiękowe do ultradźwiękowych. Sygnały mogą być ciągłe lub wysyłane w postaci impulsów. Uważa się, że w celu orientacji w przestrzeni delfiny wykorzystują częściej niskie i dłuższe (kilka milisekund) sygnały, natomiast dla rozpoznawania – sygnały o wyższych częstotliwościach. Sygnały o charakterze impulsów towarzyszą echolokacji. Czaszka oraz mięk-kie tkanki głowy delfina koncentrują drgania dźwiękowe i odgrywają rolę akustycznego projektora oraz obiektywu dźwiękowego. Mózg delfina, mimo iż jest większy niż mózg człowieka, w stosunku do wagi jego ciała jest o wiele mniejszy, niż kiedy rozpatrujemy ten wskaźnik u człowieka. Kora mózgowa ma bardziej prymitywną budowę niż u człowieka – jest w niej mniej warstw komórek. Mózg delfina powstał w wodnej trójwymiarowej przestrzeni, gdzie
podstawowym obrazem semantycznym jest obraz dźwiękowy, dlatego stanowi on system idealny przede wszystkim do odtwarzania oraz obróbki dźwięku. Wzrok u delfina jest gorzej rozwinięty. Zdolność do złożonych zachowań oraz stabilność wyższych czynności układu nerwowego łączą się u delfinów ze znaczną inercyjnością. Uważa się, że zdolność delfinów do ukierunkowanej emisji fal ultradźwiękowych za pomocą ich sonaru stanowi ważny czynnik w leczniczym działaniu delfinoterapii.
W krajach u brzegów ciepłych mórz są popularne wycieczki z morskimi kąpielami w otoczeniu dzikich bądź oswojonych delfinów, które podpływają do brzegu z otwartego morza. Jednak kontakt z delfinem w takich warunkach trudno poddaje się sterowaniu i bardziej przypomina talasoterapię, czyli ką-piel w morskiej wodzie.
Delfinaria na Ukrainie jako miejsca prowadzenia terapii
Na Ukrainie, na Krymie znajdują się delfinaria czynne w ciepłych okresach roku, w których zwierzęta są trzymane w odgrodzonej części zatoki. Ale takie delfinaria funkcjonują krótko i wyłącznie w sezonie. Oprócz tego wody przy-brzeżne są w dużym stopniu odsolone oraz zanieczyszczone wyrzutami prze-mysłowych oraz bytowych odpadów, dlatego dla delfinów są niebezpieczne. Utrzymanie delfinów w sztucznie stworzonym środowisku (specjalnych base-nach) z jednej strony jest bardzo kosztowne (budowa basenu o dużej pojem-ności, z wielkimi stratami energii, w tym do zasilania mocnych filtrów, zakup kosztownych ryb itd.), z drugiej strony pozwala na prowadzenie delfinoterapii przez cały rok w warunkach o określonym standardzie.
Delfinaria na Ukrainie zazwyczaj prowadzą działalność komercyjną i uzy-skują dochody dzięki teatralizowanym pokazom, w których udział biorą oprócz delfinów także lwy morskie, słonie morskie, walenie białuchy. Delfino-terapia nie przynosi dużych dochodów, a czasami realizowana jest ze stratami dla właścicieli, dlatego jej istnienie to świadectwo uświadomienia społecznej odpowiedzialności oraz działalności charytatywnej na rzecz dzieci niepełno-sprawnych. Utrzymanie delfinariów stawia wysokie wymagania co do pojem-ności basenu, składu chemicznego wody, jej systematycznego oczyszczania, wysokiej jakości ryby morskiej, którą delfiny są żywione, podtrzymania wła-ściwej temperatury wody. Tego rodzaju wymogi powinny być zgodne z wete-rynaryjnymi oraz ekologicznymi standardami. Nie rzadziej niż raz w miesiącu zwierzę powinno być zbadane przez weterynarza. Wszyscy pracownicy
delfi-narium, którzy bezpośrednio bądź pośrednio mają związek z delfinoterapią, powinni posiadać odpowiednie zgody medyczne oraz przechodzić określone badania medyczne w ustalonych terminach. W delfinoterapii zazwyczaj bierze udział kilku specjalistów: trener zwierząt, który ma doświadczenie w adaptacji społecznej zwierząt, ich wychowaniu oraz treningach, psycholog medyczny, który posiada wiedzę w zakresie psychologii dziecięcej oraz psychologii pa-tologii, jest dobrze zaznajomiony z zachowaniem zwierząt morskich i umie nimi sterować. Ogólną opiekę nad procesem delfinoterapii sprawuje lekarz – specjalista w dziedzinie rehabilitacji lub psychologii medycznej.
Trener wspólnie z weterynarzem sprawdza stan delfina oraz jego zdolność do odbycia sesji delfinoterapii. W przypadku przewagi w zachowaniu delfina elementów przeszkadzających w obcowaniu z dziećmi, na przykład zachowa-nie agresywne albo zachowazachowa-nie seksualne w okresie godów, zwierzę czasowo jest wyłączane z sesji delfinoterapii.
Podstawowe formy kontaktu delfina z człowiekiem w zarysie ogólnym można opisać w następujący sposób:
1. Kontakt sterowany – trener kieruje uprzednio przygotowanego del-fina do kontaktu z pacjentem za pomocą odpowiednich stymulato-rów, wzmocnienia oraz gestów. Wzmocnienie pożywieniem stanowi podstawowy stymulator motywacyjny podczas nawiązania połączenia komunikacyjnego delfin – człowiek oraz podtrzymania odruchów bez-warunkowychdelfina metodami wzmocnień i gestów.
2. Aktywny kontakt – spotyka się go rzadziej, wygląda następująco: delfin przejawia inicjatywę do kontaktu z pacjentem przy jednoczesnym bra-ku stymulatorów i wzmocnień. W tym przypadbra-ku pacjent lub rodzice małego pacjenta mogą sami budować swoje relacje z delfinem. 3. Mieszany typ kontaktu – spotyka się go często, wygląda następująco:
wystarczą małe porcje pożywienia, czułe głaskanie ze strony człowieka i delfin spieszy się wykonać, a nawet wykonać z nawiązką wyznaczone zadanie. Do dzieci delfiny mają troskliwy i czuły stosunek, ogólnie inny niż do osób dorosłych; wykazują większą ciekawość wobec kobiet niż mężczyzn. Wyjątkowo troskliwy stosunek delfiny mają do kobiet w ciąży. Czasami demonstrują swoją dezaprobatę do niektórych osób i pływają z nimi z wyraźną niechęcią. W sterowany kontakt delfin wno-si więc swój stosunek do konkretnej osoby.
Doprowadzenie do owocnego kontaktu delfina z dzieckiem stanowi zada-nie psychologa medycznego. Doświadczenia z pracy w ośrodku delfinoterapii
„Nemo” wskazują, że psycholog medyczny w tym celu powinien stosować metody terapii sytuacyjnej, zajęciowej, zorientowanej na ciało oraz arteterapii. Psycholog na platformie oraz w basenie może stymulować przejawy zachowa-nia adaptacyjnego u dziecka, wzmaczachowa-niać i nagradzać konstruktywne modele kontaktu. Indywidualnie dobrany zestaw ćwiczeń zazwyczaj jest skierowany na rozwój u dziecka sfery motorycznej, sensorycznej oraz poznawczej. Ćwi-czenia są proponowane w formie zabawy i realizowane wspólnie z delfinem, który aktywnie się angażuje w ich wykonanie. Większość dzieci z problemami fizycznymi i umysłowymi ma zaburzone obrazy własnego ciała oraz odczucie przestrzeni. Część wodna sesji, składająca się z dotykowego kontaktu z del-finem podczas pływania oraz wykonania określonych zadań motorycznych, sprzyja bardziej całościowemu postrzeganiu przez dziecko jego własnego ciała, poprawie orientacji oraz korekcji sensoryczno-motorycznej6.
Badania nad skutecznością delfinoterapii na świecie
Jeżeli chodzi o dowody terapeutycznego efektu delfinoterapii, to zazwyczaj są cytowane wypowiedzi dr Tracy L. Humphries7 oraz raport Philippy Brakes
i Cathy Williamson dla WDCS (Whale and Dolphin Conservation Socie-ty)8, które poddają w wątpliwość jej efekt leczniczy. Należy wziąć pod uwagę,
że niektóre publikacje są autorstwa „obrońców zwierząt”, którzy zapalczywie żądają „uwolnienia delfinów z więzienia” – sztucznych basenów. Inni zaś au-torzy, przeprowadzając próby analizy krytycznej publikacji na temat delfi-noterapii, nie są zapoznani z ukraińskimi pracami z tej dziedziny, a przede wszystkim z monografią L.N. Lukinej9, kierownika laboratorium
leczniczo--rehabilitacyjnej delfinoterapii Państwowego Oceanarium m. Sewastopol. Przeprowadziła ona badania kliniczne na ponad 2500 pacjentów w różnym wieku, cierpiących na zaburzenia neurologiczne i psychiczne. Grupę kon-trolną stanowiło 315 praktycznie zdrowych osób, które korzystały tak samo
6 А. Чуприков, Н. Василевская, С. Келюшок, Дельфинотерапия как частный вид
анималоте-рапии, „Таврический журнал психиатрии”, Симферополь 2008, 1 (42), s. 91–99.
7 T.L. Humphries, Effectiveness of Dolphin-Assisted Therapy as a Behavioral Intervention for Young
Children with Disabilities, Swannanoa 2003, s. 1–10.
8 P. Brakes, C. Williamson, Dolphin Assisted Therapy. Can you put your faith in DAT?, Chippen-ham 2007, s. 1–21.
9 Л. Лукина, Дельфины в системе психофизической реабилитации людей, „АКОСИ – Гидрофизика”, Симферополь 2007, s. 170.
jak pacjenci z talasoterapii (kąpieli w wodzie morskiej). Oprócz rejestracji danych klinicznych (w tym psychopatologicznych) pacjenci byli badani za pomocą metod psychofizjologicznych oraz testów psychologicznych. W skład grupy osób badanych wchodziły osoby z syndromem chronicznego zmęcze-nia (80 osób), dzieci z zaburzezmęcze-niami neurotycznymi (530 osób), dzieci z au-tyzmem (173 osoby), dzieci i młodzież z obszarów katastrof ekologicznych (357 osób), dzieci z następstwami dziecięcego porażenia mózgowego (135 osób) oraz z innych grup. Zakres badań kliniczno-laboratoryjnych, ogrom pozyskanych danych oraz wymowność wniosków pracy L.N. Lukinej i jej współpracowników mają charakter unikatowy i podczas rozważań na temat delfinoterapii nie można, jak nam się wydaje, ich pominąć. W swoich publi-kacjach L.N. Lukina nie tylko szczegółowo opisuje metody terapeutyczne, które zostały wypracowane oraz sprawdzone w trakcie wieloletniej praktyki prowadzenia delfinoterapii w jej laboratorium, ale także przedstawia konkret-ne wyniki delfinoterapii, między innymi:
1. U dzieci w wieku 5–10 lat z zaburzeniami neurotycznymi spowodowa-nymi negatywnym wpływem otoczenia po cyklu delfinoterapii rozma-ite symptomy minimalnej dysfunkcji mózgowej znikały w zależności od wieku w 60–80% przypadków.
2. Delfinoterapia przeprowadzona u dzieci cierpiących na neurastenię prowadzi do znaczącej poprawy ich stanu w 70% przypadków.
3. Zauważalny efekt terapeutyczny delfinoterapia wywołuje u dzieci z au-tyzmem dziecięcym w wieku 5–12 lat. W przypadku objawów kli-nicznych dziennych (wycofanie, autostymulacja, konserwatyzm zacho-wań) odnotowano poprawę zależnie od grupy wiekowej w 60–80% przypadków. W przypadku objawów klinicznych nocnych (zaburzenie snu, moczenie się nocne, rytualne zachowanie, zachowania agresywne) odnotowano poprawę w 70–80% przypadków.
4. Na dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym delfinoterapia nie wpły-nęła w znaczący sposób w zakresie klinicznych przejawów schorzenia, ale znacząco wpłynęła na poprawę stanu psychicznego oraz adaptację społeczną chorych10.
W delfinarium w Eupatorii na Krymie, które od 1999 roku jest ośrodkiem Ukraińskiego Instytutu Badawczego w dziedzinie dziecięcego lecznictwa
sana-10 Л. Лукина, Практическая дельфинотерапия, „Практична психологiя та соцiальна робота”, Київ 2010, 7 (136), s. 23.
toryjnego oraz fizykoterapii, zostały przeprowadzone prace według programu zatwierdzonego przez Ministerstwo Zdrowia Ukrainy. Badaniu poddano 256 dzieci. Wyraźna poprawa zdrowia została stwierdzona u 17% dzieci; zauważalną poprawę zdrowia stwierdzono u więcej niż 80% dzieci; odsetek dzieci, u których nie zaobserwowano żadnego efektu, to zaledwie 2%11.W delfinariach „Nemo”
w protokołach trenerów oraz psychologów zanotowano poprawę w różnym stopniu w 75–82% przypadków. Jednak w wyniku obróbki metodą analizy za-wartości – analizy dzienników obserwacji dzieci podczas seansów delfinoterapii oraz po ich zakończeniu, prowadzonych nie przez pracowników delfinarium, ale przez rodziców dzieci, procent pozytywnych efektów zmniejszał się o 12–14%, co według nas odzwierciedla podejście rodziców oraz ich wysokie oczekiwania co do przeprowadzanej terapii. Rodzice stwierdzali, że poprawa komunikacji zauważana była u 60% dzieci. Przy czym prawie u jednej trzeciej dzieci rodzice zaobserwowali pojawienie się nowych dźwięków w mowie, sylab, słów oraz po-łączeń słów. Dziecko zaczynało inicjować kontakt z innymi dziećmi, przejawiało chęć zabaw z nimi. Poprawiło się także rozumienie u dziecka skierowanej do niego mowy. Wiele dzieci zaczęło lepiej spać w nocy, a niektóre po raz pierwszy zaczęły sypiać w dzień. G.B. Manżosova12 w Instytucie Mózgu Człowieka
Ro-syjskiej Akademii Nauk przeprowadziła psychofizjologiczne badania u dzieci po pływaniu z delfinami. Okazało się, że u 54% dzieci zaobserwowano poprawę uwagi, u 52% obniżał się niepokój, prawie u wszystkich zauważono poprawę komfortu ciała. W toku terapii zmniejszało się pobudzenie, dzieci się wyciszały. Ze względu na to, że u specjalistów różnych delfinariów pojawiły się zbieżne, jeżeli chodzi o psychopatologiczną zawartość, wyniki w leczeniu różnych stanów klinicznych, zostały one uogólnione w broszurze informacyjnej Ministerstwa Zdrowia Ukrainy Delfinoterapia dla dzieci i młodzieży13.
Autyzm wczesnodziecięcy
Z powodu tego, że najbardziej rozpowszechnione metody w leczeniu tego rodzaju zaburzenia mają bardzo małą skuteczność, pływanie z delfinami jest
11 А. Федоров, А. Жбанов, Р. Козунова, Дельфинотерапия: уникальные возможности медицины нового века, „Вектор”, Санкт-Петербург 2010, s. 155. 12 Г. Манжосова, Психофизиологическое исследование адаптации детей к взаимодействию с дельфинами, диссертация, Санкт-Петербург 2009, s. 212. 13 А. Чуприков, О. Дзюб, В. Мішиєв, Проведення дельфінотерапії у дітей та підлітків, „Інформаційний лист МОЗ України”, Київ 2010, 33, s. 8.
wyjątkowo popularne wśród rodziców dzieci chorych, przede wszystkim dla-tego, że pozytywne zmiany w zachowaniu dzieci po kursie terapii są oczywiste. Podczas pierwszych sesji dzieci często demonstrują opór, zarówno na plat-formie, jak i poza nią. W większości przypadków opór ustaje po 3–4 sesjach i dziecko zaczyna aktywnie włączać się w zabawę oraz pływanie z delfinem. Zaobserwowano, że ostre reakcje protestu (krzyki, płacz, ucieczka) korelują z postępami w rozwoju aktywności mowy, aż do pojawienia się nowych słów oraz zdań. Najbardziej zadziwiającym dla rodziców jest pojawienie się kontak-tu wzrokowego, kiedy dziecko, które dotychczas unikało spojrzenia w oczy, przestaje go unikać, potrafi przyglądać się otoczeniu. Stanowi to znaczący postęp w komunikacji ze światem zewnętrznym, powstaje możliwość percep-cji rozmaitych informapercep-cji, przed którymi wcześniej istniała bariera w postaci ściany odrzucenia. Zazwyczaj dzieci stają się bardziej spokojne, przyjazne, po-prawia się u nich komunikacja niewerbalna, polepsza się apetyt, często po raz pierwszy zaczynają sypiać w dzień oraz generalnie sen staje się głębszy, dłużej śpią w nocy. W szeregu przypadków pozytywny efekt przejawia się dopiero po drugim cyklu terapii. Przeciwwskazaniem jest autyzm dziecięcy w połączeniu ze znaczną dezintegracją psychiczną, której towarzyszy bardzo niezrówno-ważone zachowanie. Delfinoterapia może być przeprowadzana jednocześnie z wcześniej dobranym leczeniem farmakologicznym, może jej towarzyszyć na przykład masaż pneumatyczny, terapia zajęciowa.
Zespół hiperaktywności
Zaburzenie to jest dość rozpowszechnione wśród dzieci z objawami tzw. mi-nimalnej dysfunkcji mózgowej, która ma swoje źródło w okresie pre- i perina-talnym oraz w pewnym stopniu wpływa na nią czynnik genetyczny. Te dzieci łatwiej niż osoby z autyzmem angażują się w zabawę z delfinami, podchodzą spokojniej do przebywania w wodzie. U dzieci z tym zaburzeniem zaobser-wowano, że stają się spokojniejsze, zmniejsza się lub nawet zanika zbytnia impulsywność, ruchy stają się bardziej celowe i świadome. Co więcej, po raz pierwszy pojawia się staranność oraz elementy skupienia uwagi.
Upośledzenie umysłowe
Dzieci z upośledzeniem umysłowym różnego pochodzenia (organicznego, w wyniku zaburzeń chromosomowych, mieszanego pochodzenia) angażują się
w delfinoterapię stosunkowo łatwo. Pod jej wpływem znacząco wzrasta umie-jętność rozumienia, rośnie ich zdolność do socjalizacji. To są prawdopodobnie powody, dla których duża liczba rodziców dzieci z zespołem Downa dąży do wzięcia udziału w delfinoterapii. Dzieci z przewagą w zachowaniu apatii, wy-czerpania i astenii stają się żywsze, bardziej energiczne i aktywne. Dzieci nadpo-budliwe oraz nadmiernie ruchliwe wyciszają się, a ich zachowanie zmienia się na bardziej uporządkowane. Dzieci z lekką formą upośledzenia umysłowego wyka-zują większe postępy niż dzieci z głębokimi formami upośledzenia umysłowego. Neurozy
U dzieci neurotycznych, które są poddawane delfinoterapii, obniża się niepo-kój i agresywność, znikają lęki oraz dzienne i nocne mimowolne moczenie. U dzieci z neurozą logopedyczną zaobserwowano poprawę motoryki mowy, szczególnie w tych przypadkach, w których oprócz delfinoterapii były prowa-dzone zajęcia z logopedą. U dzieci i młodzieży z zespołami subdepresyjnymi zauważono poprawę wskaźników projekcyjnych testów – rysunków, wybór kolorów przesuwał się w kierunku jaskrawych oraz radosnych. Fobie, szcze-gólnie o charakterze reaktywnym, malały lub całkowicie zanikały.
Dziecięce porażenie mózgowe oraz inne zaburzenia kinetyki
Duże doświadczenie w temacie zastosowania delfinoterapii w danych zaburze-niach zgromadził i opisał w swoich publikacjach A. Smolaninow14. Najczęściej
stosuje on zajęcia dla dzieci w grupach (co nawiasem mówiąc, obniża koszt zajęć). Podobnie jak A. Vanthova (Słowacja) uważa, że udział dzieci w se-sjach delfinoterapii w grupie oraz z ich rodzicami powoduje dużą stymulację o charakterze poznawczym, komunikatywnym, emocjonalnym oraz społecz-nym. To wpływa na wyniki uczenia się, rozwój umysłowy oraz socjalizację dziecka. Według obserwacji biologa S. Gontara delfin tym lepiej pracuje, im więcej dzieci znajduje się w polu jego gry. Obecność przy tym rodziców two-rzy u dziecka z zaburzeniami motoryki swoistą „strefę bezpieczeństwa” oraz zapewnia komfort psychiczny. Podczas delfinoterapii dzieci z zaburzeniami motoryki wykonują ćwiczenia ogólne oraz ćwiczenia specjalistyczne
z dziedzi-14 А. Смолянинов, Дельфинотерапия для детей, Київ 2009, s. 85; A. Смолянинов, A. Ванчова,
ny kinezyterapii. To prowadzi do poprawy napięcia mięśniowego (szczegól-nie w przypadku formy hiperkinetycznej), co objawia się zmianą w ruchach dziecka w kierunku większej dokładności, poszerzenia zakresu możliwych do wykonania ruchów; towarzyszy temu poprawa mowy.
Przeciwwskazaniem dla delfinoterapii jest występowanie u dziecka epilepsji oraz stanów epileptycznych. Związane jest to nie tylko z niebezpieczeństwem kąpieli u takich dzieci, ale także z tym, że delfinoterapia, jako czynnik psy-chostymulujący, może prowadzić do nasilenia aktywności epileptycznej oraz czasami może prowokować ataki. Na poparcie zasługuje to, że w niektórych delfinariach dopuszcza się do pływania z delfinami tylko dzieci z wynikami badań EEG.
Koszt kursu delfinoterapii jest wysoki i dla wielu rodzin nie do udźwignię-cia. W USA cena jest 10–15 razy wyższa, a dostęp nie jest zapewniony dla wszystkich Amerykanów. Wyjście z zaistniałej sytuacji może być tylko jedno – społeczeństwo powinno opłacać koszty delfinoterapii dzieci niepełnospraw-nych. Przykładem tego może być rozwiązanie z Moskwy, gdzie w ciągu szere-gu lat koszty pokrywał mer Moskwy. W Doniecku część kosztów pokrywają organizacje charytatywne. W delfinariach „Nemo” (Kijów, Charków, Odessa, Donieck) praktykuje się 20-procentową obniżkę cen od listopada do kwietnia. Oprócz tego w Odessie tylko w ciągu jednego roku zostało rozdanych około 10 tys. bezpłatnych biletów na pokaz w delfinarium dla dzieci z domów dziec-ka oraz uczniów szkół. Oprócz delfinarium dzieci zwiedzają także terrarium, gdzie znajdują się gady, ryby z mórz południowych oraz kolekcje owadów.
Delfinoterapia – wpływ na poprawę komunikacji u dzieci z opóźnieniem
w rozwoju (badania w ramach polskiego programu delfinoterapii)
Przez ostatnie 7 lat intensywnie się rozwija polski program delfinoterapii realizowany przez Fundację „Dobra Wioska” według metody opracowanej przez prezes fundacji, psychologa Oksanę Dąbrowską, na bazie delfinariów w Turcji. Potwierdza on obserwacje specjalistów z innych ośrodków w zakresie poprawy kontaktów społecznych oraz kompetencji komunikacyjnej, w tym mowy u dzieci z opóźnieniem w rozwoju, i wskazuje na ważność włączenia rodziny dziecka w proces terapii.
W ramach realizowanego przez Fundację „Dobra Wioska” programu del-finoterapii na bazie dwóch delfinariów w Turcji specjaliści (psycholodzy
i pe-dagodzy) pracują z dziećmi w wieku od 2 lat z zaburzeniami w rozwoju. Naj-częściej spotykane zaburzenia to autyzm dziecięcy, zaburzenia genetyczne oraz porażenie mózgowe. Podczas dwutygodniowych turnusów, organizowanych przez fundację, uczestnicy delfinoterapii mają 10 sesji delfinoterapii, każda trwa 25 minut, oraz 10 godzin grupowych zajęć dodatkowych (arteterapia, terapia rodzinna, grupowe zajęcia integracyjne, relaksacja), w których biorą udział dzieci wraz z rodzicami i rodzeństwem.
Każdego roku w programie fundacji uczestnicy około 120 rodzin z Polski, Rosji, Niemiec, Anglii oraz innych krajów. W metodzie Oksany Dąbrowskiej, realizowanej w ramach programu fundacji, najsilniejszy akcent kładzie się na zbudowanie bliskiej relacji pomiędzy pacjentem a delfinem za pomocą wprowadzenia przez terapeutę różnych elementów interaktywnej zabawy. Dla każdego pacjenta wspólnie z rodziną wypracowuje się strategię terapeutyczną w taki sposób, aby stymulować rozwój danego dziecka poprzez indywidualnie dobrany dla niego zestaw zabaw i ćwiczeń z zestawu możliwych do wykona-nia. Obowiązkowy element terapii stanowi relaksacja w połączeniu z oddzia-ływaniem naturalnego sonaru delfina, w miarę możliwości z ułożeniem pa-cjenta na plecach z głową przy hydrolokatorze, umiejscowionym w czołowej części głowy delfina15.
Delfinoterapia korzystnie wpływa na wiele sfer funkcjonowania dzieci z opóźnieniem w rozwoju, natomiast w prowadzonych badaniach autorka skupia się na poprawie kompetencji komunikacyjnej u dzieci z opóźnieniem w rozwoju. Wiadomo, że jednym z podstawowych zaburzeń przeszkadza-jących w pomyślnym przebiegu adaptacji u dzieci z autyzmem dziecięcym jest brak kompetencji komunikacyjnej, co się przejawia poprzez opóźniony rozwój mowy lub jej brak, nieumiejętność inicjowania oraz podtrzymywa-nia rozmowy, stereotypowe wypowiedzi, a także szereg innych specyficznych cech. Przy czym niedorozwój komunikacji werbalnej nie jest kompensowany spontanicznie dzięki wykorzystaniu niewerbalnych środków wyrazu (gestów, mimiki) lub alternatywnych systemów komunikacji16.
15 О. Домбровская, Влияние дельфинотерапии на рост социальной и коммуникативной
компе-тентности у детей с особыми потреюностями в развитии, Диссертация в форме научного
доклада на соискание ученой степени доктора философии в области медицинской психологии, Международная Кадровая Академия, Межрегиональная Академия Управ-ления Персоналом, Международный Открытый Университет, Киев 2014, s. 20–35. 16 R. Jordan, Autistic Spectrum Disorders. An Introductory Handbook for Practitioners, London
Niedorozwój kompetencji komunikacyjnej pojawia się nie tylko u dzieci z autyzmem, ale także u dzieci z wieloma innymi dysfunkcjami. Proces kształ-towania kompetencji komunikacyjnej zaczyna się w okresie niemowlęcym17,
u dzieci z dysfunkcjami proces ten przebiega z opóźnieniem. W kwestionariu-szach i ankietach wypełnianych przez rodziców dzieci w trakcie delfinoterapii oraz po jej ukończeniu często się pojawiają notatki o doskonaleniu się umie-jętności u dzieci w zakresie kompetencji komunikacyjnej. W wyniku obróbki danych metodą analizy treści 300 kwestionariuszy – dzienników obserwacji dzieci podczas seansów delfinoterapii oraz po ich zakończeniu, które były prowadzone przez rodziców dzieci, zostały wyodrębnione najczęściej obser-wowane nabywane nowe umiejętności u dzieci.
Rodzice wskazują na następujące umiejętności: a) u dzieci na wcześniejszych etapach rozwoju:
• odpowiadanie przez dziecko za pomocą uśmiechu na zainteresowanie osób, które zwracają się do niego, używając słów lub gestykulacji, • umiejętność nawiązania i utrzymania kontaktu wzrokowego, • demonstrowanie niechęci,
• demonstrowanie zainteresowania przedmiotami przez nakierowanie na nie wzroku,
• umiejętność wyrażania chęci kontynuowania czynności, • umiejętność czekania na swoją kolej,
• umiejętność skoordynowania słuchania i nakierowania wzroku na źró-dło dźwięku,
• umiejętność używania właściwych sposobów powitania i pożegnania osób znajomych,
• umiejętność stosowania wyrazów lub znaków w celu przekazania swo-ich zamiarów;
b) u dzieci na późniejszych etapach rozwoju:
• umiejętność posługiwania się mową w celu wyrażania swoich potrzeb oraz prowadzenia rozmowy w sposób społecznie przyjęty.
Wypracowanie tych umiejętności jest niezwykle ważne w procesie adaptacji osoby do życia w społeczeństwie. Delfinoterapia jako metoda stymulująca rozwój w tym zakresie ma olbrzymi potencjał, gdyż powoduje rozwój
kom-17 E. Czaplewska, K. Kaczorowska-Bray, Potrzeba rozwijania kompetencji komunikacyjnej
petencji komunikacyjnej poprzez naturalną interakcyjną zabawę z delfinem, co później się przekłada na inne relacje społeczne dziecka.
Podstawowe trudności, jakich w różnym stopniu doświadczają dzieci z dysfunkcjami w procesie interaktywnych zabaw opartych na podziale ról, to brak umiejętności realizacji zasady współdziałania oraz podziału działań we wspólnym polu gry18. Delfinoterapia prowadzona wg autorskiej metody jest
ukierunkowana na zbudowanie bliskiej relacji poprzez interaktywną zabawę opartą na podziale ról. Wymaga to współpracy i współdziałania, co nie jest możliwe bez wchodzenia w interakcję i prowadzenia dialogu dziecka z co naj-mniej trzema uczestnikami (w metodzie fundacji udział biorą oprócz dziecka i delfina także terapeuta i trener delfina). W ten sposób realizowana delfi-noterapia w znacznym stopniu stymuluje wypracowanie powyżej opisanych umiejętności u dziecka, sprzyjających jego adaptacji społecznej.
O reklamie delfinoterapii
W Internecie można spotkać się z ogłoszeniami o cudotwórczych następ-stwach pływania z delfinami – aż do wyleczenia z autyzmu oraz raka. To wszystko są przykłady, naszym zdaniem, nieuczciwej reklamy, na którą nie pozwalają sobie zespoły ceniące swój autorytet. Także warto wspomnieć o wy-branych wystąpieniach w środkach masowego przekazu z żądaniami zakazu trzymania delfinów w delfinariach i prowadzenia z nimi delfinoterapii, czyli o antyreklamie, która powoduje odwrotny efekt: popularność tej formy re-habilitacji rośnie, a kolejki w delfinariach się wydłużają. Oprócz tego wśród obrońców natury nie ma pełnej zgody w tej kwestii. Dość niedawno ukazała się informacja, że członkini jednej z największych europejskich organizacji działających w sferze ochrony zwierząt – ETN – Jej Królewska Wysokość księżna Maja von Hohenzollern (Niemcy), będąca opiekunką programu na rzecz dzieci z chorobami onkologicznymi „Bezwarunkowo wykonaj ostatnią wolę chorego dziecka”, zawiozła grupę chorych dzieci do Hiszpanii, gdzie odbyły kurs delfinoterapii19 .
18 O. Гаврилушкина, А. Егорова, Игровая деятельность дошкольников при интеллектуальных
расстройствах, „Психологическая наука и образование” 2007, 5, s. 152.
19 A. Капустин, Европейская аристократия VS украинская элита, http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/ evropeyskaya_aristokratiya_vs_ukrainskaya_elita__kiev_posetila_ee_korolevskoe_vysoche-stvo_printsessa.html [dostęp: 10.10.2002].
Za granicami Ukrainy od 15 lat ukazują się publikacje o możliwości wy-korzystania skutecznych oraz ekonomicznie korzystnych alternatyw delfino-terapii20. Padły propozycje użycia w basenach generatorów ultradźwięków
z odtwarzaniem działania biosonaru delfina oraz form imitujących szersze niż w delfinoterapii spektrum wrażeń sensorycznych21. D. Nathanson22
proponu-je wykorzystywać „hydroneurofon” z dźwiękami delfinów dla głuchych i śle-pych pacjentów. Trzeba zaznaczyć, że osoby, które korzystały z tego rodzaju urządzeń i miały wcześniej kontakt z żywymi delfinami, pozytywnie oceniły swój stan i samopoczucie, natomiast te, które takiego doświadczenia nie po-siadały, wspominały jedynie o uczuciu rozluźnienia. Dzisiaj wiele szpitali na Ukrainie ma „pokoje stymulacji sensorycznej”, w których dziecko doznaje jaskrawych wizualnych, akustycznych, dotykowych oraz węchowych wrażeń. Nasze doświadczenie wykorzystania w pokoju stymulacji sensorycznej nagrań z dźwiękami delfinów u dzieci w wieku przedszkolnym pokazało, że to nie może stanowić pełnej alternatywy dla wizyt w delfinarium, niemniej wzbo-gaca pokój stymulacji sensorycznej o nowy efektywny w działaniu czynnik, a dzieci wycisza i uspokaja. Matki dzieci obecne w pokojach stymulacji sen-sorycznej wyraźnie zaznaczały, że doznają pewnego zrelaksowania po ukoń-czeniu seansu. Możliwe jest, że wraz z udoskonaleniem urządzeń emitujących zapisy dźwięków waleni można oczekiwać ich rozpowszechnienia oraz szer-szego zastosowania w działaniach rehabilitacyjnych.
Konkluzja
Podsumowując, delfinoterapia jest obecnie rozpowszechnioną w świecie me-todą animaloterapii, która wywołuje czasami spory. Jeśli troskliwie i życzliwie traktuje się delfiny, które są pod ochroną, to w sztucznych zbiornikach wod-nych żyją one długo i się rozmnażają. Ostatni fakt jest dowodem ich psychicz-no-cielesnego komfortu. Jeżeli przy tym wszystkim udaje nam się skorzystać z ich zdolności do poprawy zdrowia u dzieci, to według nas stanowi to uspra-wiedliwienie dla pewnych niewygód, których przy tym zwierzęta te doświad-czają. Ze względu na rosnącą popularność seansów delfinoterapii oraz innych
20 Л. Лукина, Дельфины в системе…, s. 170.
21 S. Birch, Dolphin Therapy Effects. A Hypothesis, www.physics.monash.edu/au/-darice/intspec. html [dostęp: 05.01.2012].
odmian animaloterapii wśród rodziców dzieci chorych powstała konieczność integracji medycznej nauki i praktyki z tą dziedziną wiedzy. Najbardziej opty-malnym według nas rozwiązaniem jest sytuacja, kiedy ośrodkiem delfinotera-pii kieruje lekarz lub jest w nim czynnym konsultantem wraz z psychologami, pedagogami, logopedami, rehabilitantami. Wówczas ta forma rehabilitacji sta-je się sta-jedną ze składowych kompleksu metod skierowanych na przywróce-nie normalnego toku neurologicznego i psychicznego rozwoju dziecka. Być może nastała pora, aby umocnić kontrolę medyczną nad delfinoterapią oraz jej zgodnością ze standardami i wymogami Ministerstwa Zdrowia.
Bibliografia
Birch S., Dolphin Therapy Effects. A Hypothesis, www.physics.monash.edu/au/-darice/ intspec.html [dostęp: 05.01.2012].
Brakes P., Williamson C., Dolphin Assisted Therapy. Can you put your faith in DAT?, Chippenham 2007. Чуприков А., Дзюб О., Мішиєв В., Проведення дельфінотерапії у дітей та підлітків, „Інформаційний лист МОЗ України”, Київ 2010, 33. Чуприков А., Ванчова А., Келюшок С., Дельфинотерапия для детей и их родителей, „Астропринт”, Одесса 2009. Чуприков А., Василевская Н., Келюшок С., Дельфинотерапия как частный вид ани-малотерапии, „Таврический журнал психиатрии”, Симферополь 2008, 1 (42).
Czaplewska E., Kaczorowska-Bray K., Potrzeba rozwijania kompetencji komunikacyjnej
u dzieci ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju mowy i języka, „Logopedia” 2002,
nr 30. Домбровская О., Влияние дельфинотерапии на рост социальной и коммуникативной ком-петентности у детей с особыми потреюностями в развитии, Диссертация в форме научного доклада на соискание ученой степени доктора философии в обла-сти медицинской психологии, Международная Кадровая Академия, Межре-гиональная Академия Управления Персоналом, Международный Открытый Университет, Киев 2014. Федоров А., Жбанов А., Козунова Р., Дельфинотерапия: уникальные возможности медицины нового века, „Вектор”, Санкт-Петерсбург 2010. Гаврилушкина O., Егорова А., Игровая деятельность дошкольников при интеллектуаль-ных расстройствах, „Психологическая наука и образование” 2007, 5.
Humphries T.L., Effectiveness of Dolphin-Assisted Therapy as a Behavioral Intervention
for Young Children with Disabilities,
http://czydelfinoterapia.pl/wp-content/uplo- ads/Effectiveness-of-Dolphin-Assisted-Therapy-as-a-Behavioral-Intervention-for-Young-Children-with-Disabilities1.pdf, Swannanoa 2003.
Jordan R., Autistic Spectrum Disorders. An Introductory Handbook for Practitioners, Lon-don 1999. Капустин A., Европейская аристократия VS украинская элита, http://gazeta.zn.ua/SO- CIETY/evropeyskaya_aristokratiya_vs_ukrainskaya_elita__kiev_posetila_ee_koro-levskoe_vysochestvo_printsessa.html [dostęp: 10.10.2002]. Лилли Л., Человек и дельфин, „Мир”, Москва 1965. Лукина Л., Дельфины в системе психофизической реабилитации людей, „АКОСИ – Ги-дрофизика”, Севастополь 2007. Лукина Л., Практическая дельфинотерапия, „Практична психологiя та соцiальна робота”, Київ 2010, 7 (136). Манжосова Г., Психофизиологическое исследование адаптации детей к взаимодействию с дельфинами, диссертация, Санкт-Петербург 2009.
Nathanson D., Dolphins and kids: A communication experiment, [w:] Congress
proce-edings of the XVI World Assembly of the World Organisation for Preschool Education,
Florida 1980.
Nathanson D., Using Atlantic bottlenose dolphins to increase cognition of mentally
retar-ded children, [w:] Clinical and abnormal psychology, ed. P.H. Lovibond, P.H. Wilson,
Amsterdam 1989.
Смолянинов А., Дельфинотерапия для детей, Киев 2009.
Смолянинов A., Ванчова A., Рука – мозг, Киев–Москва 2011.
Супин А., В центре внимания – дельфин, „Знание”, Москва 1983.
Журид Б., Ссавці Чорного та Азовського морів, „Екотиждень”, Київ 2008.
Delfinoterapia jako rodzaj pomocy dla dzieci z opóźnieniem w rozwoju
oraz metoda wpływająca na rozwój komunikacji
Streszczenie: Artykuł jest poświęcony zagadnieniom związanym z delfinoterapią. W pierwszej części został przedstawiony zarys historyczny oraz sytuacja delfinote-rapii na Ukrainie. W drugiej części zaprezentowano przegląd badań naukowych na świecie dotyczących delfinoterapii oraz metodologiczny aspekt w delfinotera-pii jako metody pomocy dzieciom z opóźnieniem w rozwoju. Następnie przed-stawiono założenia autorskiej metody delfinoterapii O. Dąbrowskiej oraz wyniki obserwacji i badań pilotażowych dotyczących wpływu delfinoterapii na rozwój w komunikacji.
Słowa kluczowe: dziecko, mowa, komunikacja, opóźnienie rozwoju, wspieranie rozwoju, delfinoterapia
Dolphin Assisted Therapy as a mean of support for children with
developmental delays and the method influencing progress in
communication
Summary: The article is focused on issues related to Dolphin Assisted Therapy. In the initial part we present the historic view and the situation of dolphin ther-apy in Ukraine.
In the second part there is an overview of academic studies worldwide related to dolphin therapy and methodological aspect of dolphin therapy as a mean of support for children with developmental delays. In further parts of the arti-cle I present the assumptions of the proprietary method by O. Dąbrowska and the results of observations and pilot research regarding the influence of dolphin therapy on development in communication.
Keywords: children, speech, communication, stimulation in the development, dolphin therapy
