Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach [* leslaw.pytka@uph.edu.pl; ** janina.florczykiewicz@uph.edu.pl]
Nieprzystosowanie społeczne jako wyraz
negatywnych ustosunkowań wobec norm
Abstrakt: Celem badań było określenie ustosunkowań wobec norm młodzieży nieprzystosowa-nej społecznie. Odwołano się do twierdzenia C. Czapówa, że nieprzystosowanie społeczne jest wynikiem negatywnych ustosunkowań jednostki, rozumianych jako niechęć do podejmo-wania zachowań zgodnych z normami. Badaniom sondażowym poddano 132 wychowanków zakładów poprawczych i młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Potwierdzono założenie o występowaniu u młodzieży nieprzystosowanej społecznie negatywnych ustosunkowań wobec badanych norm i niskim stopniu ich internalizacji. Ustalono, że młodzież wiąże stosowanie norm prawnych, religijnych, moralnych z wartościami, jednak poglądy te nie korespondują z ich przestrzeganiem. Uzyskane rezultaty wyznaczają implikacje dla praktyki resocjalizacyjnej – wskazują na konieczność wzmożenia wysiłków wychowawczych w zakresie wspomagania rozwoju moralnego jednostek nieprzystosowanych społecznie.Słowa kluczowe: nieprzystosowanie społeczne, młodzież nieprzystosowana społecznie, ne-gatywne ustosunkowania wobec norm.
W literaturze przedmiotu prezentowane są zróżnicowane poglądy w kwestii etiologii nieprzystosowania społecznego. O ile istnieje zgodność co do obszarów (biologicznego, psychicznego, społecznego), z których pochodzą czynniki warun-kujące jego powstawanie, o tyle w koncepcjach nieprzystosowania społecznego wskazuje się na wielorakie jego przyczyny. W ujęciu prezentowanym na polskim gruncie przez C. Czapówa (1978) nieprzystosowanie społeczne, nazywane przez
autora wykolejeniem społecznym, jest przejawem antagonizmu destruktywnego. Autor definiuje je jako wewnętrzną postawę odpowiedzialną za ukierunkowanie na przeciwstawianie się wszelkim normom społecznym, niezależnie od ich treści i charakteru (Czapów 1978). Stanowisko to jest zbieżne z poglądem reprezento-wanym na gruncie amerykańskim, według którego nieprzystosowanie społeczne stanowi wzorzec zaangażowania w celowe, antyspołeczne i destrukcyjne zacho-wania przestępcze (Merrell, Walker 2004, s. 901). Osoby nieprzystosowane spo-łecznie prezentują tzw. przestępczy styl myślenia (Walters 1995), który niweluje kontrolne oddziaływanie norm, powodując, że pomimo ich znajomości jednostka uporczywie je łamie z pełną tego świadomością.
Przyczyną ukształtowania się antagonizmu destruktywnego są postawy ego-centryczne, agresywne i antyspołeczne (Bandura, Walters 1968). Antagonizm de-struktywny odpowiada za tzw. negatywne ustosunkowania, czyli niechęć podmiotu do podejmowania zachowań oczekiwanych społecznie (Czapów 1971). Jego prze-jawem są zachowania pozostające w wyraźniej opozycji do wartości, narusza-jące normy prawne, moralne i obyczajowe (Pytka 2001, s. 90). Zalicza się do nich: bójki, kradzieże, wagary, ucieczki z domów, notoryczne kłamstwa, podpa-lenia, wandalizm, picie, palenie, przyjmowanie narkotyków, zamachy samobójcze (Bowlby 1988; Collins, Read 1990; Clarizio 1992a, 1992b; McGhee, Short 1991; Stouthamer-Loeber 1986; Pytka 2001) a także prostytucję, promiskuityzm, agresję, nieprzestrzeganie regulaminów, konflikty interpersonalne (Pytka 2001).
Kumulacja negatywnych ustosunkowań wobec przyjętych społecznie norm czy-ni jednostkę podatną do podejmowaczy-nia zachowań dewiacyjnych, potencjalczy-nie ją predestynując do naruszania norm, dlatego owe negatywne ustosunkowania mo-gą być rozpatrywane w kategoriach symptomów nieprzystosowania społecznego. W zaprezentowanych niżej badaniach podjęto zagadnienie negatywnych usto-sunkowań młodzieży nieprzystosowanej społecznie wobec norm.
Wybrane aspekty negatywnych ustosunkowań
młodzieży nieprzystosowanej społecznie
wobec norm społecznych i prawnych – badania własne
Założenia badawcze i procedura
Problematyka norm społecznych jest ściśle powiązana z zagadnieniem war-tości. W naukach społecznych wartości traktuje się jako wyodrębnione w oso-bowości struktury (systemy) obejmujące przekonania (reprezentacje poznawcze) wyznaczające preferowane stany docelowe lub zachowania (Kmita 1985; Rokeach 1973; Schwartz 1992; Wojciszke 2002). Wartości określają społecznie pożądane cele orientując tym samym motywację. Ich rolą jest kierowanie wyborami jednost-ki oraz oceną zachowań i zdarzeń. Mają charakter normatywny, tzn.
wyznacza-ją normy postępowania poprzez wytyczenie zakresu dopuszczalnych zachowań. Z kolei normę określa się jako sąd dyrektywny ukierunkowany przez wartość, określający dopuszczalne w danym społeczeństwie (społeczności) sposoby za-chowania (Kmita 1985; Jaśtal 2004). Normy są regułami określającymi społecz-nie preferowany sposób zachowania, zawierają w sobie jego zakaz, bądź nakaz, w konkretnej sytuacji. Związek między wartościami a normami ujawnia się w ich rolach – o ile rolą wartości jest określanie celów, o tyle rolą norm jest urzeczy-wistnianie wartości w życiu społecznym. Należy jeszcze wspomnieć, że normy stanowią punkt odniesienia dla oceny jednostki w jej środowisku społecznym – osoby naruszające normy, są uznawane za „odszczepieńców”, w konsekwencji cze-go podlegają stygmatyzacji (Włodarczyk 2003).
Sterujący charakter wartości zależy od jej internalizacji, tj. stopnia w jakim jednostka akceptuje ją i uznaje za własne dążenie.
Wysoki stopień internalizacji wartości i powiązanych z nimi norm jest gwa-rantem zachowania ładu społecznego, ich niska internalizacja sprzyja powstawa-niu nieprzystosowania społecznego (Florczykiewicz 2016; Pytka 2001).
Wiedza w zakresie stopnia internalizacji przez młodzież wartości i powiąza-nych z nimi norm stanowi punkt wyjścia dla projektowania oddziaływań zorien-towanych na przyswojenie norm przez wychowanka, jest zatem kluczowa dla praktyki pedagogicznej i resocjalizacyjnej. Zważywszy na to, przedmiotem badań uczyniono internalizację wartości i norm przez młodzież nieprzystosowaną spo-łecznie.
Odwołując się do koncepcji Czapówa (Czapów, Jedlewski 1971) przyjęto za-łożenie, że niskiemu stopniowi internalizacji wartości towarzyszą negatywne usto-sunkowania wobec norm społecznych i prawnych, sprzyjające ich naruszaniu.
Celem badań jest identyfikacja negatywnych ustosunkowań młodzieży nie-przystosowanej społecznie wobec wybranych standardów aksjonormatywnych, tj. wartości i powiązanych z nimi norm.
Sformułowano następujące pytania badawcze:
1. Jakie ustosunkowania wobec norm prezentuje młodzież nieprzystosowana społecznie?
2. Czy istnieje zgodność między znajomością normy przez młodzież nieprzysto-sowaną społecznie a jej respektowaniem, czyli odzwierciedleniem w zachowa-niach?
W badaniu uwzględniono dwie wartości – uczciwość i godność. Powiązane z nimi normy – poszanowanie własności, religijność, szczerość, szacunek dla in-nych uzyskały status zmienin-nych niezależin-nych. Za wskaźnik internalizacji normy przyjęto ustosunkowania wobec niej, wyrażone w poglądach i deklaracjach za-chowania (tab. 1).
Przeprowadzono sondaż diagnostyczny. Kwestionariusze ankiety rozesłano do wylosowanych placówek resocjalizacyjnych, w których badania zostały przeprowa-dzone przez wychowawców. Badania miały charakter anonimowy.
Tabela 1. Zmienne i wskaźniki
Wartości Zmienne niezależne – normy Wskaźniki – ustosunkowania wobec norm
Uczciwość
poszanowanie własności poglądy dotyczące dopuszczalności kradzieży, kradzieże religijność poglądy dotyczące respektowania zasad religijnych szczerość poglądy dotyczące dopuszczalności oszukiwania, oszuki-wanie Godność szacunek dla drugiego człowieka poglądy dotyczące dopuszczalności hejtowania
poglądy dotyczące dopuszczalności oczerniania innych Źródło : badania własne.
Dla określenia częstości zastosowano wskaźniki procentowe, natomiast współ-występowanie zmiennych określono za pomocą testu niezależności χ2.
Próba badawcza
Badaniami objęto 132 osoby nieprzystosowane społecznie, w tym: 32,6% (43 osoby) wychowanków zakładów poprawczych [ZP] oraz 67,4% (89 osób) wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych [MOW]. 25,6% bada-nych wychowanków ZP stanowiły dziewczęta, a 74,4% chłopcy, natomiast wśród wychowanków MOW 23,6% stanowiły dziewczęta a 76,4% chłopcy. Wskaźnikiem nieprzystosowania społecznego był pobyt w placówce resocjalizacyjnej. Wiek ba-danych mieścił się w przedziale 14–22 lata (M = 16,76 lat, SD = 1,64).
Ustosunkowania młodzieży nieprzystosowanej społecznie
wobec norm
Ustosunkowania młodzieży nieprzystosowanej społecznie wobec norm badano w odwołaniu do uczciwości. Zapytano o poglądy dotyczące przestrzegania norm prawnych, religijnych i moralnych (pojęcia „zasady” i „normy” były używane za-miennie).
Pierwsze pytanie dotyczyło przestrzegania norm prawnych: „Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając norm prawnych?”. Niemal połowa badanych (49,2%) wiąże uczciwość z koniecznością przestrzegania norm prawnych (odpowiedź „nie”). Wychowankowie ZP częściej wiążą ich przestrzeganie z uczciwym życiem (58,1%), w porównaniu z wychowankami MOW (44,9%) – różnica wynosi 13,2 punktów procentowych (wykres 1).
Wykres 1. Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając norm prawnych?
Źródło: badania własne.
Sprawdzono także czy poglądom dotyczącym przestrzeganiu norm prawnych towarzyszy przekonanie o ich respektowaniu oraz czy normy prawne są prze-strzegane. Wskaźnikiem uczyniono kradzież. Zbadano zgodność między poglądem o dopuszczalności kradzieży i deklaracjami odnośnie do ich popełnienia a po-glądem w sprawie respektowania zasad i norm prawnych. Ustalono, że istnieje zależność między poglądami o dopuszczalności kradzieży a poglądami odnośnie do respektowania norm prawnych – χ2 (2, 132) = 26,135, p < 0,001, V-Cramera
= 0,315. Większość respondentów deklarujących konieczność przestrzegania za-sad i norm prawnych uważa kradzież za niedopuszczalną (73,8%), z kolei ponad połowa badanych (54,2%), którzy nie uznają za konieczne przestrzegania zasad i norm prawnych uznaje kradzież za dopuszczalną (tab. 2).
Tabela 2. Konieczność respektowania norm prawnych a dopuszczalność kradzieży w opinii badanych, n = 132 Można żyć uczciwie nie przestrzegając norm prawnych Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając norm prawnych Nie mam zdania Ogółem n % n % z n % n ogółem%
Kradzież jest dopuszczalna 26 54,2 10 15,4 3 15,8 39 29,6 Kradzież jest niedopuszczalna 16 33,3 48 73,8 11 57,9 75 56,8
Nie mam zdania 6 12,5 7 10,8 5 26,3 18 13,6
Ogółem 48 100 65 100 19 100 132 100
Wysoki odsetek badanych przyznaje się do popełnienia kradzieży, a ich popeł-nianie jest niezależne od poglądów o konieczności przestrzegania norm (tab. 3) – nie występuje zależność między popełnieniem czynu naruszającego normę prawną (kradzieży) a poglądami odnośnie respektowania norm (χ2 nieistotne statystycznie).
Tabela 3. Konieczność respektowania zasad i norm prawnych a popełnienie kradzieży, n = 132
Można żyć uczciwie nie przestrzegając
norm prawnych
Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając
norm prawnych
Nie mam zdania Ogółem
n z frakcji% n z frakcji% n z frakcji% n ogółu%
Popełnili kradzież 41 85,4 52 80,0 15 78,9 106 82,2
Nie popełnili kradzieży 7 14,6 13 20,0 4 21,1 23 17,8
Ogółem 48 100 65 100 19 100 132 100
Źródło: badania własne.
Młodzież nieprzystosowana społecznie nie wiąże przestrzegania zasad religij-nych z uczciwością. Większość badareligij-nych (62,9%) wybrała odpowiedź twierdzącą na pytanie „Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad religijnych?”, a tylko 18,9% respondentów udzieliło odpowiedzi przeczącej. Różnica między poglądami prezentowanymi w badanych grupach jest niewielka (wykres 2).
Wykres 2. „Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad religijnych?”
Określeniu poglądów w kwestii powiązania uczciwości z przestrzeganiem za-sad moralnych służyło pytanie: „Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając zaza-sad moralnych?” Nieco ponad połowa badanych wiąże uczciwość z przestrzeganiem zasad moralnych (odpowiedź „nie”). Poglądy są zróżnicowane w zależności od placówki; większość wychowanków ZP (72,1%) wiąże uczciwość z przestrzega-niem zasad moralnych, z kolei wśród wychowanków MOW przekonanie takie ma mniej niż połowa badanych (40,9%) – różnica między badanymi grupami wynosi 31,2 punkty procentowe (wykres 3).
Wykres 3. Czy można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych?, n = 132
Źródło : badania własne.
Zbadano czy przekonania o stosowaniu zasad moralnych są spójne z pogląda-mi na temat zachowań je naruszających oraz podejmowaniem takich zachowań. Wskaźnikami uczyniono: oszukiwanie, hejtowanie, oczernianie innych, przy czym oszukiwanie zostało powiązane z uczciwością a hejtowanie i oczernianie innych z godnością.
Nieco ponad połowa badanych (53,4%) uznaje oszukiwanie za niedopuszczal-ne, znacznie niższa liczba respondentów opowiada się za jego dopuszczalnością. Podobne poglądy są prezentowane przez badanych z obu placówek (wykres 4). Pogląd o niedopuszczalności oszukiwania współwystępuje z przekonaniem, że uczciwe życie obejmuje przestrzeganie zasad moralnych (tab. 4). Między bada-nymi poglądami występuje zależność – χ2 (4,132) = 15,820; p < 0,01, wartość
Wykres 4. Czy dopuszczalne jest oszukiwanie?
Źródło: badania własne.
Tabela 4. Konieczność respektowania zasad moralnych a dopuszczalność oszukiwania w opi-nii badanych, n = 132
Można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych
Nie mam zdania Ogółem
n z frakcji% n z frakcji% n z frakcji% n ogółu% Oszukiwanie
jest dopuszczalne 19 48,7 16 23,5 4 16 39 29,0
Oszukiwanie
jest niedopuszczalne 17 43,6 41 60,3 12 48 70 53,4
Nie mam zdania 3 7,7 11 16,2 9 36 23 17,6
Ogółem 39 100 68 100 25 100 132 100
Źródło: badania własne.
Prezentowanym przez badanych poglądom odnośnie do konieczności re-spektowania zasad moralnych nie zawsze odpowiadają podejmowane zachowa-nia. Aż 67,6% badanych deklarujących respektowanie zasad moralnych dopuściło się oszukiwania (tab. 5). Nie stwierdzono występowania zależności między tymi zmiennymi (χ2 nieistotne statystycznie).
Tabela 5. Konieczność respektowania zasad moralnych a oszukiwanie, n = 132
Można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych
Nie mam zdania Ogółem
n z frakcji% n z frakcji% n z frakcji% n ogółu%
Oszukujący 30 76,9 46 67,6 16 64 92 69,7
Nieoszukujący 9 23,1 22 32,4 9 36 40 30,3
Ogółem 39 100 68 100 25 100 132 100
Źródło: badania własne.
Ponad połowa badanych uznaje hejtowanie za dopuszczalne. Poglądy takie prezentuje większa liczba wychowanków MOW w porównaniu z wychowankami ZP (różnica 11,7 punktów procentowych).
Wykres 5. Czy dopuszczalne jest hejtowanie?
Źródło: badania własne.
Poglądy dotyczące respektowania zasad moralnych są zbieżne z poglądami o dopuszczalności hejtowania (tab. 6). 66,2% respondentów uznających koniecz-ność respektowania zasad moralnych prezentuje pogląd o niedopuszczalności hej-towania – nie otrzymano jednak zależności między tymi zmiennymi (χ2 nieistotne
Tabela 6. Konieczność respektowania zasad moralnych a hejtowanie w opinii badanych, n = 132
Można żyć uczci-wie nie prze-strzegając zasad moralnych Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych
Nie mam zdania Ogółem
n z frakcji% n z frakcji% n z frakcji% n ogółu% Hejtowanie
jest dopuszczalne 13 33,3 12 17,6 7 28,0 32 24,2
Hejtowanie
jest niedopuszczalne 22 56,4 45 66,2 11 44,0 78 59,1
Nie mam zdania 4 10,3 11 16,2 7 28,0 22 16,7
Ogółem 39 100 68 100 25 100 132 100
Źródło: badania własne.
Ponad jedna trzecia badanych neguje oczernianie innych. Poglądy wychowan-ków z obu badanych placówek są zgodne w tym zakresie (wykres 6).
Wykres 6. Czy dopuszczalne jest oczernianie innych?
Źródło: badania własne.
Występuje zależność między poglądami odnośnie do respektowania norm mo-ralnych a dopuszczalnością oczerniania innych osób -χ2 (4,132) = 32,291; p < 0,001,
wartość współczynnika V-Cramera wynosi 0,350, co oznacza, że zależność jest ni-ska. 82,4% osób, które uznają konieczność przestrzegania zasad moralnych uważa oczernianie innych za niedopuszczalne (tab. 7).
Tabela 7. Konieczność respektowania zasad moralnych a oczernianie innych w opinii bada-nych, n = 132
Można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych Nie można żyć uczciwie nie przestrzegając zasad moralnych Nie mam zdania Ogółem
n z frakcji% n z frakcji% n z frakcji% n ogółu% Oczernianie
innych jest dopuszczalne 14 35,9 11 16,2 5 20 30 22,7 Oczernianie innych
jest niedopuszczalne 24 61,5 56 82,4 12 48 92 69,7
Nie mam zdania 1 2,6 1 1,5 8 32 10 7,6
Ogółem 39 100 68 100 25 100 132 100
Źródło: badania własne.
Dyskusja wyników
Poglądy młodzieży nieprzystosowanej społecznie odnośnie do przestrzegania norm prawnych są spójne – około połowa badanych wiąże tę normę z uczciwością, przy czym wynik dla wychowanków ZP jest wyższy (72,1%). Mimo znajomości normy, podejmowane zachowania nie odpowiadają zawartym w niej dyrektywom. Osoby deklarujące konieczność przestrzegania zasad i norm prawnych popełniają kradzieże na równi z osobami deklarującymi brak konieczności ich przestrzegania. Otrzymany wynik świadczy o niskim oddziaływaniu kontrolnym normy – jest ona znana, ale w niskim stopniu jest przestrzegana, co oznacza jej niską internalizację. Również przestrzeganie zasad moralnych jest łączone z uczciwością przez ponad połowę badanych. Otrzymany wynik świadczy o rozumieniu normy, jed-nak nie gwarantuje jej respektowania. W przypadku badanych deklaracje nie idą w parze z zachowaniami (nie stwierdzono statystycznej zależności). Ponad połowa badanych deklarujących respektowanie zasad moralnych dopuściło się oszukiwa-nia, co wskazuje na niską internalizację.
Wpływ religijności na zachowanie przejawia się w jej inklinacjach do moral-ności – identyfikacja z Bogiem posiadającym atrybuty nieskończomoral-ności i święto-ści wyznacza podstawowe aksjomaty działania etycznego, które człowiek religijny wdraża w swoim zachowaniu. Młodzież nieprzystosowana społecznie nie utoż-samia jednak przestrzegania zasad religijnych z byciem uczciwym, co wskazuje raczej na niski udział religijności w kształtowaniu pożądanych zachowań.
Nieco inaczej przedstawia się znajomość normy odnoszącej się do hejtowa-nia powiązanej z godnością. Ponad połowa badanych uznaje je za
dopuszczal-ne, przy czym, częściej akceptują je wychowankowie MOW. Otrzymany wynik świadczy o niewłaściwym rozumieniu normy godności – nie uzyskano istotności statystycznej między poglądem o konieczności przestrzegania zasad moralnych a dopuszczalnością hejtowania. Należy zaznaczyć, że sposób rozumienia normy powiązanej z hejtowaniem należy rozważać w kontekście aktualnych standardów komunikacyjnych obowiązujących w sieci, będących częścią kultury.
Badani znają natomiast normę odnoszącą się do kłamstw, mających na celu dyskredytację drugiego człowieka (oczerniania). Świadczy o tym otrzymana zależ-ność – poglądy głoszące konieczzależ-ność przestrzegania zasad moralnych korespondu-ją z przekonaniem o niedopuszczalności oczerniania innych.
Poczynione ustalenia są zbieżne z wynikami badań dotyczących rozumienia wartości i powiązanych z nimi norm przez młodzież nieprzystosowaną społecznie oraz niewystarczającym stopniu ich internalizacji (Florczykiewicz 2016).
Podsumowanie
Uzyskane rezultaty badawcze potwierdziły założenie wyjściowe o występowa-niu u młodzieży nieprzystosowanej społecznie negatywnego stosunku do bada-nych norm i niskiego stopnia ich internalizacji – świadczy o tym nierespektowanie w zachowaniach nakazów zawartych w normie, mimo jej znajomości. Ustalenia te wyznaczają istotne implikacje dla praktyki resocjalizacyjnej – w ich perspektywie zasadne wydaje się wzmożenie wysiłków wychowawczych w zakresie wspomaga-nia rozwoju moralnego jednostek nieprzystosowanych społecznie. Jednocześnie wyznaczają one kierunek i przedmiot dalszych badań nad mechanizmami nie-przystosowania społecznego.
Abstract: Social maladjustment as an expression
of negative attitudes towards norms
The aim of the study was to determine attitudes towards the norms of socially maladjusted youth. Reference was made to C. Czapów‘s claim that social maladjustment is the result of an individual‘s negative attitudes, understood as a reluctance to engage in compliance with standards. A diagnostic survey was used.132 wards of juvenile detention centers and youth educational centers took part in the study.
Confirmed was the assumption that socially maladjusted adolescents had negative attitudes towards the tested standards and a low degree of internalization. It was established that young people associate the application of legal, religious and moral norms with values, but these views do not correspond to their observance. The results obtained determine the implications for the rehabilitation practice – they indicate the need to intensify educational efforts in supporting the moral development of socially maladapted individuals.
Key words: social maladjustment, socially maladjusted youth, negative attitudes towards norms.
Bibliografia
[1] Bandura A., Walters R.H., 1968, Agresja w okresie dorastania, PWN, Warszawa. [2] Bowlby J., 1988, A secure base: Clinical applications of attachment theory, Tavistock
/Routledge, London.
[3] Clarizio H.F., 1992a, Social maladjustment and emotional disturbance: Problems and
positions: I, „Psychology in the Schools”, 29, s. 131–140.
[4] Clarizio H.F., 1992b, Social maladjustment and emotional disturbance: Problems and
positions: II, „Psychology in the Schools”, 29, s. 331–341.
[5] Collins N.L., Read S.J., 1990, Adult attachment, working models, and relationship
quality in dating couples, „Journal of Personality and Social Psychology”, 58, s. 644–
–663.
[6] Czapów C., 1978, Wychowanie resocjalizujące, PWN, Warszawa.
[7] Czapów C., Jedlewski S., 1971, Pedagogika resocjalizacyjna, PWN, Warszawa 1971. [8] Florczykiewicz J., 2016, Interpretacja wartości i norm społecznych przez młodzież –
analiza porównawcza, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, t. 35, z. 2, s. 249–266.
[9] Jaśtal J., 2004, Etyka i charakter, Aureus, Kraków. [10] Kmita J., Kultura i poznanie, PWN, Warszawa 1985.
[11] McGhee R., Short R., 1991, The prevalence of social maladjustment among school-aged
children, „Psychology in the Schools”, 28, s. 285–289.
[12] Merrell K.W., Walker H.M., 2004, Deconstructing a definition: Social maladjustment
versus emotional disturbance and moving the EBD field forward, „Psychology in the
Schools”, 41(8), s. 899–910.
[13] Pytka L., 2001, Pedagogika Resocjalizacyjna. Wybrane aspekty teoretyczne, metodyczne
i diagnostyczne, Wydawnictwo APS, Warszawa.
[14] Rokeach M., 1973, The nature of human values, The Free Press, New York. [15] Schwartz S.H., 1992, Universals in the content and structure of values: Theoretical
Advances and empirical tests in 20 countries, [w:] Advances in experimental social psychology, (red.) M. Zanna, Academic Press, London.
[16] Stouthamer-Loeber M., 1986, Lying as a problem behavior in children: A review, „Clinical Psychology Review”, 6(4), s. 267–289.
[17] Walters G.D., 1995, The psychological inventory of criminal thinking styles. Part I:
Reliability a preliminary validity, „Criminal Justice and Behavior”, 22, s. 307–325.
[18] Włodarczyk E., 2003, Kultura, [w:] Encyklopedia XXI wieku, (red.) T. Pilch, Wydaw-nictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
[19] Wojciszke B., 2002, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa.
