2 0 0 R e c e n zje
Z H ISTO RII ZNAKÓW WODNYCH
W nrze 5/1965 „Zeszytów N aukow ych U n iw ersytetu im. A. M ickiewicza — B iblioteka” S. Żurowski ogłosił pracę Z n aki w o d n e p a p iern ictw a w ielkopolskiego X V I—X I X w. Zawiera ona reprodukcję czterdziestu filigranów ; kawiy jest obja śniony. O m ów ienie filigran ów w ielkop olsk ich poprzedzają uw agi ogólne o rozw oju, techn iki w ykon yw ania znaków w odnych (od X III w.), o zadaniach filigranów w różnych w iekach, w reszcie o historii badań filigranów . W spomina też autor o m iędzynarodow ych konferencjach p ośw ięconych h istorii papiernictw a i znaków w odnych.
Z. Br.
DZIEJE NAJSTARSZEJ PAPIERNI W PRUSACH KRÓLEWSKICH A rtykuł pod pow yższym tytu łem ogłosił Franciszek Pabich w nrze 12/1965 ./Przeglądu Papierniczego”. A utor om ówił historię m łyna papierniczego znajdują cego się w osadzie P apiernia nad Drwęcą. P ierw sze w zm ianki o ty m zakładzie pochodzą z początków X V w. A rtykuł został zaopatrzony w dość. obszerny w ykaz źródeł, zilustrow ano go reprodukcjam i znaków w odnych papierni z X V I w.
W zakończeniu autor zapowiada dalsze szczegółow e badania nad dziejam i om a w ianego obiektu.
J. J.
ZAPOMNIANE CZASOPISMO DRUKARSKIE
W nrze 5/1965 m iesięcznika „Poligrafika” A ndrzej K łossow ski opublikował artykuł pod dość nieprecyzyjnym tytułem P ie rw sze w a r sza w sk ie czasopism o „Z d zie d zin y sztu k i d ru k a rsk ie j” (1878—1879). Autor om awia okoliczności p ow sta n ia tego periodyku, który ukazyw ał się początkowo jako tygodniow y, a później dw utygodniow y dodatek do „Gazety Przem ysłow o-R zem ieślniczej”, w ylicza n aj w ażniejszych jego w spółpracow ników , podaje zakres poruszanej tem atyk i (na ła m ach „Z dziedziny sztuki drukarskiej” b y ły zam ieszczane m. in. opisy nowych w ynalazków i uspraw nień oraz inne inform acje dotyczące techn iki i organizacji pracy)/
A. K łossow ski zw raca uwagę, że om awiane przez niego czasopism o zostało za pom niane przez historyków drukarstwa, m im o że b yło pierw szym z tej dziedziny periodykiem , który ukazyw ał śię w W arszawie.
J. J.
OSTATNIE ROCZNIKI „BIULETYNU NAUTOLOGICZNEGO”
Przez kilka lat „B iuletyn N autologiczny” b ył jedynym w ydaw n ictw em P ol skiego T ow arzystw a Nautologicziiego. „W szyscy w iem y, jak w ażną rolę spełniało to czasopism o w życiu naszego stow arzyszenia, jak w ielk ą b yło pomocą w tw orze niu w ięzi organizacyjnej, w naw iązyw aniu k ontaktów naukow ych zarówno w kra ju, jak za granicą — pisze w P odziękow an iu zam ieszczonym w ostatnim num erze „Biuletynu” (10— 12/1905) przewodniczący T ow arzystw a prof. L. Zabrocki — W iemy rów nież, w jak trudnych w arunkach pracow ała redakcja, jak żenująco skrom nym i dysponow ała środkami technicznym i i finan sow ym i”.
R ec en zje 201
nym H enrykow i Żeglarzow i i oznaczonym jako rocznik 3 „B iuletyn u ” za 1960 r. *, dopiero w 1964 r. w yszed ł num er następny, oznaczony także jako zeszyt sp ecjal n y stanow iący rocznik 4 za 1961 r. W zeszycie znajduje się m. in. praca W. D ra- p elli Znajom ość poszczególn ych fa z procesu żeglu gow ego w P olsce w epoce re n e sansu, referow ana przedtem na jednym z pierw szych zebrań Zespołu H istorii Odrodzenia Zakładu H istorii Nauki PA N (tak w ów czas brzm iała nazw a Zakładu) w 1955 r . 2. W dziale recenzji omówiono książkę niem ieckiego badacza dawnego budow nictw a statków H. S zym ańskiego D ie A nfänge d e r D am pfsch iffarh t in N ie d e r
sachsen und in an gren zen den G ebieten vo n 1817 bis 1861 (H annover 1958).
W dziale M iscellanea w tym sam ym zeszycie ogłoszono opracow aną przez A. P otyrałę w k w ietniu 1945 r. dla D epartam entu M orskiego M inisterstw a P rze mysłu" N o ta tk ę w sp ra w ie m orskiego szk o ln ic tw a tech niczn ego. W notatce jest rów nież m owa o początkach szkolnictw a w zakresie bud ow n ictw a okrętow ego w P olsce (szkoły przyzakładow e rzem ieślnicze przy stoczniach m arynarki w ojen nej w Gdyni i Pińsku; na poziom ie licealnym : W ydział O krętow y P aństw ow ej Szkoły Technicznej w W arszawie, konspiracyjny kurs ok rętow nictw a P olitechn ik i W arszaw skiej w latach okupacji; ten ostatn i stanow ił realizację koncep cji prze dyskutow anych jeszcze w 1939 r.).
Z om aw ianego num eru dow iadujem y się ponadto, że P olsk ie Tow arzystw o N autologiczne otrzym ało w ażący ok. 130 kg archiw alny zbiór projektów i rysun ków w arsztatow ych statk ów śródlądow ych, pogłębiarek, holow ników , m onitorów itd., budowanych przez obecne Zakłady M aszyn i A paratury im. S. S zadkow skie go w Krakowie.
K olejny zeszyt specjalny, m ający stanow ić rocznik 5 za 1962 r., przynosi dokończenie pracy W. D rapelli o Z najom ości poszczególn ych fa z procesu żeglu go w ego. W dziale m ateriałów W. Drapella przypom ina in teresujący P r z y w ile j inż.-m ech. E dw arda G u iberta na za p ro w a d zen ie i u trzy m y w a n ie żeglu gi p a ro w ej na rzekach sp la w n ych K rólestw a Polskiego, ogłoszony w „Dzienniku P raw ”
nr 119/1864. f .
W dziale M iscellanea opublikowano w spom nienia W. Ż elechow skiego z 1904 r. O k rę to w y solom ierz ch em iczn y B randta. Publikacja ta unaocznia przykładow o źródłową w artość osobistych relacji ludzi, którzy p rzyczyniali się do postępu naukow o-technicznego, choć i na* w ąskim odcinku, i m ogą w nosić do obrazu tego postępu i w kładu w eń P olak ów — n ie znane i n ie zapisane n igdzie szczegóły.
N astępny zeszyt, stanow iący rocznik 6—7 za lata 1963— 1964, zam ieszcza p ierw szą część artykułu M. R akow skiego K ilk a u w ag o g reck iej tr i e r z e 3. W. Drapella, jed yny w P olsce badacz historii steru, om aw ia w tym zeszycie pracę profesora uniw ersytetu w Cambridge J. N eedham a The C hinese C on tribu tion s to V essel C ontrol, której celem jest ukazanie rozw oju urządzenia sterow ego w chińskim średniow ieczu (I—XV w.) i przydatności tego urządzenia w żegludze m orskiej i rzecznej. Praca J. N eedham a przygotow ana została na jedno z m iędzynarodo w ych sem inariów nautologicznych. O m ów ienie W. D rap elli opiera się na otrzy- jn a n y m od autora m aszynopisie pracy.
W dziale M a teriały opublikowano kolejną, pochodzącą z m aja 1945 r., N o ta tk ę w sp ra w ie ro zm ó w z M in isterstw em O św ia ty d o ty czą c yc h m orskiego szk o ln ic tw a technicznego (niższego, średniego i w yższego szkolnictw a budow y okrętów ) i W y ty czn e organ izacji liceum okręto w eg o (opracowane na zlecen ie ów czesnego D e 1 Zob. om ów ienie 13 zeszytów (24 num erów) roczników 1—2 „B iuletynu N auto- logicznego” w „K w artalniku” nr 3/1962, ss. 345—346 oraz zeszytu specjalnego ozna czonego jako rocznik 3 w „K w artalniku” nr 2/1964, ss. 327—328.
2 Por. inform ację o tym zebraniu w „K w artalniku” nr 2/1956, s. 443.
3 B ył to tem at dwóch odczytów M. R akow skiego, bliższą inform ację na ten tem at zob. w „K w artalniku” nr 3/1965, s. 481.
202 R ec e n zje
partam entu M orskiego M inisterstw a Przem ysłu). N o ta tk ę i W y ty c zn e sporządził rów nież A. Potyrała 4.
W dziale M iscellanea zam ieszczono dokończenie w spom nień W. Żelechow skiego o korzystan iu z okrętow ego solom ierza chem icznego Brandta przez m echa ników okrętow ych rosyjskiej flo ty w ojennej w początkach bieżącego wieku.
Z nru 1—3/1965 odnotujem y dokończenie artykułu M. R akow skiego K ilk a u w ag o g re ck ie j trie rze , a z nru 4—6/1965 om ów ienie H. W ilczew skiego p ra cy n iem iec kiego autora W. Rudolpha o południowoszw edzkich typach statków rybackich na R ugii i Pom orzu Zachodnim na przełom ie X IX /X X w . (praca ta ukazała się dru k iem po szwedzku: S y d sv e n sk a b a tty p e r i P om m ern och pa Rügen, Karlskrona 1960, przetłum aczona z rękopisu niem ieckiego).
W nrze 4— 6/1965 znajdujem y notatkę M. Czernera N a jsta rsza poczta b u te lk o w a, stanow iącą w pew nym stopniu przyczynek do zagadnienia, jaką w iedzę o prą dach m orskich m ieli starożytni Grecy.
Z nru 7—9/1965 w ym ien im y pozycję dotyczącą h istorii nauki: B ibliografię prac m orskich prof. d ra W ła d y sła w a K o w a le n k i5, połączoną z tekstem zaw iera jącym charakterystykę zestaw ionych prac. B ibliografię i charakterystykę opraco w ała H. Kowalenko.
N ajw ażniejszą pozycją nru 10—12/1965 b yła praca W. D rapelli K a r ty z d zie jó w o k rę to w n ictw a w P olsce 6.
N a tym zakończył działalność „B iuletyn N autologiczny”, k tóry ukazyw ał się przez osiem lat głów n ie dzięki ofiarnej pracy jego redaktorów: Jadw igi P oterało- w icz i Zofii Drapella.
Od 1966 r. organem P olsk iego T ow arzystw a N autologicznego jest kwartalnik „Nautologia”. N a redaktora naczelnego, na czele 8-osobow ego kom itetu redakcyj nego, pow ołany został W ładysław Drapella.
Z ygm u n t B rocki
HISTORIA TECHNIKI W CZASOPISMACH PRZEM YSŁU OKRĘTOWEGO W nrze 3/1965 k w artalnika „Biuletyn Ekonom iczny R ady Koordynacyjnej Kół Polskiego T ow arzystw a Ekonom icznego w P rzem yśle O krętow ym ” Z. B inerow ski zam ieścił szkic historyczny W a rszta ty stoczn iow e na P om orzu G dańskim , a w nrze 2/1966 tegoż kw artalnika, od 1966 r. wychodzącego pod nazw ą „Przegląd Ekonom i ki Przem ysłu Okrętowego”, szkic Techn ika p rodu kcji ża g lo w có w drew n ianych .
P ierw szy z tych szkiców zoątał przedrukowany w nrze 38 i 39/1966 tygodnika „Głos Stoczniow ca”.
Tenże tygodnik w 1966 r. zam ieścił też cykl artykułów z zakresu techniki bu dow y okrętów w średniowieczu. N ajpierw, w nrze 9, ukazał się ogólny artykuł
4 A leksander Potyrała, autor kilku prac w zakresie m iędzyw ojennej historii polskiego okrętow nictw a i szkół budowy okrętów, profesor P olitechn ik i G dańskiej, zm arł w grudniu 1964 r.
5 Prof. W ładysław K owalenko, sp ecjalista w zakresie historii żeglugi w czesn o średniow iecznych S łow ian, współredaktor S łow n ika sta ro żytn o śc i słow iań skich , pierw szy rektor W yższej Szkoły Handlu M orskiego w G dyni (Sopocie), kierownik Katedry D ziejów Żeglugi i P olityk i M orskiej na U niw ersytecie A. M ickiewicza w Poznaniu .(zlikwidowanej w 1850 r.), zmarł w czerwcu 1966 r. W spomnienie po śm iertne zob. w nrze 33 serii B „Zeszytów N aukow ych W yższej S zk oły Ekonom icz nej w Sopocie” z 19i66 r„ ss. I—III.
6 Praca ta w całości została zam ieszczona w zbiorze m ateriałów V sesja n au ko w a o k rę to w c ó w , G dańsk 7—9 V 1964, Gdynia 1966; p ełn y ty tu ł pracy brzmi Z d zie jó w szk u tn ic tw a i o k rę to w n ictw a w Polsce (od czasów n a jd a w n iejszych do w y b u
