Syntaktyczne sposoby wyrażania pojęcia przyczyny w języku mówionym mieszkańców Okręgu Bełchatowskiego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGU1STICA 16, 1987

A nna K r u p s k a - P e r e k

SYNTAKTYCZNE SPOSOBY

WYRAŻANIA P O JfC IA PRZYCZYNY W JÇZYKU MOWIONYM MIESZKAŃCÓW OKRÇGU BEŁCHATOWSKIEGO

D o s t r z e g a n i e i w e r b a l n e w y r a ż a n i e z w ią z k ó w p r z y c z y n o w y c h m i ę ­ d z y z j a w i s k a m i , z d a r z e n i a m i s t a n o w i n i e w ą t p l i w i e j e d n ą z w a ż n i e j ­ s z y c h c z y n n o ś c i m y ś l o w y c h i j ę z y k o w y c h . D l a t e g o t e ż w y d a j e s i e u z a s a d n i o n e a n a l i z o w a n i e s p o s o b ó w s y n t a k t y c z n e g o o d d a w a n i a p o j ę ­ c i a p r z y c z y n y . S z c z e g ó l n i e z a ś s k ł a n i a do t e g o o b s e r w a c j a mó­ w i o n e j o d m i a n k i j ę z y k a , z w ł a s z c z a r e a l i z o w a n e j w d i a l o g u , ze w z g l ę d u n a d u ż ą c z ę s t o t l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a o k r e ś l n i k ó w p r z y c z y n y , c o j e s t spow odow ane s i l n i e j s z y m w b e z p o ś r e d n i e j r o z m o w ie n a s t a ­ w i e n i e m p e r s w a z y j n y m , a t a k ż e o b e c n o ś c i ą o d b i o r c y , k t ó r y wymusz a p o g ł ę b i e n i e i n f o r m a c j i , c z ę s t o p o p r z e z p y t a n i e : d l a c z e g o ? C z ę ­ s t o ś ć w s k a z y w a n i a p r z y c z y n y z j a w i s k z a l e ż y t e ż z p e w n o ś c i ą o d p r z e d m i o t u w y p o w i e d z i , rozmowy o r a z pew n y c h s k ł o n n o ś c i i n d y w i ­ d u a l n y c h i t y p u i n t e l e k t u r e p r e z e n t o w a n e g o p r z e z m ó w ią c e g o . N i e r z a d k o w bad a n y m m a t e r i a l e w y s t ę p u j e z n a c z n e n a g r o m a d z e ­ n i e zdari p o d r z ę d n y c h p r z y c z y n o w y c h , t w o r z ą c y c h z n a d r z ę d n y m i b a r ­ d z o s p ó j n e w e w n ę t r z n i e z d a n i e w i e l o k r o t n i e z ł o ż o n e , ł a ń c u c h p r z y ­ c z y n o w o - s k u t k o w y , n p . : tam to p^eSuo SSy^eddi la d me$kal!imys bo t u t e i , no, byuo talie s t a r e . . . xa u u p in a , bo to uoice laipiuy po ńemca^ t j goepodar- s t f o , bo uoióec to v m aiontka^ ve dvoze аш $ уи , no i ta x śe dorobiu, bo to byu fosmanym ( z o p o w i a d a n i a o z d a r z e n i a c h ) , a l b o : myndle Zsa p S e - sta v a a te s , no bo de%, pańe, ia g l e j e , to uon n a le ie i f środek t y s , se ńe tag oar jo , bo je d n a k sp-ada, bo te kuuśa to vin a y bisom na dwu, to spada ( z o p o w i a d a n i a o s t a ł y c h c z y n n o ś c i a c h i z j a w i s k a c h ) .

1 P o r. I . P i s a r k o w a , S k ła d n i a rozmowy t e l e f o n i c z n e j , Wrocław- -W arszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s . 6 i 100.

A n a l i z o w a n y t u m a t e r i a ł p o c h o d z i z t e k s t ó w n a g r a n y c h w k i l ­ k u w s i a c h r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o , p r z y czym t r z o n s t a n o w i ą n a ­ g r a n i a z G a j e w n i k i M a l e n i ( p ó ł n o c n e k r a ń c e r e g i o n u ) o r a z z Ko­ c i e r z ó w ( p o ł u d n i e o b s z a r u ) ; p o z a ty m w y k o r z y s t a n e z o s t a ł y t e k s t y z m i e j s c o w o ś c i P a r z n o ( c e n t r u m t e r e n u ) , P r a w d a i Gutów Duży ( r ó w ­ n i e ż p ó ł n o c n a c z ę ś ć t e r e n u ) - w s u m i e o k o ł o 10 g o d z i n n a g r a ń . Ma­ t e r i a ł j ę z y k o w y z t r z e c h p i e r w s z y c h p u n k tó w ( o k o ł o 7 g o d z i n ) z b a ­ d a n o t u i w y k o r z y s t a n o p r a w i e w c a ł o ś c i ( o k o ł o 400 p r z y k ł a d ó w ) z p o z o s t a ł y c h t e k s t ó w w ł ą c z o n o w y b r a n e p r z y k ł a d y . W s z y s t k i e t e k s t y s ą z a p i s a m i rozmów k i e r o w a n y c h , z d u ż y m i p a r t i a m i m o n o lo g o w y m i, m i ę d z y e k s p l o r a t o r a m i i m i e s z k a ń c a m i w s i , g ł ó w n i e z n a j s t a r s z e g o , a w p u n k t a c h p o d s t a w o w y c h r ó w n i e ż ś r e d ­ n i e g o i s p o r a d y c z n i e n a j m ł o d s z e g o p o k o l e n i a ( 2 7 i n f o r m a t o r ó w ) . Wbrew, s ł u s z n e m u z r e s z t ą , p o s t u l a t o w i w y k o r z y s t y w a n i a do b a -2 d a ń s y n t a k t y c z n y c h w y p o w i e d z i o z d a r z e n i a c h , t e m a t e m n a g r a n y c h rozmów s ą g ł ó w n i e z a j ę c i a domowe, r o l n i c z e i r z e m i e ś l n i c z e i n ­ f o r m a t o r ó w , c z a s e m t y l k o p r z e d m i o t e m w y p o w i e d z i j e s t i c h b i o ­ g r a f i a . J e d n a k w tym w y p a d k u t a k a z a w a r t o ś ć rozmów i r ó w n o c z e ś ­ n i e pewna o b c o ś ć e k s p l o r a t o r a w ś r o d o w i s k u o r a z , p r z y n a j m n i e j w m n i e m a n i u i n f o r m a t o r a , n i e z n a j o m o ś ć t y p o w y c h z a j ę ć w i e j s k i c h o - k a z a ł y s i ę mimo w o l i k o r z y s t n e d l a p o d j ę t e g o t e m a t u , w y w o ł u j ą c p o t r z e b ę w s k a z y w a n i a p r z y c z y n c z y n n o ś c i i z j a w i s k . P r a w i e we w s z y s t k i c h w y p a d k a c h d o k o n y w a n o n a g r a ń w domach i n ­ f o r m a t o r ó w , ( w y j ą t k o w o rozmowy z d z i e ć m i w K o c i e r z o w a c h b y ł y p r z e p r o w a d z a n e n a t e r e n i e s z k o ł y ) c z a s e m p r z y u d z i a l e k o g o ś z domowników l u b s ą s i a d ó w i z a w s z e p r z y z a s t o s o w a n i u m a g n e t o f o n u u j a w n i o n e g o . Z a s a d n i c z y m c e l e m a r t y k u ł u j e s t u s t a l e n i e i o p i s s p o s o b ó w wy­ r a ż a n i a p o j ę c i a p r z y c z y n y w j ę z y k u mówionym m i e s z k a ń c ó w w s i , a u ­ t o c h t o n ó w r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o . C h o d z i t u r ó w n i e ż o z n a l e z i e ­ n i e c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t y c h s t r u k t u r , w y n i k a j ą c y c h p r z e d e w s z y s t k i m z f a k t u w y s t ę p o w a n i a w u s t n e j o d m i a n c e j ę z y k a , p rz y r ó w ­ n o c z e s n y m z a ł o ż e n i u , ż e i c h l u d o w o ś ć c z y g w a r o w o ś ć ma w tym w y p a­ d k u d r u g o r z ę d n e z n a c z e n i e i j e s t w o g ó l e t r u d n a do u s t a l e n i a ze w z g l ę d u n a o b e c n y s t a n b a d a ń s k ł a d n i j ę z y k a m ów ione go i g w a r , a t a k ż e n i e d o s t a t e c z n ą p o d s t a w ę m a t e r i a ł o w ą . W m i a r ę m o ż l i w o ś c i d o ­ k o n u j e s i ę t u r ó w n i e ż o c e n y p r z y d a t n o ś c i p e w n y c h s t r u k t u r ' s k ł a d

-2 S. U r b a ń c z y k ,

Wartość składniowa polskich

gwarowych,

n i o w y c h w u s t n e j , b e z p o ś r e d n i e j k o m u n i k a c j i j ę z y k o w e j ; n i e ma n a ­ t o m i a s t ż a d n e j k w a l i f i k a c j i p o p r a w n o ś c i o w e j z e w z g l ę d u n a n o r m y , s c h e m a t y f u n k c j o n u j ą c e i o b o w i ą z u j ą c e w j ę z y k u p i s a n y m , c o p o z o ­ s t a j e w z g o d z i e z p o d z i e l a n y m t u p o g l ą d e m o w y r a ź n e j n i e z a l e ż n o -3 ś c i , o d r ę b n o ś c i s y s t e n . u s y n t a k t y c z n e g o j ę z y k a m ó w io n e g o . 0 w y­ k o l e j e n i a c h c z y b ł ę d a c h mówi s i ę t y l k o w w y p a d k u n i e j a s n e g o k o ­ m u n i k a t u . I n n e " o d s t ę p s t w a " u w a ż a n e s ą z a s p e c y f i c z n e t w o r y u - s t n e j o d m i a n y j ę z y k a . P o d o b n y p o g l ą d w y r a ż a n y j e s t n a p r z y k ł a d w p r a c a c h d o ś w i a d c z o n e j b a d a c z k i s k ł a d n i j ę z y k a m ó w io n e g o i g w a r , N. I w a n o w e j - P e r c z y ń s k i e j . P o w s t ę p n e j a n a l i z i e m a t e r i a ł u z a n i e c h a n e z o s t a ł y p r ó b y u s t a ­ l a n i a p o z i o m e g o , g e o g r a f i c z n e g o z r ó ż n i c o w a n i a t e g o s t o s u n k o w o n i e w i e l k i e g o t e r e n u w omawianym z a k r e s i e , z a c h o w a n o n a t o m i a s t d ą ­ ż e n i e d o u s t a l e n i a t e n d e n c j i r o z w o j o w y c h p o p r z e z w y k r y w a n i e r ó ż ­ n i c p i o n o w y c h , p o k o l e n i o w y c h . W z w i ą z k u z tym z r e z y g n o w a n o z z a z n a c z a n i a l o k a l i z a c j i p o s z c z e g ó l n y c h p r z y k ł a d ó w w t e k ś c i e a r t y ­ k u ł u , p o z o s t a w i a j ą c k w a l i f i k a t o r y o z n a c z a j ą c e p o k o l e n i e : M ś r e d n i e , D - n a j m ł o d s z e . P u n k te m w y j ś c i a b y ł o z n a l e z i e n i e s e m a n t y c z n e j r e l a c j i p r z y ­ c z y n o w e j m i ę d z y z j a w i s k a m i . O m i n i ę t y t u z c s t a ł p r o b l e m d e l i m i t a - c j i t e k s t u , a k a ż d y a n a l i z o w a n y p r z y k ł a d o g r a n i c z o n o d o t e j c z ę ­ ś c i w y p o w i e d z e n i a , k t ó r a w y r a ż a w p e ł n i s t o s u n e k p r z y c z y n o w y , c o n i e w y m a g a ło p r e c y z o w a n i a p o j ę c i a z d a n i a , w y p o w i e d z e n i a w j ę z y k u mówionym a n i u s t a l a n i a z e w n ę t r z n y c h g r a n i c w y p o w i e d z e ń . Mimo p o ­ d e jm o w a n y c h o s t a t n i o p r ó b n i e w y p r a c o w a n o w ł a ś c i w i e n i e z a w o d n y c h f o r m a l n y c h k r y t e r i ó w p o d z i a ł u s k ł a d n i o w e g o t e k s t ó w mówionych: p a u ­ z y j e d y n i e w 50% o d p o w i a d a j ą r o z c z ł o n k o w a n i u s e m a n t y c z n e m u , a i n t o n a c j a j e s t n a d a l u s t a l a n a r a c z e j i n t u i c y j n i e . O s t a t e c z n i e wy­ n i k i e m p o s z u k i w a n i a " w y z n a c z n i k ó w s k ł a d n i o w e j s e g m e n t a c j i t e k s t ó w m ó w io n y c h " może b y ć n a r a z i e s t w i e r d z e n i e , że " n a d r z ę d n y m k r y t e ­ r i u m w y r ó ż n i a n i a w y p o w i e d z e ń p o w in n y b y ó p o t r z e b y k o m u n i k a c j i j ę ­ z y k o w e j , a n i e w s k a ź n i k i g r a m a t y c z n e " 5 . Do p o d j ę c i a a n a l i z o w a n e g o t u t a j t e m a t u w y s t a r c z y , że " j e d y n ą 3 P o r . P i s a r k o w a , o p . c i t . , s . 7, 8. 4 N. I w a n o w a- P e r c z y ń s k a , p r z y c z y n e k d o s k ł a d n i g r a m a ty c z ­ n e j i s t y l i s t y c z n e j m ów ionego j ę z y k a p o l s k i e g o , " B iule tyn PTJ" 1958, s . 125.

J U . k r i g e r , W y z n a c z n ik i s k ł a d n io w e j s e g m e n t a c j i t e k s t u m i e j s k i e g o ję z y k a mówionego m ie szk a ń c ó w m ia s t GÓmego Ś l ą s k a i Z a g ł ę b i a, Katowice 1983,

p e w n ą g r a n i c ą j e d n o s t k i s y n t a k t y c z n e j " j e s t s t y k z d a ń s k ł a d o w y c h w w y p o w i e d z e n i u z ł o ż o n y m , c o s t w i e r d z i ł a w s p o s ó b w y r a ź n y i z d e -i c y d o w a n y I . P i s a r k o w a . W b a a a n y m m a t e r i a l e w y s t ą p i ł y z a s a d n i c z o c z t e r y s p o s o b y s y n - t a k t y c z n e g o w y r a ż a n i a p r z y c z y n y , t z n . p o p r z e z o k o ł i c z n i k p r z y c z y ­ n y , z d a n i e p o d r z ę d n e p r z y c z y n o w e , z e s p ó ł z d a ń s k ł a d o w y c h p o w i ą z a ­ n y c h p a r a t a k t y c z n i e l u b h i p o t a k t y c z n i e o r a z s p o s ó b s p e c y f i c z n y , w e r b a l n i e n i e p e ł n y , z a k ł ó c o n y p o d w z g l ę d e m f o r m a l n y m .

OKOŁICZNIK PRZYCZYNY W ZDANIU POJEDYNCZYM

O k o l i c z n i k i p r z y c z y n y s ą w b a d a n y m m a t e r i a l e b a r d z o n i e l i c z ­ n e . M a ją f o r m ę r ó ż n y c h w y r a ż e ń p r z y i m k o w y c h . We w s z y s t k i c h z a n o ­ t o w a n y c h p r z y k ł a d a c h o k r e ś l a j ą o n e p r z y c z y n ę s t a n u l u b w ł a ś c i w o ­ ś c i , a n i e c z y n n o ś c i . P r z y c z y n ę s t a n o w i ą n a o g ó ł z j a w i s k a p s y ­ c h i c z n e , f i z y c z n e , s t o s u n k o w o c z ę s t o z j a w i s k a a t m o s f e r y c z n e .

z + d o p e ł n i a c z ! tu z ia k ée zesm royi#, to kury pospadauy s tego smro­ du; te żaby a Ś popyykayy e tego ja d u ;

o d + d o p e ł n i a c z : krova pouoXyua śe i Vaacrie o t t e j demi doatavaua a ęsto za p a leń e, t z n . o d l e ż e n i a n a t e j z i e m i [m_|;

p o d ł u g + d o p e ł n i a c z : le n to śe uda# podług roku; p r z e z + b i e r n i k : 6 e ś . . . to śe sp a l'iuo pëez ń eo stro zn o ś;

n a + b i e r n i k : la to ś to povon by 6 perjkny j l e p na talie в и з е , na ty f u s ftenooB %u naz ź je śeń a o ro lu 4 i цитагью. j o dostałam n a . . . no, j a j to mu- Som? ( m ąż p o d p o w i a d a : na vano) na vano dmgom krove;

p r z y + m i e j s c o w n i k : psy s u u ń o a j.. . 3 ia k kedyź byuy svamoa, to śe le n vysuéyu.

W z d a n i u z a n o to w a n y m p o z a n a g r a n i a m i w y s t ą p i ł o k o ł i c z n i k k a - z u a l n y : ńe jó o u umźya guodnom śmeraom. Ten z n a n y d a w n e j p o l s z c z y ź — n i e , j e s z c z e p r a s ł o w i a ń s k i i k o n t y n u o w a n y w j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h s p o s ó b o k r e ś l a n i a p r z y c z y n y z a c h o w a ł s i ę w i ę c t u w p o s t a c i szczą­ t k o w e j , w y p a r t y p r z e z k o n s t r u k c j e p r z y i m k o w e , k t ó r e , j a k w y k a ­ z a n o n a s z e r s z y m m a t e r i a l e h i s t o r y c z n y m , n i e s ą o g r a n i c z o n e a n i t r e ś c i ą , a n i c h a r a k t e r e m c z a s o w n i k a i d a j ą w i ę k s z ą m o ż l i w o ś ć c i e ­ n i o w a n i a z n a c z e ń 7 . ^ P i s a r k o w a , o p . c i t ., s . 87. 7 A. P a s o ń, S y n t a k t y c z n e s p o s o b y w y r a ż a n ia p o j ę c i a p r z y c z y n y w p o l ­

ZDANIE PODRZgDNE OKOLICZNIKOWE PRZYCZYNY W WYPOWIEDZENIU ZŁOŻONYM P r z e d e w s z y s t k i m , p o d o b n i e j a k w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m , z a s a d ­ n i c z ą g r u p ą s t a n o w i ą p r z y k ł a d y , w k t ó r y c h p r z y c z y n a w y r a ż o n a j e s t j e d n y m p e ł n y m z d a n i e m p o d r z ę d n y m , p r z y czym a b s o l u t n i e d o m i n u j e j a k o w s k a ź n i k z e s p o l e n i a s p ó j n i k b o , w z w i ą z k u z czym z d a n i e p o d r z ę d n e j e s t z w y k l e ń a d r u g i m m i e j s c u . Ten o d z n a c z a j ą c y s i ę o - g r o m n ą c z ę s t o t l i w o ś c i ą , t a k ż e w o g ó l n e j p o l s z c z y ź n i e m ó w i o n e j , w s k a ź n i k z e s p o l e n i a j e s z c z e w g r a m a t y c e S t . S z o b e r a ( r ó w n i e ż w p ó ź n i e j s z y c h w y d a n i a c h ) n i e b y ł w y m i e n i a n y w ś r ó d s p ó j n i k ó w w p r o ­ w a d z a j ą c y c h z d a n i a p o d r z ę d n e , w y s t ę p o w a ł n a t o m i a s t j a k o ł ą c z n i k O w p r z y k ł a d a c h z a k l a s y f i k o w a n y c h do z d a ń w s p ó ł r z ę d n y c h w y n ik o w y c h . P ó ź n i e j n a s t ą p i ł a z m i a n a i n t e r p r e t a c j i t y c h s t r u k t u r i " p r z e s u ­ n i ę c i e " i c h d o z d a ń p o d r z ę d n i e z ł o ż o n y c h z p o d r z ę d n y m p r z y c z y n o ­ wym. Na t e n i n t e r e s u j ą c y f a k t z w r ó c i ł uwagę W. C y r a n p r z y o k a z j i g i n n e j p r o p o n o w a n e j z m i a n y w d z i e d z i n i e s k ł a d n i . M o ż l i w e , że z d a r z e n i e t o p o w i n n o s k ł o n i ć do t e o r e t y c z n y c h r o z w a ż a ń n a t e m a t r ó ż n i c y m i ę d z y r e l a c j ą w y n i k a n i a a p r z y c z y n y , t u j e d n a k o g r a n i c z ę s i ę t y l k o d o w y r a ż e n i a w ą t p l i w o ś c i , c z y n a ­ l e ż a ł o b y je d n a k o w o k l a s y f i k o w a ć z d a n i e : uuna tu z a fs e pSysua, bo чип tu byy poxovany ( g d z i e j e d n o z d a r z e n i e t y l k o może w y w o ł a ć d r u g i e ) i z d a n i e : Skouy to io n i mam fo a te , no bo fty n a o z ńe byuo ( g d z i e j e d e n f a k t m u s i w y s t ą p i ć z e w z g l ę d u n a d r u g i ) . J e d n a k z u w ag i n a t r u ­ d n e n i e k i e d y d o u c h w y c e n i a r ó ż n i c e s e m a n t y c z n e i b r a k r ó ż n i c f o r m a l n y c h z d a n i a t e b ę d ą d a l e j t r a k t o w a n e je d n a k o w o . P r z y j m u j ą c s z e r o k i e r o z u m i e n i e p o j ę c i a p r z y c z y n y , z a s t o s o w a ­ n e n a p r z y k ł a d p r z e z S . J o d ł o w s k i e g o , m ożna w o b r ę b i e t e j b a r ­ d z o l i c z n e j g r u p y z d a ń p o d r z ę d n y c h p r z y c z y n o w y c h d o k o n a ć p o d z i a ­ ł u w e d ł u g t r y b u z a i s t n i e n i a z d a r z e n i a , p r o c e s u , s t a n u b ę d ą c e g o p r z y c z y n ą w o b e c f a k t y c z n e g o n a s t ę p s t w a , d a l e j - w e d ł u g s p o s o b u z a i s t n i e n i a t e j p r z y c z y n y ze w z g l ę d u n a p o d m i o t z d a n i a n a d r z ę d n e ­ g o , w r e s z c i e - w e d ł u g r o d z a j u s a m e g o z d a r z e n i a b ę d ą c e g o p r z y c z y n ą . Q S . S z o b e r , G ram atyka j ę z y k a p o l s k i e g o, W a r s z a w a 1 9 6 3 , s . 3 6 4 , 3 7 6 - 3 7 7 . 9 _W. / C y r a n, C t z w . w y p o w ie d z e n ia c h w s p ó łr z ę d n y c h w yn iko w ych we w s p ó ł c z e s n e j p o l s z c z y z n i e , " R o z p r a w y K o m i s j i J ę z y k o w e j Ł T N " 1 9 7 0 , s . ! 7 6• ^ S . J o d ł o w s k i , P o d sta w y s k ł a d n i p o l s k i e j , W a r s z a w a 19 7 6 , s . 1 9 0 .

I . P r z y c z y n a r z e c z y w i s t a p o p r z e d z a j ą c a n a s t ę p s t w o . 1 . P o z a p o d m i o t e m z d a n i a n a d r z ę d n e g o .

a ) w y d a r z e n i e j e d n o s t k o w e l u b w y r a ź n i e o g r a n i c z o n e w c z a s i e : uun o tfo ż y u j/L, bo tam vouçta:otfuS. io bede śe m odtiu, bo uuna ( M a t ­ k a B o s k a ) pSemuóiua. в tym je tfiim to n '& jtf'e r v z a u a tf iu , bo jea ko puaee. ńe pojçovou гот na em entażu, bo iu z go g o ń a ti. bańki to mi p o e ta v iu a , bo, p a n i, ń i moguam ń iia k x ° j i a . ś o e tr e s p ła c a li my, bo ś o s tr a vyéua do kSym i- ńovio ( t z n . p o ś l u b i ł a m ę ż c z y z n ę z K r z e m i e n i o w i c i z a m i e s z k a ł a u m ę ż a ) , p eyim i rnńe kuzyńe, bo pody rnnom śe zima p a l'i. Ze j e ÿ i o zbankrutovau, m aiontek ров e t na baijk. éynkaé ty S uopeervovou, bo to byuo ta g zaroz na vo - • s t a i u . na pęe’ ie ńi% ńe %oÿiuam, ty lk o zdauam, bo iu s f a te m a s ty m roku vybuxua voj.na. g<je pan nadou ( g o s p o d a r s t w o ) , t o tam musowi s e y ic , bo pany ż o ń jiu y . a puźńej, muéelïzmy ńemoom za to zapuaóió ( z a d r z e w o z l a ­ s u ) , bo okupaa’%a p S eó eż byua. dużo to byuo napalone ( g o s p o d a r s t w ) , bo tu p la g boj.u byu. lampe p o t# u kl'irrty i te r o śfićk o m oseba, bo ńeraz vyuoncom. io j,i dauym drogę do pasyńa, bo ńe maua g je paś k r u f. ia g иоп той tego ż y ta tr o x e , to сёутоц, zeby z ńim p ś e ż y ^ , bo uon ńe znou xleb a kupi i . X~eP Be ńe vydaéyx, bo byua morjka s^aba [ м ] . l e p i , e y p ii jffeb ru sa , bo t e s take Vyk'ienente [ м ] . tam krove o tsta viu a m na s p e n t, bo byua za s ta r a [ м ] . z a ­ motam podvurko, bo naleóauo dużo l'ié ô i [ D ]• muśauam pospsontaó, bo mamu­ s i ńe ma v domu [ d ] . moj/a ś o s tr a j.ez d la te g o óoteana, bo mui ta tu ż z i e i i mamom to som brad i ś o s tr a rojone [ D ] ;

b ) z j a w i s k o t y p o w e , s t a ł e :

to iu z ńe byuo drutovane, bo s%oma byua okrynoano. i u ż zoże zaSyuy e f i - taa po peray g o jiń e v nocy, bo f o erfo u to ta g byva. dopiro g o jin a Z fa rta idom do ro b o ty , bo o xupjiuo ś e . n a ile p i to g ę s i jo v a c , bo g ę s i to ienay traV£ żyiom . te r a s to śe p o i i żimnom vodom, bo krovy dostaiom d o b ie , luye na uaeoke ś l i , bo ńe puscaua grańioa żadnego, te r o stax’o stu v n i ma, bo same se zmuvom. ÿo mouym tro x e znaiom oééi, bo to pomińmy é e fo a m i■

c ) a k t u a l n a w ł a ś c i w o ś ć , s t a n :

tam na ukra iń e to żądny veb erlli ńe v e b e r k i ńe byuo, bo oimno v rrriska- ńu. o tfu ż ć e , bo tag mi źimho. kśin y a x ayka psyproi’a jiu a , bo iu z Ьуцат t i - дю . dokońSyu tam te ro b o te do veoora, bo j-esoe ńe byua skuńoono. na te fu rj- k e y je z g u o s i ii ś e . . . v e lu , bo to Ьуца dobra fuijkay^a. x ° e l'i go vyôoygnoc, a le ńe euo, bo uun tcûli byu grubas, t e f l a s k i o b liz u ie , bo to ta k e s u o tk e . to byu dobry dax, bo to le tlle talie klepeaU i. trepuv ro łku p śe duża, bo to byuy oasy oid n e. uo, tam b e je ż maua dobże, bo m aionteg duży. u nos to ne b e je kuńyoyny, bo zima sayrkova, le tk a , te ra to śe ńe spravpa, bo puéne la ­

ta som ( o o k r e ś l a n i u c z a s u d o j r z a ł o ś c i ' ż y t a - 9 d n i o d P i o t r a i P a w ł a ) . nazva zabuoty, bo faktyĆ ńe tam buoćiska byuy.

2 . P r z y c z y n a " s p o w o d o w a n a " p r z e z p o d m i o t z d a n i a n a d r z ę d n e g o . a ) w y d a r z e n i e j e d n o s t k o w e l u b o g r a n i c z o n e w c z a s i e :

ja ńi тодцет spać, bo fiy s k e piAonye zguÉi#em. i ó араб, tie p o kutuj, bo

mi ty lk o p&eSko^oS. i ta k ńe usnę, bo tag natii#em guove budovom. Zed grani­

cami, bo drogom g#avnom to ae i bau. a Zyÿi Vyginom, bo pana jezuea zamor­

dowali. iaśńe pani, ńe bende iuZ kućerym, bo jezdym хоРУ- pZestauym te

Veberke, bo poZedym na k o le i, iego вупу pZ yx^fiuy, a

tero

iu z może tero tyz ne zyjom. matka uvazaua, Ze beńje goapodaZ, bo byu te z z

duZego goapodaretfa. .ja d ek prentko te końitii suozyu, bo s ta le tam j e mau ay-

B t e . ia pamentam, bo iu z mam duZe la ta . f tr e p a ’ xoyiuy, bo jim byuo zim­

no. pani to vytuumace, ja k to byuo, bo vijauem

[ м ] ;

b ) z j a w i s k o t y p o w e , s t a ł e :

to z viZku to poZ#o na vorlii, bo to byuo grube, to ju z na ń i j ńezdolne,

bo to som fla lii talie óency krente.

[m]

ée travy n a je ... naybaiom. zimom to tam ućikaiom, g%e suuńoe na dużym dńu

B to i, bo tam majom oo j e ś . j a lub'a#am veune pZцв, bo veune to sotie pśy

kuuku skubauam;_{Л Л}

c ) m o t y w a c j a nâzw y a l b o j e j u ż y c i a :

veś śe nazyvaua f l o r ’janka, no bo o t f l o r ’ iana ée nazyvaua. d&eéée s e i -

jeé u n t fu n tu f - bo to ńe byuy liila ino fu n ty - to byu kozeo.

I I . W y j a ś n i e n i e , u z a s a d n i e n i e z j a w i s k a p o p r z e z o k o l i c z n o ś c i p o j a w i a j ą c e s i ę n a s t ę p c z o .

Tu n a o g ó ł p r z y k ł a d y w y r a ż a j ą n a s t ę p s t w a s t a ł e , pewne p r a w i ­ d ł o w o ś c i .

oseba ée Ьуцо barÿo s ta r a ć , zeby u m ( c h l e b ) byu dobze vyruZany, bo p u źń i ta k śe p o ro é jiv a u na veZku. tre p y to roili# z uolsovygo, bo uolayna to vyosym uje. ( len s i a ł o s i ę ) na lep sy źirni, na pasku to ńe, bo ńe uroe. puź­ ń i kouovrotlii byuy, to iuz. byuo lepZe, bo to aypai byuo. cepy to ie so e ^ i s a i, uzyvamy do sa la d e ry , bo n a ile p t se omuući Z am o. sa la d e re v masyny ńe baryo dobze pusoaó, bo okrynoa śe va#, kure ée sa $ i na kaoyx ( j a j a c h ) , bo kaaki to ne śegom ta j a ' kura abo gąś. niby lep se дцве p y z ę , bo uuno śe

tag ne n ie c i, to se v i , ze j e e la to , bo #uny tu peydum na la to .

Od t e j d o ś ó j e d n o l i t e j g r u p y o d s t a j ą z a l e d w i e p o j e d y n c z e przy­ k ł a d y :

ten drugi Ąeyio vem, Ze kęZyolii, no bo kęZyce tu som. muéauo być cy- a te ( z i a r n o ) , bo paeoez muyny pZyjmovauy. musom by% masyny, ańi movy ń i

ma, bo gospodaz ńe da rady. p ila Z e ... no faxofoe, zafZe fa xo fo e, no bo mu-

I I I . U z a s a d n i e n i e t r e ś c i z d a n i a n a d r z ę d n e g o p o p r z e z p r z e w i ­ d y w a n e , m o ż l i w e n a s t ę p s t w a .

N a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e s ą t u z d a n i a p o d r z ę d n e z u ż y ­ c i e m t r y b u w a r u n k o w e g o , k t ó r e m u c z a s e m t o w a r z y s z y f o r m a p y t a n i a , c o , j a k s i ę w y d a j e , p o d n o s i p e w n o ś ć p r z e w i d y w a n e g o n a s t ę p s t w a .

te bruny uodsućiiiy , bo by śe by# p o p śetiiio u . pańe, tag ne rompta, bo by, p a n i, uotscepkuo by g%e U uoko. u o l'i6i l ' i i pouami łS il'i, dokond iiuna de myntko ńe sro tftya , bo pseće ta k to by śe zeekuo. byuy u b ite t e kouki i to śe es y mauo, bo ta k to by śe ro zle a a u o . ( c z y d o d a j e s i ę j a j k a do k l u ­ s e k ? ) ia ik o to ńe, bo by uuny byuy za t f a r de.

no to to zu o to p u źń i opsedou, no bo za oo by iom byu pojovou. bocany to na źim e uóikaiom na z a ju t tam, bo ao uun tu by i o t . furm anki iadom i zyce vezom. a no bo by śe tam t y l e l u j i uzyviuo?!

Z a k l a s y f i k o w a n i e t e g o p r z y k ł a d u do z d a ń z ł o ż o n y c h p o d r z ę d n i e b u d z i w ą t p l i w o ś c i , p o n i e w a ż r ó ż n i s i ę on o d w y m i e n i o n y c h w y ż e j l i n i ą i n t o n a c y j n ą : po c z ę ś c i p i e r w s z e j j e s t c a ł k o w i t a k a d e n c j a , a p o o k r e ś l n i k u p r z y c z y n y s i l n a a n t y k a d e n c j a , j a k p o s a m o d z i e l - nym p y t a n i u . P o z a ty m c z ę ś c i s ą r o z d z i e l o n e d ł u g ą p a u z ą w y p e ł ­ n i o n ą p r z e z a n o . P r z y k ł a d y z t r y b e m o r z e k a j ą c y m :

t e , uotiod, uob'od, bo psydum o t śecyńo. puoXa ьУИа a’c 3rubygo i do c i y - liig o , bo pśeóez gruba ń itk a f airjkom рирхе ńe veŚua. p a ye o r.jil'i mu kare śm erći, a le ia k b e je , to ńe vadumc, bo ie ś ó e i ś y tygodńe maiom do namysuu. k t o ’ śe b o i i , bo śe k to d zem ści, tieze pani uame opuatek, a tu ta £ jfZep, bo ta k to sam opuatek to krova ńe [ m J .

O s t a t n i s ł o w n i k j ę z y k a p o l s k i e g o z n a c z n i e o g r a n i c z a t r e ś c i o ­ wo XI i I I I t y p z d a ń , n i e z a l i c z a j ą c i c h d o z d a ń p r z y c z y n o w y c h . Z n a j d u j e m y t a m n a s t ę p u j ą c ą i n f o r m a c j ę : “bo - p o z d a n i a c h r o z k a ­ z u j ą c y c h s p ó j n i k p r z y ł ą c z a j ą c y z d a n i a p o d r z ę d n e , w s k a z u j ą c e n a m o ż l i w e s k u t k i , n a s t ę p s t w a , w y n i k a j ą c e z n i e w y k o n a n i a c z e g o ś . Hie chodź tam, bo s i ę p rze w ró c isz" ' . W y d a je s i ę j e d n a k , ż e n i e c h o ­

d z i t u o sam s k u t e k , l e c z o p r z e w i d y w a n i e t e g o s k u t k u , k t ó r e w ł a ­ ś n i e s t a n o w i p r z y c z y n ę t e g o , c o w y r a ż a z d a n i e n a d r z ę d n e ; p o d o b n i e z r e s z t ą j a k c h ę ć o s i ą g n i ę c i a c e l u może b y ć p r z y c z y n ą z d a r z e

-. 12 n i a

' ' S ło w n ik j ę z y k a p o l s k i e g o , r e d . M. S zym cz ak , t . I , Warszawa 1978, s. 180. 12 P o r . S . J o d ł o w s k i , R o zw ó j p o l s k i c h o k r e ś l n ik ó w c e l u , "S praw o­ z d a n i a T o w a rz y s t w a Naukowego we Lwowie" 1 9 3 4 -1 9 3 5 , s . 32.

W p r z e d s t a w i o n e j w y ż e j p o d s t a w o w e j k o n s t r u k c j i w y r a j a j ą c e j r e l a c j ę p r z y c z y n y z d e c y d o w a n i e d o m in u j e s p ó j n i k bo, a l e z d a r z a j ą s i ę r ó w n i e ż i n n e t y p y p o ł ą c z e ń .

N a j w i ę c e j j e s t p r z y k ł a d ó w z e s p ó j n i k i e m ż e .

Z d a n i e p o d r z ę d n e w s z y k u a n t y c y p a c y j n y m :

Se to oiooóizna, to by kupiyt. Se byuo bl'ieko f e i , XH°PUV fadeg navo-

uou. Se tu mau

f

to

V

tovau, ten maiontek poSed na baijk.

ze uon Séy razy b e f ś p ita lu , no to muśaam j i ź zaiSyc, ja g vpn tam

ż y je . pSyvezl'i po iednymu, tylko Se uu noz, o! iirjkee goapodaetfo, óiyk&e

tego, to mi, o! dvox ( o z a s i e d l a n i u u ch o d ź c ó w z W a r s z a w y ). Z d a n ie p o d r z ę d n e w s z y k u p e r s e w e r a c y j n y m :

naje tarey buro cek, Se talii rumany ja g burocek. oy ée pan bug na naz za-

gńivau, ze tag duugo aertfimy? ale me ze j e i mi dobie gotovauam.

a le tag vyyiykovaua ta zona jeg o , ja k péyjexa^a, ze таца dobie, iu z то, ра­

пе, epokuj, ze ńe tylko zmatkami zyiom.

I n n e w s k a ź n i k i z e s p o l e n i a :

- p o n i e w a ż : jauuveake po ńei xovam dla éeb'e, ponevaS to byua b a rf о

dobra krova [ м ] ( j e s t t o j e d y n y zan otow an y p r z y k ł a d z tym s p ó j ­

n i k i e m ) ?

- d l a t e g o że : ta tu ś x ° f ^ P° Jfoiinfce na xsanoslle, dlatego ze tam гее

najćencej jçojinek

[ d ] .

tego ze Ъуц sto ja k

[ d ] .

dlatego ze Sont p iln u je tego. (T en w s k a ź n i k z e s p o l e n i a ma w y r a ź n i e

c h a r a k t e r s z k o l n y ; s ł y s z y s i ę g o g ł ó w n i e w mowie d z i e c i ) .

- b o d l a t e g o ż e : ftynoaz цопо ńe zmoknę, bo dlatego ze j e ’ гаЬевфе- aone ( t a k o n t a m i n a c j a w s k a ź n ik ó w z e s p o l e n i a n a s t ą p i ł a w w y p o w ie ­ d z i s t a r s z e g o c z ł o w i e k a , k t ó r y s t a r a s i ę mówić " p o p r a w n ie " ) .

- jak: jiep

[ м] .

P o ł ą c z e n i e b e z s p ó j n i k o w e :

z dym mi xueteoke, ja ju z v ife troéecke. pSysua z bratym, z bratym to

by mu b y ti nalolti. tero ni ma jagyiuf, ńe éejom prosuv i ńi ma. ta praca by­

ua dobra

i

śńegu, do drevna to ée napSyletfo. uon ju z vyauu, to byu mondry Ą póek, općy-

tany. taliei ryby ее ńe uosyma, ona by iïuoveka péevruciua [ м ] .

W wypadku gdy z d a n i e p o d r z ę d n e p r z y c z y n o w e j e s t o d p o w ie d z ią na p y t a n i e t y p u : d la c z e g o ..., b y ć n o ż e n ie p r z y p a d k o w o p o j a w i a s i ę p r z e d s p ó j n i k i e m p a r t y k u ł a no l u b i n n y w y ra z w f u n k c j i w y p e ł ­

( D l a c z e g o a k u r a t w K o c i e r z o w a c h k u p i l i g o s p o d a r s t w ? ) a no bo tu uoiće% byu ryboliim. ( D l a c z e g o k o b i e t y n i e m a j ą p r z e z w i s k ? ) no bo uo k o tiity śe пкщо k to p y ta . ( s k ą d p a n i w i e d z i a ł a , że j u ż j e s t m a s ł o ? ) p a n i , bo na p o tx ? ib ń ik u i i d a j byyo peece.

R ó w n ie ż p r z y p y t a n i u w e r b a l n i e n i e w y ra ż o n y m : u roiuy ś e , b ra t f e a j i # ruj. do u la , v y ś# y , a no bo z e ź matkę ńe vio n ;

a l e t e ż : iego ekuod le p i uuorany ia g vaè!, oo sk a rży ce. bo z a ńego ańou uorou._{А г, л}

Że j e s t t o j a k a ś p r a w i d ł o w o ś ć , m ó g ł b y ś w i a d c z y ć n a s t ę p u j ą c y p r z y k ł a d z a s t o s o w a n i a dwóch w e r s j i z d a n i a p r z y c z y n o w e g o :

śe ńe s ta b iu , bo byu jęory. oymu Se • ee ne s ta v iu ? no bo xP ry Ьуиутп, povado. R e l a c j ę p r z y c z y n o w o - s k u t k o w ą b a r d z o d o b i t n i e w y r a ż a j ą c z ę s t e k o n s t r u k c j e o s w o i s t e j b u d o w i e k l a m r o w e j , w k t ó r y c h c z y n n o ś ć , z d a r z e n i e , s t a n z a w a r t y w z d a n i u n a d r z ę d n y m , z o s t a j ą p o w t ó r z o n e p o w y j a ś n i e n i u p r z y c z y n y , a l e j u ż z m o d y f i k o w a n e , w f o r m i e i f u n ­ k c j i z d a n i a s k u t k o w e g o ( w y n i k o w e g o ) :

dobse, bo bogaty, dobie b e je . a gaj.ovńilii nazvayy, bo by# d u iy b u r, to g a io im ilii. a k o p c iło śe ta k , bo to ru ry povytykauy i ko p c iło ee ta k . to fS y sk o muśa#y Ъ г ц х е ..., bo tam gury by#y, to vozy na talie byuy Ь гцзе. fe ye ko byuo jflk ee noleSy, okna Ъуцу ia k ee noleZy, bo brad zara rotii# oeberke, to fe y e k o bjfifo ÿ i k śe n o le zy . mui b r a t to x ° i4 00 ^kouy, bo цип f c z uody mńe kupa rmpcey, to u m X P jiu . to j.u ' śe do peca kuaduo, bo %u8 e p o t tego garn­ ka ta k śe sakrunaauo, to iu z do i>eca rno&na byuo v#ozyó. to paloe by#y t a ­ lie z $eva, to fe ye lie t e p a l c e . . . . ( t u g e s t p r z e d s t a w i a j ą c y ł a m a n i e ) , bo ia k voda g ix u a , to fe ye ko ee pouama%o. g a io m ilii, no bo tu b elko beua ro­ ś li n a i sady, i fX yeko, i to n a zv a li g a io m ilii.

PRZYCZYNA WYRAŻANA ZŁOŻONĄ KONSTRUKCJĄ SYNTAKTYCZNĄ

C h o d z i t u o t a k i e w y p a d k i , k i e d y p r z y c z y n a z j a w i s k a j e s t o - k r e ś l o n a w p e ł n i d o p i e r o p o p r z e z c a ł ą s t r u k t u r ę p a r a t a k t y c z n ą a l ­ b o h i p o t a k t y c z n ą z a c z y n a j ą c ą s i ę od z d a n i a p o d r z ę d n e g o p r z y c z y ­ no w eg o l u b p r z y n a j m n i e j o d j e g o s p ó j n i k a . U z a s a d n i e n i e t a k i c h k o n s t r u k c j i może b y ć c o n a j m n i e j d w o j a k i e : w y n i k a j ą o n e z t r u ­ d n o ś c i w s y n t e t y c z n y m u j m o w a n i u m y ś l i , a l e t e ż z p o d ś w ia d o m e g o c z a s e m , n o r m a l n e g o w b e z p o ś r e d n i m k o n t a k c i e z o d b i o r c ą d ą ż e n i a do w e r y f i k o w a n i a “n a g o r ą c o " s f o r m u ł o w a ń , p o g ł ę b i a n i a i n f o r m a c j i , p r z e k o n y w a n i a o s ł u s z n o ś c i s w o i c h s ą d ó w .

X. K o n s t r u k c j e d w u k r o t n i e z ł o ż o n e :

p r z y c z y n o w e + w y n ik o w e ( s k u t k o w e ) : pinçék'i noéi% pay eob'e, bo су­ дачу to by по ze ukraduy. dorob'i% е е , bo by% foémanym, to doetou, pańe, talie a tra v n e . v goepodaratfe ééeba byuo aaymaé i drotiu, i céode, bo po d a ttii oeeba byuo zapuadic, to aSeba byuo é oegoe meé. lode Зва Ьуцо p é y - rfio, bo iagby ńe péyb'iu, no to yak.;

p r z y c z y n o w e + p r z e c i w s t a w n e : d la mńe byuo é e f e t f o l e p i , bo na uoay podupadym, a do maeyny to oaa rftig dobre %ocy. ty nauulii tr fa g o k r u tk o , bo f Séyyeetym jevontym roku poéytym drugego etyS ń a , no, pe réego vzeéna voina

vybuxua [ M ] ;

p r z y c z y n o w e + ł ą c z n e : paaouy to ńe muvi é e , ze uuny zdyxaÿom, in o uumiraiom, bo uuna ro tfi tyn mut i z voeku é f ia e leiom do élu b u , do k é tu i do ém erai;

p r z y c z y n o w e + w ł ą c z n e : вушта pSepueoa, bo uuna -j.ee ty lk o f anop- kajç, a t o i i uetoôona f ko%o;

p r z y c z y n o w e + p r z y d a w k o w e : p a é jiS e to ée ńe nadavauy, bo to ino talie te auplii, oo ée uroauo. é o e tra go vy ku p i, bo то pekarńum takum, se b o - d a i m il'iio n zu o ty x to moze dać;

p r z y c z y n o w e + d o p e ł n i e n i o w e : ta k ponazyvane вот fe y elle éelojçy, а по bo ta k to ńe vadono, и tkurego velojça. po dvaÿeéca my t i o y f i t y j ń i t e k , bo do enuoa to muéauo ée v e j i d , i l e to ie a te g o ;

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e c z a s u : do śirrmy vody Sa а до vyj.ońć ( m a s ł o ) , bo ono, %ад j e ' г а г а * z ro to n e , to ie z d mentke [ м ] г

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e c e l u : a uun to a krovom poaed a* za peedbuB, no bo go naznacyl'i, zeby u o tp ro v a ^iu j-edne krove;

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e s p o s o b u : doeta^am od mamuéi tq kro­ v e , bo tu na f é i vuaene tag i e e , ze to j.ee poeak [ m ] ;

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e w a r u n k u : ńe х ° ^ аМР é e , bo ée i u ’ epeedauo, ia k ńe pooeeba t y l e bydua byuo;

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e s k u t k u : na f é i ńe rob'om t y f maauuf bo każdy z gupvy m a ... zańeee do m leoarńi i та г gftovy [ м ]. Synke ée до-, tid e o ' dvujf do cfterey g o ÿin , bo ÿag ie a taka gruba, no to muéi d o iź do é r o tk a [ M ] ;

p r z y c z y n o w e + o k o l i c z n i k o w e s t o p n i a i m i a r y : beu ze é te r y dńi duuzy, bo ńeprentko ta g namorjk, zeby go uomondtió;

p r z y c z y n o w e + p r z y c z y n o w e : ( j a k p a n i p o z n a w a ł a , że c i a s t o j e s t d o b r z e w y r o b i o n e ? ) no bo i a iu z go poznauam, bo iu é to óaeto by­ uo talie v ie n e .

ś l o n a j a k b y w s p o s ó b p o ś r e d n i p o p r z e z c z y j e ś s ł o w a . Ze ty z g l ę d u n a n i e u s t a b i l i z o w a n ą s k ł a d n i ę p r z y t o c z e n i a t a k i e s f o r m u ł o w a n i a r o b i ą c z a s e m w r a ż e n i e n i e p o r a d n y c h , j e d n a k s ą o n e z p e w n o ś c i ą motywowane d ą ż e n i e m do w i ę k s z e j w i a r y g o d n o ś c i .

uun 'ęleba na b ry tfa ijka x to ńe bo godo, ze to blagom а#уха° . do dvunaety p S yÿm £ e, a p u źń i vygańo fe ye Jiix, ńe x ae> bo uun muói, by ée zamy- п$уи. рНувца do e fo ję if u o io u f, Ae j-om* bo, povadaiom, j^aJĆie p S e b i-rańeo. mueajfa u ta rg a ć ty y gro% ovinuf, bo muvi: mu£e poduoźyó, to kury do­ b ie ia ik a ńeeom [ м ] .

2 . K o n s t r u k c j e w i e l o k r o t n i e z ł o ż o n e .

P r z y k ł a d y t a k i e s ą l i c z n e , o r ó ż n y m s t o p n i u k o m p l i k a c j i o - r a z r ó ż n y c h z e s t a w a c h i u k ł a d a c h z d a ń s k ł a d o w y c h , d l a t e g o t e ż p o d a j ę t u t y l k o m a t e r i a ł p r z y k ł a d o w y .

U k ł a d y t r z e c h z d a ń : dopiro p u źń i f ź e śe pu%, bo le p i, ia k ee puź­ ń i $ źe, to ée ta g ńe eytfe ( p r z y c z y n c w e , p o d m i o t o w e , s k u t k o w e ) , teraa Xifofo b yl'i monfyźy, bo гие, proSe pana, ia k p o e e t, to %ag dobry koeaë, to morgę na ‘j i ń z e e ik ( p r z y c z y n o w e , c z a s u , w a r u n k u ) . ć a tr o k . . . j.a ta k pSypurrtinam ty lk o , bo pSe^iź^auem tam, może i by#ym f e r o tk u , a le byuym ta k i uepek - [ m ] ( p r z y c z y n o w e , r o z ł ą c z n e , p r z e c i w s t a w n e ) .

I b a r d z i e j z ł o ż o n e , a l e k o m p l e t n e i p r z e j r z y s t e k o n s t r u k c j e : do b ie, See kuzynku p e y é e t, a le l e p i, zebye o tS e t, bo fcoraj, p lo n d r o v a li, a iagby 5iś a £ p é y ÿ e x a ti i ćetie tu zaetanom, to a tobom ź l e i z narfii ńedobie. me péezüal'i maSytjka, bo by%o v e a e le , Ьецут p ija n y , a Aauym te zapalniH ke, pańe, o u t p a p iro e u f i uuna mi vylecaua i muie: j e ta moja maeyyka. #aeka to mundra j.ee, bo ia g ü i j i oypłeka, to tu j o j i , tam % o ji, a ia k c i o łe k o - d yń fe, to źu ó i é e , zuape kure i umyko.

ZAKŁÓCONE WYRAŻENIE PRZYCZYNY

P r z y k ł a d y , o j a k i c h b ę d z i e t u mowa, s ą c z a s e m o k r e ś l a n e j a ­ k o " w y p o w i e d z e n i a w y k o l e j o n e " 1 3 , co s u g e r u j e o d s t ę p s t w o o d j a ­ k i e j ś s t r u k t u r y m o d e lo w e j j ę z y k a p i s a n e g o , w y p a c z e n i e j e j , podssas g d y c h o d z i o p e w i e n t y p s y n t a k t y c z n y j ę z y k a m ó w io n e g o , w w a r ­ s t w i e w e r b a l n e j n i e w y r a ż a j ą c y i n f o r m a c j i w p e ł n i . K o n s t r u k c j e t a k i e p o w s t a j ą p r z e c i e ż w s y t u a c j i , k i e d y n i e t w o r z y s i ę w y p o ­ w i e d z e n i a , a b y p r z e k a z a ć k o m u n i k a t , a l e k o m u n i k u j e s i ę a k t u a l n ą >3 „ _Por. __tamże.

m y ś l , t w o r z ą c r ó w n o c z e ś n i e w y p o w i e d z e n i e . C z a s e m k o m u n i k a t , p r z y w s p ó ł u d z i a l e ś r o d k ó w p r o z o d y c z n y c h i p o z a j ę z y k o w y c h , z o s t a n i e o - d e b r a n y w c z e ś n i e j n i ż p o w s t a n i e w y p o w i e d z e n i e . Z a s t o s o w a n e t u o - k r e ś l e n i e t y c h s t r u k t u r t e ż n i e j e s t a d e k w a t n e d o z j a w i s k a i ma w y ł ą c z n i e c h a r a k t e r r o b o c z y . W ś ró d t a k i c h k o n s t r u k c j i w y o d r ę b n i a j ą s i ę n a s t ę p u j ą c e r o d z a ­ j e : 1 . N i e d o k o ń c z o n e z d a n i e n a d r z ę d n e l u b z u p e ł n y j e g o b r a k , n p . moia ourka ńe jfcaua i i ź za ńego, a le u o ić e a . . . , bo bo g a ty, ia g z a u v a z y li,., anto n , bo fry% j e j e .

2 . N i e d o k o ń c z o n e z d a n i e p r z y c z y n o w e , n p . : ia g veberke rob'iuym, to muéauo by$ 6id.no, bo ćimno r o b o ta ... ( t u p o g a r d l i w y g e s t ) . jçyopatii y o ć ta , bo ie m o u a ... olej. to za fS e mam, bo и ra ze Segoe ta rn ... [ м ] .

3. A n a k o l u t w z d a n i u p r z y c z y n o w y m , n p . : fe y e k o ju X volno fty n o o z bo iuM. . . jjako rrri&ć.

4 . Z d a n i e p r z y c z y n o w e p o w s t a ł e p r z e z f o r m a l n e p r z e k s z t a ł c e ­ n i e z d a n i a n a d r z ę d n e g o , n p . : j o S o ń j i j ńe by de, bo oo io bede z o ń jiu a . ( S c h e m a t t a k i j e s t c z ę s t o r e a l i z o w a n y w j ę z y k u mówionym. W p o ­

ł ą c z e n i u z i n t o n a c j ą o p a d a j ą c ą , b a r w ą g ł o s u i m im ik ą o k r e ś l a s i ę w t e n s p o s ó b p r z y c z y n ę t y l k o o g ó l n i k o w o j a k o n i e c h ę ć , r e z y g n a c j ę

z w y k o n a n i a c z y n n o ś c i w y r a ż o n e j w z d a n i u n a d r z ę d n y m ) .

5 . ś w ia d o m e n i e d o m ó w i e n i e p r z y z a m i a r z e w y r a ż e n i a p r z y c z y n y , n p . : t e ńimoe ee pońeuiraycy. t e rusk'e gońauy i j i z a ś ija y y . muj b o że , p a n i, no bo J p ó o i t e . . . t e g o . . . , a le boao jp%i\(y.

6 . K o n t a m i n a c j a c e l u i p r z y c z y n y , n p . : tu mńe namaval'i, żebym źeme zda% no, le p e j bym Ьуц гг о б щ , a le aby u o ć ić parńeńó, ńe mogę zdać. ( D o p o w s t a n i a k o n s t r u k c j i t e g o t y p u d o c h o d z i n a s k u t e k p o m i e s z a ­ n i a s a m e j c z y n n o ś c i z z a m i a r e m j e j w y k o n a n i a , w y r a ż a s i ę b ow iem c e l c z y n n o ś c i , a n i e z a m i e r z e n i a , w i ę c a l b o : n ie zd a ję z ie m i, aby u c z c ić pamięć; a l b o : n ie chce zdać z ie m i, bo pragnę u o z a ić pam ięć' '*) .

7 . P r z e s t a w i e n i e s z y k u z d a n i a p r z y c z y n o w e g o , n p . : te fîfystfe Ćy‘ n o ść i zeźńicTle исуцут ś e , no a le po i ’ nyp v a r e ta ta x - . . , bo to byu zna­ jomy te n m a js te r , ta lii praxbykant в puu roku j e ć i b a viu .

8 . U s t o s u n k o w a n i e p r z y c z y n y d o s z e r s z e j w y p o w i e d z i w c z e ś n i e j ­ s z e j , a n i e d o z d a n i a b e z p o ś r e d n i o p o p r z e d z a j ą c e g o ; n p . : to o - na muvi: j a k tam mafinoelći s t o i a kopańim, bo j a i i dauym drogę do paayńa ( w y ż e j j e s t mowa o t y m , że k o b i e t a c h c e s i ę o d w d z i ę c z y ć M a l i n o

-w s k i e m u ) . i u z ja g za m e to в to lade by#y, bo f ć te m a e ty m roku u nad ее fsy e k o sp a tiu o ( w c z e ś n i e j mówi s i ę o k o n i e c z n o ś c i odbudowy w s i ) .

W c a ł y m k o n t e k ś c i e r e l a c j a p r z y c z y n o w a j e s t t u z u p e ł n i e j a s ­ n a , c h o c i a ż f o r m a l n i e z a k ł ó c o n a . T a k i e k o n s t r u k c j e ś w i a d c z ą o s ł u s z n o ś c i t w i e r d z e n i a , że " e l e m e n t a r n ą j e d n o s t k ą w t e k s t a c h mó­ w i o n y c h j e s t c a ł a w y p o w i e d ź , b o w p o t o k u mowy n i k t n i e w ypo­ w i a d a p o j e d y n c z y c h i z o l o w a n y c h z d a ń , l e c z f o r m u ł u j e w y p o w i e d z i w i e l o z d a n i o w e , s t a n o w i ą c e s k o ń c z o n ą m y ś l ' J . 9 . P o t o k s k ł a d n i o w y , n p . : ( D l a c z e g o o s i k a s i ę t r z ę s i e ? ) to | a e oo vuadne de za to ddgde, ze matka boeka u r o jiy a pana je zu e a i pod %zevo de ejçouaua, a kukuuka pdyleca#a na to $zevo i zaSyna kukać, ( j e s t t o r z e ­ c z y w i ś c i e w y p o w ie d ź w y k o l e j o n a , n i e k o m u n i k a t y w n a , n i e s p ó j n a ; ś w i a d c z y o n i e p o r a d n o ś c i j ę z y k o w e j , k t ó r a d a j e o s o b i e z n a ó z w ł a ­ s z c z a w t e d y , gdy t r z e b a s z y b k o d o k o n a ć s e l e k c j i i n f o r m a c j i i s k r ó t u , n a p r z y k ł a d k i e d y p r z y c z y n ą z j a w i s k a j e s t c i ą g k i l k u z d a ­ r z e ń ) . WNIOSKI W mowie obu p o k o l e ń m i e s z k a ń c ó w r e g i o n u b e ł c h a t o w s k i e g o o k o - l i c z n i k i p r z y c z y n y w z d a n i u p o j e d y n c ym ( n a t l e b a r d z o l i c z n y c h z d a ń o k o l i c z n i k o w y c h p r z y c z y n y ) w y s t ę p u j ą t y l k o s p o r a d y c z n i e i p r a w i e b e z w y j ą t k u m a j ą p o s t a ć w y r a ż e ń p r z y i m k o w y c h . J e s t t o z j a w i s k o b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a j ę z y k a m ó w io n e g o , k t ó r y n i e s p r z y j a w i ę k s z e j k o n d e n s a c j i t r e ś c i , w y r a ż a j ą c e j s i ę n p . w s t r u k ­ t u r a c h g e r u n d i a l n y c h , p r z y d a w k a c h d o p e ł n i a j ą c y c h i o k o l i c z n o ś c i o ­ w y c h 1 6 , a l e t a k ż e w o k o l i c z n i k a c h p r z y c z y n y , s k u t k u , w a r u n k u , p r z y z w o l e n i a . B a r d z o l i c z n e i r ó ż n o r o d n e p o d w z g lę d e m s e m a n t y c z n y m z o a n i a z ł o ż o n e p o d r z ę d n i e z p o d r z ę d n y m o k o l i c z n i k o w y m p r z y c z y n y ś w i a d c z ą o d o b ry m o p a n o w a n i u p o j ę c i a p r z y c z y n o w o ś c i z j a w i s k . Można rów­ n i e ż mówić o z n a c z n e j s p r a w n o ś c i w k o m u n ik a ty w n y m p o s ł u g i w a n i u s i ę t ą d o b r z e z a k o r z e n i o n ą w j ę z y k u k o n s t r u k c j ą . P o d ty m w z g l ę ­ dem n i e w i d a ć ż a d n y c h r ó ż n i c p o k o l e n i o w y c h . W y d a je s i ę n a t o m i a s t , że z a r y s o w u j ą s i ę pew ne o d r ę b n o ś c i i t e n d e n c j e w z a k r e s i e f o r m y . ' 5 K r i g e r , o p . c i t . , s . 86. ' ^ P i s a r k o w a , o p . c i t . , s . 100.

W mowie p o k o l e n i a ś r e d n i e g o i d z i e c i w y s t ę p u j e w i ę k s z a r ó ż n o r o d ­ n o ś ć w s k a ź n i k ó w z e s p o l e n i a - ponieważ, d la te g o że p r z y z d e c y d o w a n e j p r z e w a d z e b o ; z a t o n i e w y s t ą p i ł y z u p e ł n i e p r z y k ł a d y z e s t a r y m , w i d o c z n i e w y c h o d z ą c y m z u ż y c i a , bo w i e l o f u n k c y j n y m i m a ł o w y r a z i ­ s t y m , s p ó j n i k i e m ż e . Z w r a c a j ą uwagę n i e k t ó r e k o n s t r u k c j e c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a j ę z y k a m ó w io n e g o i p r z y d a t n e w b e z p o ś r e d n i e j k o m u n i k a c j i u s t n e j , n p . s t r u k t u r a t y p u : z d a n i e n a d r z ę d n e - z d a n i e p o d r z ę d n e p r z y c z y ­ nowe - z d a n i e w y n ik o w e ( s k u t k o w e ) p o w s t a ł e j a k o r e z u l t a t s y n t a k t y - c z n e j m o d y f i k a c j i w y j ś c i o w e g o z d a n i a n a d r z ę d n e g o . Z f a k t u , że mamy d o c z y n i e n i a z u s t n ą o d m i a n ą j ę z y k a w y n i k a t e ż n i e w ą t p l i w i e d o ś ć c z ę s t e w y r a ż e n i e p r z y c z y n y w p o s t a c i b a r d z i e j z ł o ż o n y c h k o n ­ s t r u k c j i s y n t a k t y c z n y c h , k t ó r e ś w i a d c z ą o n a s t a w i e n i u p e r s w a z y j ­ nym, t o w a r z y s z ą c y m b e z p o ś r e d n i e m u k o n t a k t o w i i n t e r l o k u t o r ó w . Anna

Krupska-Perek

LES MOYENS SYNTACT1QUES D’EXPRIMER LA NOTTON DK I.A CAUSI DANS LA LANGUE PARLEE DES HABITANTS DE LA REGION D. иКШШО!»

La b a s e m a t e r i e l l e de I a r t i c l e e s t c o n s t i t u é e • r u c t i i r . s s vn t a c ­ tiques p r i s e s d a n s l e s t e x t e s d es énonces en r e s i s t re.- -.ur -, b a n d e s • t i - quos dans q u e l q u e s v i l l a g e s s i t u e s aux c o n f i n s n o r d e t sud e t au c o n t r e de l a r é g i o n de B a ł c h a t ó w . On p e u t c o n s t a t e r que l a c a u s e d é s phénomènes e t di s éve'nements e s t e x p r i m é e i c i déci de'm ent p l u s s o u v e n t p a r l a p r o p o s i t i o n s u b ­ o r d o n n é e ou l a c o n s t r u c t i o n de s u b o r d i n a t i o n que p a r le complément c i r c o n ­ s t a n c i e l de c a u s e , ce q u i e s t c a r a c t é r i s t i q u e , en g é n é r a l , de l a l a n g u e p a r ­ l é e , q u i ne f a v o r i s e p a s l a c o n d e n s a t i o n i n t e n s e du c o n t e n u . On r e n c o n t r e l e p l u s s o u v e n t en f o n c t i o n du comple ment c i r c o n s t a n c i e l de c a u s e l e s l o c u ­ t i o n s p r é p o s i t i v e s z + g é n i t i f e t о d + g é n i t i f . P arm i l e s i n d i c a t e u r s de l ’u n i o n i n t r o d u i s a n t l e s p r o p o s i t i o n s s u b o r d o n n é e s de c a u s e , domine l a c o n ­ j o n c t i o n b o . S o n t a s i g n a l e r l e s c o n s t r u c t i o n s s p é c i f i q u e s à l a c o n s t r u c ­ t i o n de c r o c h e t , d a n s l e s q u e l l e s l ’ é v én em en t ( a c t i o n , é t a t ) , d o n t on p a r l e d a n s l a p r o p o s i t i o n p r i n c i p a l e , e s t r é p é t é a p r è s l ’ e x p l i c a t i o n de s a c a u s e , m ais d é j à s o u s l a fo rm e d ’ une p r o p o s i t i o n de c o n s é q u e n c e ( d e r é s u l t a t ) p . e x . , . . A G a j o w n i k i n a z w a ł y , bo b y ł duży b ó r , t o G a j o w n ik i*

Sont ca r a ctér istiq u e s le s d iffé r e n ts troubles formels résu lta n t de l ’ap­ p lic a tio n des abréviations mentales typiques à la correspondance li n g u i s t i ­ que d ir e c t e , de l ’in clu sio n des moyens non verbaux et de la tendence, be­ aucoup moins co n scien te, à renfermer le s id ées dans le s lim ite s d ’un énon-

/ ce.