Wybitni geolodzy karpaccy w ostatnim 50-leciu XX wieku w Oddziale Karpackim PIG;
rola Profesora Mariana Ksi¹¿kiewicza w rozwoju badañ Karpat
Andrzej Œl¹czka*, Nestor Oszczypko*, Kazimierz ¯ytko**
W latach 1954–1960 Oddzia³em Karpackim PIG kiero-wa³ Profesor Marian Ksi¹¿kiewicz. Geolog ten wywar³ istotny wp³yw na rozwój badañ Karpat. Wielu Jego uczniów podjê³o pracê w tej czêœci kraju. Spoœród pracowników Oddzia³u Karpackiego PIG prowadzili na tym obszarze badania tak wybitni geolodzy, jak: J. Burtan, K. Konior, T. Kuciñski, A. Michalik, J. Wdowiarz, S. Wdowiarz, L. Wa-tycha i T. Wieser. Do zespo³u zas³u¿onych geologów oddzia-³u nale¿y równie¿ kolejna generacja badaczy — J. Badak, J. Blaicher, L. Bober, S. Gucik, J. Jasionowicz, J. Liszko-wa, W. Nowak, W. Sikora, J. Soko³owski, W. Szotowa i J. ¯giet.
Wspó³pracê z Oddzia³em Karpackim PIG prowadzili geolodzy z uczelni i PAN — F. Bieda, K. Skoczylas-Ci-szewska, W. Krach, H. Œwidziñski i A. Tokarski. Wymie-nionych geologów nie ma ju¿ wœród nas, lecz korzystamy z publikowanych wyników ich pracy.
W Oddziale Karpackim PIG wci¹¿ dzia³aj¹ geolodzy, którzy pracê w Karpatach podjêli przed wielu laty, jak J. Chowaniec, B. Olszewska, W. Ry³ko, A. i A. Tomasiowie, K. Witek, A. Wójcik i ca³a grupa m³odych, rozwijaj¹cych siê badaczy. S¹ oni autorami publikowanych obecnie prac.
Wymieniæ te¿ trzeba geologów, którzy wnieœli licz¹cy siê wk³ad w rozpoznanie Karpat, lecz ju¿ opuœcili warsztat pracy — M. Badakowa, I. Garlicka, I. Gucwa, J. Morgielo-wa, D. Nawrocka, L. Koszarski, A. Pelczar, D. PopraMorgielo-wa, F.
Szy-makowska, J. Urbaniak i R. Zaj¹c. Ze wzglêdu na ich silny zwi¹zek z Karpatami, mimo luŸnych zwi¹zków z oddzia³em, trzeba wymieniæ K. Birkenmajera, A. Garlickiego, J. Kotlar-czyka i S. Soko³owskiego. Na uczelnie przeszli byli wybitni pracownicy oddzia³u: A. Cieszkowski, A. Gasiñski, G. Ha-czewski, E. Malata, N. Oszczypko i A. Œl¹czka.
Marian Ksi¹¿kiewicz, inicjator wielu badañ prowadzo-nych w oddziale, nale¿y do tych geologów karpackich, któ-rych charakteryzowa³a wszechstronnoœæ podejmowanych za-gadnieñ naukowych. Podstawowym polem Jego dzia³alnoœci by³y prace kartograficzne w polskich Karpatach Zachod-nich. Tam prowadzi³ badania terenowe, których wynikiem by³o opracowanie licznych doskona³ych map geologicznych, w tym wyj¹tkowego arkusza Wadowice w skali 1 : 50 000. Uwa¿a³, ¿e kartowanie geologiczne jest podstawow¹, wyjœ-ciow¹ prac¹ naukow¹ geologa, wiod¹c¹ do zrozumienia ca³oœci zjawisk geologicznych i ich wzajemnych powi¹zañ. Badania kartograficzne uzupe³nia³ wnikliwymi badaniami litostratygraficznymi i tektonicznymi. Przyk³adem mo¿e byæ unikalny w skali œwiatowej (ze wzglêdu na swoj¹ wielo-stronnoœæ) tekst objaœniaj¹cy do arkusza Wadowice (1951), w którym wnikliwie i niezwykle szczegó³owo przedstawi³ ca³y wachlarz problemów geologicznych, od tych w skali pojedynczego ods³oniêcia a¿ po wielkie problemy geody-namiczne. Niew¹tpliw¹ Jego zas³ug¹ jest ustalenie litostra-tygrafii jednostki podœl¹skiej Karpat Zachodnich i rozwoju dolnej kredy tego obszaru oraz usystematyzowanie lito-stratygrafii badanej przez Niego czêœci jednostki magur-skiej (1935, 1948, 1951, 1958; Bieda & Ksi¹¿kiewicz, 1958; Bieda i in., 1967).
W polu zainteresowañ badawczych M. Ksi¹¿kiewicza znalaz³y siê równie¿ ska³ki wapienne wystêpuj¹ce w Kar-843 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 10, 2006
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Oleandry 2a, 30-063 Kraków
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków
patach fliszowych, a przede wszystkim ska³ki andrychow-skie, których poznanie uwa¿a³ za kluczowe dla w³aœciwego odtworzenia geodynamiki Karpat Zachodnich (Ksi¹¿kie-wicz & Liszkowa, 1972). Bada³ te¿ ska³ki bachowickie. Na podstawie odkrytych fragmentów odtworzy³ ich pe³ny profil litostratygraficzny, od dolnej jury po górn¹ kredê. W wielu przypadkach badania litofacjalne uzupe³nia³ M. Ksi¹¿kie-wicz wykonanymi przez siebie badaniami makro- i mikro-faunistycznymi. Szczególne znaczenie maj¹ pionierskie ba-dania œladów ¿ycia organizmów dennych w basenie fliszo-wym (Ksi¹¿kiewicz, 1960, 1961, 1968, 1977a).
Kolejn¹ dziedzin¹ geologii karpackiej, w której roz-wi¹zanie Profesor M. Ksi¹¿kiewicz po³o¿y³ nieocenione zas³ugi, jest wyjaœnienie budowy zachodnich Karpat fli-szowych. W tym miêdzy innymi odkrycie podœl¹skich okien tektonicznych na przedpolu p³aszczowiny magur-skiej w rejonie Lanckorony oraz zdefiniowanie p³aszczo-winy œl¹skiej. Profesora Mariana Ksi¹¿kiewicza mo¿na uznaæ za twórcê modelu tektonicznego zachodnich Karpat fliszowych. Model ten rozwija³ w kolejnych swoich pra-cach, a przede wszystkim w pracach o tektonice Karpat (1972, 1977b). Przedstawi³ tak¿e w³asne, oryginalne pogl¹dy na geodynamikê Karpat w œwietle tektoniki p³yt, zwracaj¹c uwagê m.in. na mo¿liwoœæ wystêpowania kredowej sub-dukcji pod³o¿a Karpat, skierowanej ku pó³nocy (1977b).
Bardzo wa¿nym polem dzia³alnoœci Profesora by³y bada-nia sedymentologiczne, w których wykaza³ m.in., ¿e flisz karpacki jest osadem g³êbokowodnym, a wystêpuj¹ca w nim p³ytkowodna fauna jest redeponowana. Badania sedy-mentologiczne przynios³y mu miêdzynarodowe uznanie i miano twórcy polskiej szko³y sedymentologicznej. Innym, bardzo znacz¹cym polem dzia³alnoœci Profesora M. Ksi¹¿kie-wicza by³y prace dotycz¹ce paleogeografii i geodynamiki Karpat. Stworzy³ On oryginalny model paleogeograficzny Karpat zewnêtrznych, przyjmuj¹c m.in. istnienie basenów przedzielonych kordylierami dostarczaj¹cymi do basenów znaczn¹ czêœæ materia³u klastycznego. W tym czasie nie by³o to akceptowan¹ ide¹. Najlepszym przyk³adem osi¹gniêæ na tym polu jest zainicjowany przez Niego i opracowany przede wszystkim przy wspó³udziale pracowników Oddzia³u Karpackiego PIG unikalny atlas paleogeograficzny Karpat (1962). Ten model paleogeograficzny Karpat fliszowych jest cytowany do dnia dzisiejszego.
Profesor M. Ksi¹¿kiewicz zajmowa³ siê równie¿ pro-blemami batymetrii w basenach fliszowych, poœwiêcaj¹c im kilka prac (1975, 1976), w których — na podstawie szcz¹tków organizmów, œladów ¿ycia na dnie basenu oraz struktur sedymentacyjnych — przeprowadzi³ analizê mo¿liwych zmian g³êbokoœci morza karpackiego.
Przedstawione przyk³ady osi¹gniêæ w dzia³alnoœci naukowej Profesora Mariana Ksi¹¿kiewicza w Karpatach jednoznacznie œwiadcz¹ o ogromnej wiedzy i roli, jak¹ odegra³ w wyjaœnieniu budowy i geodynamiki Karpat. Uzasadniaj¹ uznanie, jakim cieszy³ siê w miêdzynarodo-wej spo³ecznoœci geologicznej. Zawsze jednak pozostawa³ Cz³owiekiem skromnym, dziel¹cym siê swoimi przemyœ-leniami i chêtnie wys³uchuj¹cym opinii innych badaczy.
Literatura
BIEDA F., JEDNOROWSKA A. & KSI¥¯KIEWICZ M. 1967 — Stra-tigraphy of the Magura Series around Babia Góra. Biul. Inst. Geol., 211: 293–320.
BIEDA F. & KSI¥¯KIEWICZ M. 1958 — W sprawie wieku piaskow-ca Babiej Góry. Kwart. Geol., 4: 841–853.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1935 — Budowa brze¿nych mas magurskich miêdzy Su³kowicami a Such¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 11: 104–120. KSI¥¯KIEWICZ M. 1948 — Stratygrafia serii magurskiej na przedpo-lu Babiej Góry. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 48: 1–34.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1951 — Objaœnienie do arkusza Wadowice. Mapa geologiczna Polski. Pañstw. Inst. Geol.: 283.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1958 — Stratygrafia serii magurskiej w Beski-dzie Œrednim. Biul. Inst. Geol., 135: 43–82.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1960 — O niektórych problematykach w fliszu Karpat polskich. Czêœæ 1. Kwart. Geol., 4: 735–744.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1961 — O niektórych problematykach fliszu Kar-pat polskich. Czêœæ 2. Kwart. Geol., 5: 882–887.
KSI¥¯KIEWICZ M. (red.) 1962 — Atlas geologiczny Polski. Zagad-nienia stratygraficzno-facjalne. Z. 13. Kreda i starszy trzeciorzêd w pol-skich Karpatach zewnêtrznych, 1 : 600 000. Inst. Geol.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1968 — O niektórych problematykach z fliszu Karpat Polskich. Czêœæ III. Rocz. Pol. Tow. Geol., 38: 3–17.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1972 — Karpaty. [In:] Budowa geologiczna Pol-ski. T. 4. Tektonika. Cz. 3. Wyd. Geol.: 228.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1975 — Bathymetry of the Carpathian Flysch Basin. Acta Geol. Pol., 25: 309–367.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1976 — La profondeur du bassin du flysch carpa-thique. Bull. Soc. Géol. France, Ser. 7, 18: 191–196.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1977a — Trace Fossils in the Flysch of the Polish Carpathians. Palaeont. Pol., 36: 1–208.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1977b — The Tectonics of the Carpathians. [In:] Geology of Poland. vol. 4. Tectonics. The Alpine Tectonic Epoch. Wyd. Geol.: 476–608.
KSI¥¯KIEWICZ M. & LISZKOWA J.1972 — Pod³o¿e ska³ek andry-chowskich. Rocz. Pol. Tow. Geol., 42: 239–269.
Wspó³czesne geologiczne prace kartograficzne Oddzia³u Karpackiego PIG
Leszek Jankowski*, Robert Kopciowski*, Wojciech Ry³ko*
Odzia³ Karpacki Pañstwowego Instytutu Geologiczne-go jest bezpoœrednim kontynuatorem prac Karpackiej Sta-cji Geologicznej w Borys³awiu, której g³ównym zadaniem badawczym by³o wykonywanie map geologicznych Kar-pat. W pocz¹tkowym etapie prace kartograficzne by³y skon-centrowane w obszarach wystêpowania z³ó¿ ropy nafto-wej. Jeszcze w okresie przedwojennym uzyskano zarys obrazu budowy geologicznej Karpat. W latach powojen-nych g³ównym celem prac kartograficzpowojen-nych by³o
wykona-nie szeregu seryjnych map geologicznych obszaru Karpat i ich przedgórza. Prowadzone prace kartograficzne zosta³y ukierunkowane przez prof. Mariana Ksi¹¿kiewicza, co zaowocowa³o przygotowaniem na pocz¹tku lat 1960. seryj-nej mapy w skali 1 : 50 000. Dodatkowo prowadzono tak¿e pionierskie w skali œwiatowej obserwacje sedymentolo-giczne, które zaowocowa³y pocz¹tkami analizy basenowej. Na podstawie obserwacji terenowych, g³ównie pracowni-ków OK PIG, wydano pionierskie opracowanie Atlasu stratygraficzno-facjalnego Karpat zewnêtrznych (1962).
Prace kartograficzne prowadzone przez geologów OK PIG mia³y podstawowe znaczenie dla wytyczenia zrêbów stratygraficzno-tektonicznych g³ównych jednostek tekto-844
