Dr hab. inż. arch. Robert M asztalski, prof. nadzw. PWr
W ydział A rchitektury Politechniki W rocławskiej
R E C E N Z JA
rozpraw y doktorskiej
m g r inż. arch. Agaty Twardoch
pt.: „P roblem d o stęp nego budow nictw a m ieszkan io w eg o na
w yb ranych p rzyk ład ac h ”
Promotor: dr hab. inż. arch. Z b ig n iew J. Kamiński, prof. Pol. Śl.
Praca w ykonana na W ydziale Architektury Politechniki Śląskiej
Recenzję rozprawy doktorskiej mgr inż. arch. Agaty Twardoch pt.: „Problem dostępnego budownictwa m ieszkaniow ego na wybranych przykładach” opracowałem na zlecenie Pana Dziekana W ydziału Architektury Politechniki Śląskiej, dr hab. inż. arch. Krzysztofa Gasidło, prof. Politechniki Śląskiej, z dnia 8 lutego 2010 roku, który pow ierzył mi to zadanie, realizując uchwałę Rady W ydziału A rchitektury Politechniki Śląskiej z dnia 1 lutego 2010 roku. Do pisma zlecającego załączono egzem plarz rozprawy doktorskiej.
R ecenzowana praca doktorska porusza bardzo aktualny tem at dotyczący realizacji dostępnego budownictwa m ieszkaniow ego w Polsce i Europie. Jak zauważa Autorka, tocząca się od wielu lat dyskusja dotycząca problemu m ieszkaniow ego w Polsce, kojarzy się głównie z problemem ilościowym, jednak dośw iadczenia polskie z ostatnich kilkudziesięciu powojennych lat oraz analiza dośw iadczeń w tej m aterii najbogatszych krajów europejskich przeczą zasadności takiego w idzenia sprawy. Zarówno wielkie realizacje m odernistycznych osiedli m ieszkaniow ych lat siedem dziesiątych, jak i polityczne próby rozwiązania tego problem u ostatnich dwudziestu lat skończyły się fiaskiem. Sytuacja m ieszkaniowa w
potrzeb m ieszkaniow ych w zakresie dostępnego budow nictw a m ieszkaniow ego m ogą zrobić w ładze centralne a co podstaw ow e je d n o s tk i sam orządu terenowego?", jednocześnie zwraca naszą uwagę na fakt, że nie tylko ilość ale także jakość realizacji je s t kluczem do sukcesu. Potw ierdzają to przykłady rozwiązań stosow anych w takich krajach jak Anglia, Niemczy, Francja czy Austria.
K O N S TR U K C JA I TREŚĆ R O ZPRA W Y
Rozpraw a doktorska została w ykonana pod kierunkiem dr hab. inż. arch. Zbigniewa Kam ińskiego, profesor nadzwyczajnego Politechniki Śląskiej. Praca liczy 251 stron bogato ilustrow anego tekstu. Zawarte w niej 35 rysunków, 83 zdjęcia, 16 tabel oraz zam ykająca opracowanie, analiza dostępnego budownictwa m ieszkaniow ego w Gliwicach i D oncaster w Anglii w form ie aneksu, składają się na bardzo ciekaw y m ateriał graficzny w spom agający część tekstow ą pracy.
Rozprawa doktorska jest skonstruow ana prawidłowo. Pracę otwiera strona tytułowa oraz czytelnie skonstruow any spis treści. W pierwszym rozdziale Autorka zawarła w prow adzenie do problem u badawczego oraz uzasadnienie podjęcia tem atu. Dalej om ówiła stan badań, tezy pracy, cel i zakres pracy, wyjaśnienie podstawow ych term inów oraz strukturę pracy i przyjętą m etodologię. W kolejnych rozdziałach A utorka przeprow adza analizy i studia badanego zjawiska. S ą to rozdziały zatytułow ane: P rzegląd historycznych / współczesnych koncepcji dostępnego budow nictw a m ieszkaniowego, Przestrzenne aspekty polityki m ieszkaniow ej - m ierniki oceny, Studium porów nawcze przestrzennych aspektów p olityki m ieszkaniow ej G liwic i D oncaster - sprawdzenie opracow anych mierników. W ostatnim rozdziale zatytułowanym Zakończenie: wnioski i końcowe rekom endacje zawarte są odniesienia do tez pracy i propozycje rekomendacji. Pracę zamyka bibliografia składająca się z 173 pozycji. Praca zawiera spisy rysunków, fotografii i tabel. Praca nie posiada streszczenia w języku polskim i w języku angielskim . W dalszej części opiszę i skom entuję zawartość podstawowych rozdziałów pracy.
Rozdział „ W stęp”
W e wstępie, Autorka wyjaśnia, że praca traktuje o budownictwie m ieszkaniow ym dla osób o niskich i średnich dochodach, nazwanym przez nią dostępnym budow nictwem mieszkaniowym . Zaś dostępne budownictwo m ieszkaniow e rozum iane jest jako mieszkania, które powstały w wyniku działań z
zakresu polityki m ieszkaniow ej, przeznaczone dla osób które nie m ogą osiągnąć m ieszkania na w olnym rynku. M am y tu w yraźne odniesienia do angielskiego modelu m ieszkań socjalnych i m ieszkań na wynajem nazywanych „affordable housing”. W e w prow adzeniu A utorka zw raca naszą uwagę na dwie grupy problem ów. Pierwszą zw iązaną z brakiem m ieszkań lub utrudnieniam i w ich dostępności, które tw orzą społeczny aspekt problem u m ieszkaniow ego i drugą zw iązaną z niską jakością przestrzeni środow iska m ieszkaniowego. W skrócie można je określić jako ilościowy i jakościow y aspekt problem u. A spekt ilościowy zw iązany jest ściśle ze społecznym i problem am i m ieszkaniow ym i. A spekt jakościow y wiąże się z problem am i przestrzennej polityki m ieszkaniowej. Ze względu na częste powoływanie się w pracy na rozwiązania zachodnie a także brak wielu czytelnie zdefiniowanych odpow iedników pojęciow ych tej problem atyki w języku polskim, Autorka w tej części pracy stw orzyła słow niczek używanych w pracy podstawowych term inów. Zabieg ten bardzo ułatwia dalszą lekturę tekstu.
G łów ną przyczyną podjęcia takiego tem atu jest, jak mówi Autorka, dostrzeganie w polskiej debacie publicznej dotyczącej problem u m ieszkaniowego w yłącznie jego aspektu ilościowego. Hasło wzrostu ilości wybudow anych mieszkań jest ciągle obecne w Polsce, ze względu na w yraźny niedobór liczby mieszkań, ale zawsze w kontekście naszej kondycji ekonom icznej. Budowa dużej ilości mieszkań kosztem ich standardów jakości przestrzennej prowadzi na m anowce, a najlepszym tego dowodem są wielkie osiedla, które odziedziczyliśm y po latach 70. XX wieku. Autorka porów nując rozwiązania zachodnie i polskie udowadnia, że takie myślenie jest konsekw encją niew iedzy decydentów a nie sytuacji ekonom icznej kraju.
Przedm iot, cel, zakres oraz teza pracy są skonstruowane czytelnie i nie budzą w ątpliw ości. Stan badań w znacznym skrócie informuje nas o podstawowych problem ach i zjawiskach związanych z tem atem pracy. Zagadnienia tu om awiane są uszczegółow ione w kolejnym rozdziale, zajm ującym się wyłącznie uporządkowaniem w iedzy o w spółczesnych koncepcjach dostępnego budownictwa m ieszkaniowego. Przyjęta struktura pracy oraz metodologia przedstawiona jest w form ie schematu blokow ego a następnie opisana. Zaproponowany schem at nie w pełni pokrywa się z w cześniejszym i deklaracjam i Autorki.
Część III je st ponow nie analizą przestrzennych aspektów polityki mieszkaniowej G liwic i D oncaster i bardziej właściwe byłoby jej um ieszczenie po części I. Natomiast
(strona 193, 5 w iersz od góry) je st oczyw istą syntezą form ułującą m ierniki oceny, które w zakończeniu i w nioskach końcowych należałoby zadedykow ać decydentom politycznym na szczeblu centralnym , regionalnym i lokalnym ale także pracownikom naukowym i projektantom w dziedzinach: architektura, urbanistyka i planowanie przestrzenne. Brak takiego układu pracy rozmywa dosadną w ym ow ę pracy, która zarysow uje się w części I i II. Zaś zakończenie i wnioski końcowe, odsyłające nas w kwestii najistotniejszych dla pracy aspektów przestrzennych, do części II są zdecydow anym osłabieniem w ym ow y pracy. Sprawę częściow o ratują końcowe rekom endacje, w yraźnie w skazujące na istotę problemu.
Pom im o tych uwag pracę czyta się dobrze i z zainteresow aniem , ze względu na znaczący wkład w tak mało znaną w Polsce problem atykę w spółczesnego realizowania inwestycji dostępnego budownictwa m ieszkaniowego.
Część I „Przegląd historycznych i współczesnych koncepcji dostępnego budownictwa m ieszkaniowego”
W tej części pracy, bardzo obszernej bo liczącej aż 120 stron bogato ilustrow anego tekstu, Autorka podsum owuje dotychczasow y stan badań w analizow anym obszarze. Prezentuje nam przegląd podejścia do problemu m ieszkaniow ego od końca XIX wieku aż do dzisiejszych czasów. Najwięcej miejsca poświęca Anglii i kilku w ybranym krajom europejskim . Następnie prezentuje nam przykłady w spółczesnych koncepcji dostępnego budownictwa m ieszkaniowego. Przegląd ten zaczyna od om ówienia dokum entów m iędzynarodowych zajm ujących się tym problem em . Następnie bardzo szczegółowo omawia angielski system dostępnego budownictwa m ieszkaniowego tzw. affordable housing. Mniej miejsca poświęca przykładom rozwiązania problemu m ieszkaniow ego w takich krajach jak Austria, Niemcy, Francja i Polska. Ta część pracy jest bogato ilustrowana i zapewnia łatw y kontakt z om awianym i przykładam i. W yraźnie wyczuwa się fascynację Autorki angielskim i rozwiązaniam i prawnymi dotyczącym i realizowania polityki m ieszkaniowej. Nie bez powodu zresztą. To angielskie rozwiązania zapew niają najw iększą efektyw ność w tworzeniu równych szans m ieszkaniowych i elim inowaniu tym sam ym wykluczeń i patologii.
A utorka dostrzega wyraźne skrajności w podejściu do zaspokajania potrzeb m ieszkaniow ych swoich obywateli. Od postrzegania m ieszkania w yłącznie jako towaru rynkowego w Stanach Zjednoczonych po prawo francuskie, które od 1
stycznia 2008 roku zapew nia każdem u bezdom nem u przywilej natychm iastow ego przekazania mu m ieszkania kom unalnego jeżeli tylko tego zechce. Znacząca w iększość krajów Europy Zachodniej uznaje prawo do m ieszkania jako ograniczone prawo socjalne i realizuje je za pom ocą różnorodnych narzędzi. Jednak każdy z tych krajów ingeruje mniej lub bardziej w proces zaspokojenia potrzeb m ieszkaniowych swoich obywateli. Podane przez A utorkę przykłady w skazują także na znaczącą rolę w tym procesie w ładz lokalnych, którym władza centralna przekazuje skuteczne narzędzia prawne i znaczne uprawnienia.
Część II „Przestrzenne aspekty polityki mieszkaniowej - mierniki oceny"
Część II, w porów naniu z częścią I, liczy jedynie 28 stron, ale ta część pracy jest w m oim odczuciu najciekaw sza i nowatorska. W naturalny sposób staje się m ateriałem podsum ow ującym badania Autorki. Bardzo czytelnie przedstawiony system oceny przestrzennych aspektów polityki m ieszkaniowej, do zastosowania w polskich realiach, je s t najw iększym atutem tej części pracy.
Na aspekty podm iotowe składają się następujące elem enty. Na początek aspekt zw iązany z celam i i kierunkam i rozwoju polityki m ieszkaniowej. To tutaj musi istnieć równowaga pom iędzy ilościowym i jakościowym podejściem do realizacji przyjętych kierunków rozwoju polityki m ieszkaniowej. Kolejnym aspektem je st analiza stanu istniejącego zasobów oraz potrzeb m ieszkaniowych. Ten m iernik jest bezdyskusyjny ale nie zawsze doceniany i stosowany. Kolejnym aspektem jest problem istnienia szerokiego spectrum budownictwa socjalnego i kom unalnego. Z aakcentow ano tu docenianie jego roli i wizerunku, w opozycji do pośledniego m iejsca tw orzenia się patologii, jakie zajm uje w Polsce. N astępną spraw ą jest rola jakości środow iska m ieszkaniow ego w kontekście kontroli i egzekwowania w ym ogów. I tu najw ażniejszym zaleceniem jest unikanie wyboru projektów w drodze przetargu, którego najw ażniejszym kryterium je st cena.
A spekty przedm iotowe w iążą się z lokalizacją terenów m ieszkaniowych, przeznaczeniem terenów m ieszkaniowych i funkcją powiązania terenów m ieszkaniow ych z infrastrukturą społeczną oraz techniczną. Kategorie te bardzo ściśle w ią żą się z w arsztatem urbanisty. Pozw alają odnieść się do problem u czy lokalizacja terenów m ieszkaniow ych nie naraża przestrzeni miejskiej na powstawanie zjaw iska suburbanizacji czy też urban sprawi. Jakie form y zabudowy mieszkaniowej i ja k ą gęstość zaludnienia przyjm ować w określonym miejscu. I w reszcie jakie
elem enty infrastruktury społecznej i technicznej m uszą być bezwzględnie realizowane w strukturze m ieszkaniowej.
W reszcie aspekty kontekstow e odnoszące się do adaptacji i regeneracji zasobów istniejących, unikania segregacji przestrzennej społeczeństwa oraz roli ochrony środow iska w polityce m ieszkaniowej. W tej części om ówiono problem y powstaw ania gett społecznych, strefow ania dostępności przestrzeni oraz realizacji przestrzeni bezpiecznych.
Przyporządkow ane każdem u aspektowi mierniki zw iązane z elem entam i polityki przestrzennej, są kapitalnym narzędziem do przeprowadzania oceny polityki m ieszkaniow ej w gm inach. Zupełnie niepotrzebnie próbowano w dalszej części pracy w eryfikow ać ich oczyw istą przydatność poprzez badanie dwóch w ybranych miast. Studium przypadku m ogłoby w pełnym zakresie stanowić zaw artość aneksu.
Część III „Studium porównawcze przestrzennych aspektów polityki
mieszkaniowej Gliwic i Doncaster - sprawdzenie opracowanych m ierników”
Część III licząca 10 stron tekstu i zatytułowana „Badania w łasne jak już w cześnie w spom niałem , w moim przekonaniu zupełnie tu nie pasuje. Ponadto jeżeli zawarte w tym rozdziale treści to są badania własne Autorki, to jak nazwać poprzednie rozdziały pracy. Czy to nie są badania własne? Zaw arty tu m ateriał analityczny i porów naw czy je st skądinąd bardzo interesujący. Autorka udowadnia nam, że stw orzony przez nią zestaw m ierników oceny polityki m ieszkaniowej w gminie, je st sensow ny i przydatny. Moim zdaniem , dla uważnego i zainteresow anego tem atem czytelnika fakt ten je st oczywisty już po przeczytaniu części II i nie wymaga dodatkow ych dowodów. N atom iast szczegółowa analiza w ybranych miast, z w ykorzystaniem stworzonej w pracy m etody oceny przestrzennych aspektów polityki m ieszkaniowej, św ietnie nadaje się do aneksu.
Rozdział „Zakończenie: wnioski końcowe rekomendacje”
R ozdział ten zawiera odniesienie do zawartych na początku pracy tez oraz krótki opis charakteru trzech podstawow ych rozdziałów pracy. O ile konstatacja Autorki, że zaprezentow ane na w stępie tezy znalazły potw ierdzenie w treści I i III części pracy, to trudno zaakceptow ać stwierdzenie, że część II należy traktow ać jako podsum ow anie pierwszej połowy pracy. Dla pełnej wyrazistości pracy na pewno bardziej korzystnym byłoby ponowne, zawarte w podsum owaniu, krótkie
zaprezentow anie w szystkich aspektów polityki m ieszkaniowej dotyczących kwestii przestrzennych, które m ogą m ieć wpływ na jakość i dostępność mieszkań.
N iezw ykle cenne je st tw ierdzenie Autorki, że narzędzia finansow e stosow ane bez w sparcia narzędzi z dziedziny planowania przestrzennego nie m ogą doprow adzić do zadow alającego poziom u rozwiązania problem u m ieszkaniowego. S tosow anie narzędzi z zakresu planowania przestrzennego praktycznie nie wymaga znacznych nakładów finansow ych a mimo to w Polsce nie docenia się tego aspektu zjawiska przeciw działania problem owi m ieszkaniowem u. Jak słusznie twierdzi Autorka, trudne dziedzictw o gierkow skiego programu „m ieszkanie dla każdego” niczego nie nauczyło naszych polityków. Dlatego tak w ażnym staje się udowadnianie, że przekonanie iż najpierw trzeba zaspokoić głód m ieszkaniow y aby można się było zastanaw iać nad jakością, jest niebezpiecznym anachronizm em . Rolę zakończenia spełniają końcowe rekom endacje Autorki , w których na wstępie stw ierdza iż fundam entem do jakichkolw iek dalszych działań w tej kwestii, jest przekonanie decydentów i opinii publicznej o potrzebie prowadzenia polityki m ieszkaniow ej. Dopiero spełnienie tego warunku pozwala na dalsze kroki, takie jak: • likw idow anie niewiedzy o dostępnych narzędziach przestrzennych oraz o
m ożliw ościach ich w ykorzystania w celu popraw y dostępności i jakości mieszkań, • uspraw nianie system u realizacji dostępnego budownictwa m ieszkaniowego
poprzez uaktyw nianie władz regionalnych ale także poprzez tworzenie norm atywnych standardów zagospodarow ania i użytkowania przestrzeni jako narzędzia pozw alającego skutecznie kontrolow ać jakość zabudow y oraz terenów uzupełniających dla funkcji m ieszkaniowej,
• uspraw nianie praktyki planistycznej, w zakresie tworzenia prawa m iejscowego, tak by m ożna było elastycznie odpow iadać na potrzeby i ograniczenia w konkretnej lokalnej sytuacji, nie tw orząc przepisu zbyt restrykcyjnego, jednocześnie nie dopuszczając do chaosu.
R ozdział ten zawiera także bibliografię i zestawienia rysunków, fotografii i tabel. Bibliografia składa się z 173 pozycji z czego ostatnie 33 pozycje to dokum enty planistyczne, ustawy i rozporządzenia. Dodatkowo zam ieszczono w ykaz 36 adresów stron internetow ych. Na uwagę zasługuje fakt, że na ogólną liczbę 173 pozycji literaturowych, 86 to pozycje obcojęzyczne, z czego zdecydowana w iększość w języku angielskim .
Na koniec chciałbym zadać Autorce jedno pytanie: Czy jej zdaniem , angielski model regulacji prawnych dotyczących kreowania i realizacji dostępnego budow nictwa m ieszkaniow ego, m ógłby być w ykorzystany w tw orzeniu polskiego oprzyrządowania legislacyjnego w tej dziedzinie?
UW AGI K O Ń CO W E R ECEN ZEN TA
Pracę czyta się bardzo dobrze, jednak Autorka, w moim przekonaniu nie ustrzegła się niew ielkich „potknięć” redakcyjnych, które nie pom niejszają mojej bardzo pozytyw nej oceny całej rozpraw y doktorskiej. Oprócz uwag w ym ienionych w powyższym szczegółow ym opisie pracy, nie mam dodatkowych uwag krytycznych.
R ozpraw a porusza bardzo aktualny tem at z pogranicza teorii i praktyki architektoniczno-urbanistycznej, zw iązany z kształtowaniem polityki m ieszkaniowej w procesie realizacji dostępnego budownictwa m ieszkaniowego. Praca jest tym bardziej cenna, że posiada równoległy nurt, w którym Autorka analizuje projektowane i zrealizow ane w kilku krajach europejskich, kom pleksy zabudow y m ieszkaniowej, podporządkow ane określonym regulacjom prawnych w zakresie dostępności budow nictw a m ieszkaniow ego, nad których w łaściw ą im plem entacją czuwa Państwo. Praca należy do nurtu aktualnych badań w dziedzinie architektury i urbanistyki, poszukujących środków w łaściw ego kreowania lokalnej polityki m ieszkaniowej.
Podsum ow ując stwierdzam , że recenzow ana przeze mnie praca doktorska Pani m gr inż. arch. A gaty Twardoch w pełni spełnia warunki określone w artykule 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65 z 2003 r., poz. 595) i wnoszę o dopuszczenie m gr inż. arch. Agaty Twardoch do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
