Janusz Małłek, Jerzy Maciejewski,
Gustaw Leyding
Spis jezior i stawów w
komornictwach Warmii biskupiej z
końca XVI wieku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 263-276
GUSTAW LEYDING, JERZY M A C IEJEW SK I, JA N U SZ M AŁŁEK
SPIS JEZIOR I STAWÓW W KOMORNICTWACH
WARMII BISKU PIEJ Z KOŃCA XVI WIEKU
W S T Ę P
A. PRZECHOW YW ANIE, O PIS, DATOW ANIE, AUTORSTWO I CEL PU B L IK A C JI ŽRÓDLA
W R ik sa rk iv e t w Sztokholm ie w dziale E xtranea I X P olen przechow y w ane są cztery w olum iny pochodzące z arch iw u m k ap itu ln eg o from borskiego (vol. 146—1 4 9 ) I ch in w e n ta rz sporządził w 1900 r. L. W e ib u ll2. Z aw artość owych w olum inów została zm ikrofilm ow ana przez ekspedycję P o lsk iej A k a dem ii N auk w składzie: prof. M arian M ałow ist i k an d y d a t n au k historycznych A ntoni M ączak 3. M ikrofilm z n a jd u je się dziś w zbiorach A rchiw um G łów ne go A k t D aw nych w W a rsz a w ie 4.
W końcow ej części w olum inu 146 z n a jd u je się ośm iostronicow a składka fo rm atu in folio, zapisana w języku polskim , pism em czytelnym , nie d ato w ana. Je st to rękopis k a n c e la ry jn y o ch a ra k te rz e spisu in w en tarza. S k ład a się z pięciu stro n zaw ierających spis jezior zn ajd u jący ch się w kom ornictw ach b isk u p stw a w arm iń sk ieg o (Spiszek Jezior w C am erathach B isku p stw a W ar-
m iń sk iefg jo ) oraz z trzech stro n m ieszczących spis staw ów z tego samego
Obszaru (S p iszek S ta w ó w w szy s tk ic h w B isk u p stw ie W a rm iń skim ). U kład tre ś ci je st następ u jący : n a jp ie rw w ym ienia się nazw ę m iejscow ości, a potem w ylicza w szystkie jeziora lu b sta w y w y stę p u jące w jej otoczeniu. S p ise k
* P u b lik acja niniejszego źródła została przygotow ana przez toponom astę G ustaw a L e y d i n g a ze Szczytna, językoznaw cę Jerzego M a c i e j e w s k i e g o z U n iw ersy tetu M. K o pernika w T o ru n iu i h isto ry k a Ja n u sza M a ł ł k a z tegoż U n iw ersy tetu . J. M ałłek i J. M aciejew ski opracow ali w stęp oraz tr a n s lite ra c ję źródła, a G. L eyding zidentyfikow ał jeziora i sta w y oraz m iejsco wości. W ydaw cy niniejszego źródła sk ła d a ją serdeczne podziękow anie za o p ra cow anie re d a k c y jn e m gr. R. M a r c h w i ń s k i e m u .
1 K w eren d ę arc h iw a ln ą w R ik sa rk iv e t w Sztokholm ie przeprow adził
d r Ja n u sz M ałłek w czasie sw ego pobytu naukow ego w k ra ja c h sk a n d y n a w skich w ro k u akadem ickim 1966/67. W yniki tych poszukiw ań zostaną opubli kow ane osobno.
2 L. W e i b u l l , K a p ite la r k iv e t i E rm land (m aszynopis w R ik sark iv e t
w Sztokholm ie).
3 A . M ą c z a k , P osiedzenie n aukow e działu h isto rii p o w szec h n ej In s ty
tu tu H istorii P A N pośw ięcone w y n ik o m przeprow adzonych w S zw e c ji p oszu kiwań, źródłow ych, K w a rta ln ik H istoryczny, t. 62, z. 6, 1955, ss. 162— 163; tenże,
W y n ik i p o szu kiw a ń źródłow ych dotyczących w o jn y p o lsk o -s zw e d zk ie j 1655— 1660 dokonanych w S zw e c ji w r. 1955, P rzegląd H istoryczny, t. 48, z. 1, 1956,
ss. 126—142.
4 K atalog m ik r o film ó w i fo to k o p ii p o loników z a rchiw ów zagranicznych,
oprać. W. J a g i e ł ł o i H. K a r c z o w a , W arszaw a 1965, s. 40. B ihang E rm land, H a n d lin g a r och b re v k a p ite la rk iv e t (akta k a p itu ły w arm iń sk iej, 1447— 1620), sygn. vol. 146—149.
podaje n astęp n ie w odniesieniu do każdego jeziora, choć nie zawsze, ilość toni oraz rodzaj ryb, jak ie m ożna na nim łowić. Inne in fo rm acje p odaw ane czasem to: kto je st upow ażniony do ło w ie n ia ,. jak im i sieciam i łowi się na danym jeziorze itp. S p ise k w ym ienia 70 nazw jezior i k ilk a nazw staw ów i rzeczek.
T ekst je s t n ap isan y bardzo czytelnie, robi w rażen ie czystopisu sp o rzą dzonego rów nym , sta ra n n y m pism em od początku do końca przez tę sam ą rękę. Nie m a żadnych popraw ek, skreśleń lu b razur.
W ja k i sposób m a te ria ły z arch iw u m kapitulnego from borskiego, a w tym
S p isek znalazły się w Sztokholm ie? 1 lipca 1626 r. G ustaw A dolf z ajął F ro m
bork. Z abrano w ted y stą d do Szw ecji bibliotekę k a p itu ły w arm iń sk iej oraz część a k t z arch iw u m kapitulnego. Z zabranych wówczas a k t część pow róciła na przełom ie X V III i X IX w ieku do P ru s, część znalazła się w G otha, część w Rzymie, część spłonęła w 1697 r. w Sztokholm ie i w reszcie owe cztery w olum iny pozostały w R ik sark iv e t w Sztokholm ie.
Na podstaw ie tego, że m a te ria ły zaw a rte w owych czterech w olum inach nie p rz e k raczają ro k u 1620, m ożna ustalić term in u s post quem S p isk u na ten że rok. A naliza pism a pozw ala jed n ak przyjąć, że S p ise k pow stał w latach 80 lu b 90 X V I w ieku. S p ise k został bow iem spisany ku rsy w ą hum anistyczną, k tó ra panow ała w X V I w ieku. K ursyw a hum anistyczna tego czasu nazyw ana je s t i t a 1 i к ą. D ukt tego pism a cechują laski niew ysokie, odstępy są n ie w ielkie m iędzy w ierszam i, pism o m a c h a ra k te r zw arty. C h a rak tery sty cz n e jest dla tego pism a m iędzy in n y m i kro p k o w an ie w szystkich i. W literz e t beleczka „czepia się” z p raw ej stro n y , a lite ra p m a dolną lask ę skośnie p rze kreśloną. Te w szystkie elem enty w y stę p u ją w S p isk u . N astępny etap w ro z w oju pism a tzn. pism o k an c e la ry jn e c a n c e l l a r e s c a w Polsce p o jaw ia się w połow ie X V II w ieku. C echują je silne przechylenia lite r w praw o, laski w y b u jałe u góry pogrubione ja k m aczugi, u dołu z p ę tla m i5. T ych jed n ak cech pism a w S p isk u nie ma.
W ystępujące w tekście dw a nazw iska — pan P akosz i pan E lzy w lite ra tu rze niem ieckiej zw ani vo n P ackusch i von O elsen nie u ła tw ia ją datacji, gdyż przy nazw iskach nie podano im ion, a tym czasem rodziny te znane są w X V II w ieku, a O elsenow ie jeszcze w początkach X V III w ie k u 6.
Je śli by p rzy jąć jako pew ną d atację ręk o p isu na 80 lu b 90 la ta X V I w., to „pana P ak o sz a” w ystępującego w źródle należałoby w idzieć bądź to w J e rzym Pakoszu, b u rg ra b im L id zb ark a, k tó ry w 1576 r. złożył hołd koadiutorow i biskupstw a — M arcinow i K rom erow i i w szedł na listę w asali, lu b też w jego braciach M acieju lub Ja n ie, któ rzy 5 stycznia 1581 r. sp rzed a li dw ór L ubom i no, blisko O rn ety siostrzeńcow i k ard y n a ła H ozjusza — U lrychow i i k an o n i kow i w arm iń sk iem u S tanisław ow i H o zju szo w i7.
G dyby w zasobie A rchiw um Diecezji W arm ińskiej w O lsztynie udało się N atom iast za „pana Elzy” należałoby uznać E ustodiusa v. O elsen, który· złożył hołd w 1576 i 1587 r., a zm arł w 1594 r . fl. Na liście w asali z 1576 r. p u b likow anej przez B irch -H irsch feld nie m a in n y c h , Pakoszów a n i Elzenów, czyli w rach u b ę m ogli w chodzić tylko oni.
5 O pracow ano na podstaw ie nieopublikow anego jeszcze a rty k u łu prof.
К. G ó r s k i e g o , Z arys d zie jó w pism a łacińskiego w Polsce od X V I w iek u .
6 J. G a l l a n d i , W asallenfam ilien u n d ihre W appen, Z eitsch rift fü r die
G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s (w skrócie: ZGAE), Bd. 19, 1916, ss. 563—564.
7 A. B i r c h - H i r s c h f e l d , E rm ländische G ü tter u n d W assaien Ш
16 Jahrhundert, ZGAE, Bd. 27, 1942, s. 192.
odnaleźć ak ty k u p n a lub sprzedaży dóbr przez te dw ie rodziny, o bejm ujące jeziora tu w ym ienione — A lm o g en (Jelm uń) w posiadłościach O elsenów czy
Sow eid en (Z a w id zkie Ł ąki) Pakoszów , to m ożna by skonkretyzow ać datację.
Za d atacją S p isk u na 80—90 la ta XVI w ieku przem aw ia i to, że w tym czasie za k o ad iu tu ry a potem rządów biskupich M arcina K ro m era w izyto wano k ra j i porządkow ano jego gospodarką.
S p ise k pochodzi z arch iw u m k apitulnego i zatem zdaje się, że sp o rz ą
dzony był przez ludzi zw iązanych z k ap itu łą, chociaż w ym ienia tylko jeziora i sta w y w kom ornictw ach biskupich a nie kapitulnych.
Jego pow stanie w iąże się p raw dopodobnie z w izy tacjam i b iskupstw a. W latach 1572, 1573 w izytow ał W arm ię k o ad iu to r b isk u p stw a M arcin K ro m er. W izytacja w 1577 r. nie doszła do sk u tk u . W reszcie od 22 w rześnia 1581 r. poczynając od F ro m b o rk a a kończąc w m aju 1582 r. w Reszlu, w izytow ali k ra j w im ieniu chorego biskupa K ro m era — kan o n ik J a n K retzm er i jezuita S ch o n n o riu s9. W ynikiem tych i dalszych w izy tacji było pow stanie księgi służb z 1587 r., oraz opisu biskupstw a w a rm iń sk ie g o 10.
W szystko to odbyw ało się z w oli bisk u p a K rom era, k tóry, być może, zażądał spisania jezior i staw ów . W każdym razie n ie jego rę k ą napisane zostało to źródło. Może je st to rę k a w spom nianego w izy tato ra K retzm era (1588—1604), k anonika w arm iń sk ieg o od 1576 r., i w n e t se k re ta rz a i k anclerza, zam ieszkującego w raz z biskupem w L id zb ark u . On to, urodzony w P ienięż nie, kształcony w B raniew ie i K ra k o w ie 11, m ógł pisać po polsku, zachow ując jed n ak drobne w pływ y w arm ińskie.
A lbo był to inny p isarz — W arm iak, z k an celarii bądź to b iskupiej lub kap itu ln ej.
W ak tach k a n celarii k a p itu ły i bisk u p iej z d ru g iej połow y X V I w ieku przechow yw anych obecnie w A rchiw um Diecezji W arm iń sk iej w O lsztynie język polski spotyka się tylko w koresp o n d en cji k iero w an ej do biskupów i k apituły. Stąd też p u b lik acja S p isk u w y d aje się celowa. Ź ródło to posiada sw oiste w alo ry językow e, o czym niżej. W reszcie znaleźć w nim m ożna polskie nazw y jezior i staw ów , po części obecnie n ieznanych oraz polskie nazw y ryb.
P u b lik o w an e źródło je st rów nież sw ego ro d zaju aktem gospodarczym w skazującym na po rząd ek gospodarczy w polskiej W arm ii biskupiej.
B. CHA RAKTERYSTYKA JĘZYKOW A TEKSTU ŻRODŁA 12
P i s o w n i a . U w agi ogólniejsze na te m a t pisow ni poprzedzi om ów ienie najw ażniejszych jej w łaściw ości. N ależą do nich:
1. B rak odróżniania sam ogłosek pochylonych. P isa rz nie stosuje k resk o w an ia sam ogłosek: o pochylone oznacza lite rą o: na k tó r y m (SJ 10), za gorą (SS 36), zgonow (SJ 20), dla a pochylonego używ a lite ry a: do przesadzania (SS 30), sadzaw ka (SS 35). P raw dopodobnie zdaw ał on sobie sp raw ę ze zw y czaju k resk o w an ia , bo jed en ra z postaw ił k resk ę nad lite rą oznaczającą a ja
-9 A. E i c h h o r n , Der erm ländische B ischof M artin K rom er als S c h r ift
steller, S ta a tsm a n n u n d K irch en fü rst, ZGAE, Bd. 4, 1869, ss. 355—256.
10 J. K o l b e r g , S u m m a risch es V erzeichnis des F ü rste n tu m s E rm land von
1656, ZGAE, Bd. 7, 1880, ss. 177—300.
11 A. E i c h h o r n , Die P rälaten des erm lä n d isch en D om capitels, ZGAE,
Bd. 3, 1866, ss. 363—364.
12 N astęp u jące sk ró ty oznaczają: S J — Spisek Jezior..., SS — Spisek S ta
wów..., B ip — B iern ik liczby pojedynczej, Blm — B iern ik liczby m nogiej, M lm n — M ianow nik liczby m nogiej. Liczby oznaczają k olejny w iersz w tekście źródła. Liczbow anie w ierszy zostało w prow adzone przez w ydaw ców i zazna czono je w n aw iasach klam row ych.
sne: Łososia (SJ 51). Rów nież pisow nia e pochylonego n ie różni się niczym od pisow ni e jasnego: sw ieza (SS 10), R zeka (SS 25). B rak oznaczania pochy leń je st częsty w d ru k ach końca X V I i w X V II w ieku, a bardzo rozpow szech niony w rękopisach z tego okresu. D opiero pod w pływ em K opczyńskiego pojaw ia się ponow nie w ręk o p isach І d ru k ach końca X V III w ieku k re sk o w an ie ó i é.
2. Sposób zapisyw ania sam ogłosek nosow ych. P isarz odróżnia nosów kę przednią ę od ty ln ej ą. Dla każdej z nich używ a podw ójnych znaków : lite ry
ę i e przek reślo n e oraz ą i a przekreślone. Je st to oczywiście zbędne o b cią
żenie system u graficznego, poniew aż te d u b lety znakow e n ie są zróżnicow ane funkcjonalnie. Ten n ad m iar znaków prow adzi do niekonsekw encji, a m ian o wicie, niekiedy b ra k je st oznaczenia nosowości: W egorze (SJ 108), po części (SJ 17), S w ie ta y n e k (SJ 69), x ie s tw ie (SJ 85), zw ielga (SJ 9 ) 13, a niekiedy nosow ość jest oznaczona m ylnie: Lescę (B. lm n. S J 98), Lęsć (SJ 81), Thę (SJ 94), rzą d kie 14 (SJ 71), szczukę (SJ 87). Z rzad k a w idzim y tu tak że jeszcze
średniow ieczny sposób oznaczania nosów ek przy pom ocy dw uznaków . Z darza się to już tylko w nazw ach obcego pochodzenia zakończonych na ąg: Podląng (SJ 33), Dobrąng (SJ 57), ale D ytląg (SJ 28), W adąg (SJ 72), w yjątkow o:
s z ą m13 (SJ 41). Zaim ek zw rotny się w y stę p u je tu w yłącznie z czasow nikam i
i poza jednym w ypadkiem zawsze m a postać beznosów kow ą: sie (SJ 83, 94). 3. P isow nia sam ogłosek і, у oraz spółgłoski j. Dla w yrażen ia tych 3 głosek pisarz dysponuje tylko dw iem a lite ra m i: i, y. L ite ra j n ie je st tu jeszcze znana, m im o że w X V I w ieku spotykam y ją już np. u M a łeck ieg o 1G. Obie lite ry były używ ane zam iennie. Głoska i jest tu je d n a k oznaczana dość k o n sek w en tn ie przez i: S p isze k (SJ 1), ry b itw ia (SJ 3), obficzie (SJ 13) w środku w yrazu, ale jako spójnik ko n se k w en tn ie przez y, podczas gdy w n iektórych d ru k ach szesnastow iecznych, ja k np. u S ek lu cjan a te j kon sek w en cji brak. P ew ien ład w idać tak że w oznaczaniu głoski y. W yjątkiem je s t tu : T e y stim (SJ 52) oraz pozycja po cz, sz, rz: P ieczisko (SJ 23), n ie w szistk ie (SJ 94),
vczinič (SJ 107), P rzi (SS 11), trzi (SS 20). D robnym odstępstw em od system u
je st w y jątk o w e oznaczenie у przez ý: A u rý c z (SJ 63). Je s t to może próba odciążenia tych dwóch lite r, k tó re w spólnie obsługują jeszcze głoskę W tej fu n k cji w y stę p u je głów nie lite ra i, jeżeli użyto czasem lite ry y, to tylko na końcu sylaby: M ieyske y (SS 36), D aday (SJ 50), gdzie w ym ienia się tak że z i:
W oiczow o (SJ 40), pod Robainam i (SS 27). P am iętajm y , że lite ra i służy także
do oznaczania palatalności spółgłosek poprzedzających sam ogłoski: S w ie ta y n e k (SJ 69).
4. D w ojaki sposób oznaczania sam ogłoski u. Na początku w yrazu sam o głoska u je st oznaczana przez v, w innych pozycjach przez u: vczinič (SJ 104),
v k le ie (SJ 17), B iskupstw a (SJ 1).
5. Spółgłoski tylnojęzykow e m ają n o rm aln e odpow iedniki litero w e: g, ch,
h. W yjątkow o głoska к została oznaczona przez c: Zam ca (SS 4). Т ака pisow
nia w X V I w ieku była zw ykle jeszcze tylko stosow ana w w yrazach obcych, ta k jest np. u S eklucjana. G rupa ks je st jeszcze oznaczana przez x: Ктах (SJ 45), w x ie stw ie (SJ 85), grupa k w przez Q: Q uęckie (SJ 12). К p a la ta ln e je st oznaczane norm alnie, ale w idać, że nie była to pisow nia bardzo ustalona, skoro w yjątkow o pisarz opuścił znak m iękkości: M ieyske y (SS 36).
6. P isa rz nie stosuje oznaczania m iękkości w ygłosow ych spółgłosek w a r
13 Z w ielką. 14 Rzadkie. 15 Są.
1G Por. S. R o s p o n d, D ruki m a zu rskie X V I w., Olsztyn 1948, s. 8 8.
gowych m iękkich. Zw yczaj te n n ie by ł ko n se k w en tn ie stosow any naw et w d ru k a c h XVI w ieku.
7. Spółgłoski przedniojęzykow e zapisyw ane są na ogół zgodnie z pisow nią dzisiejszą. Zachow aw czość n aw iązu jąc ą do średniow iecza w idać jedynie w oznaczaniu z rzad k a głoski t przez th. T ak a pisow nia w XVI w iek u była jeszcze dość częsta n aw et w d ru k ach . A oto p rzy k ład y : O rnetha (SJ 4), pospo-
lith e (SJ 13).
8. N ajb ard ziej in teresu jący je st sposób tra k to w a n ia graficznego 3 sz ere
gów spółgłoskow ych: sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, d i i s, z, c, dz. T rzeba tu n a jp ie rw stw ierdzić, że a u to r w y jątk o w o tylko używ a s długiego: d lu sz (SJ 106), hasz-
f i s z 17 (SJ 108) i to tylko jako sk ła d n ik a lig atu ry . Czy pisarz odróżniał trzy
w yżej w ym ienione szeregi spółgłoskow e? W tym pu n k cie pisow nia je st n a j b ard ziej urozm aicona. G łoski c, ć i cz są zapisyw ane tym i sam ym i znakam i, tj. cz lu b c; Czug (SJ 8), Q uęckie (SJ 12), Płoczice (SJ 70), po czesci (SJ 17),
Czańh (SJ 18), P ieczisko (SJ 23), w k lu c u (SS 7), K lu czu (SS 16). L ite ra ć uży
w an a je st na końcu w yrazu, ale tak że dla oznaczenia w szystkich trzech głosek:
Ploczić (SJ 31), łowić (SJ 31), Lęść (SJ 81). W rezu ltacie odróżnieniu i to tylko ć, cz od с służy czasem lite ra ch, k tó re j p isarz nie używ a dla oznaczenia
głoski c: chasu (SS 15), Płochice (SJ 8 8, 89). Jeżeli dodać do tego, że połą
czenia czy najczęściej pisane są jako czi: vczinič (SJ 104), P ieczisko (SJ 23), m ożna by przypuścić, że pisow nia ta odzw ierciedla w arm iń sk o -o stró d zk ie pom ieszanie spółgłosek cz i ć. P odobnie nieopozycyjną pisow nię w idzim y w zakresie tra k to w a n ia głosek s, ś i sz. W spólnym znakiem dla tych 3 głosek je st tu lite ra s i sz: S p isze k (SJ 1), Spisek (SS 1), Reszel (SJ 76), R esel (SS26). G łoska sz je st w p raw d zie sporadycznie tylko w obcej nazw ie Scheburg (SS 21) oznaczana z niem iecka przez sch i w y jątk o w o przez ss: w nazw ie Piss (SJ 64). N ieopozycyjną je s t tak że pisow nia głosek z, i , z. Je d n o lic ie są one oznaczane lite rą z: B artozek (SJ 27), ta k że (SJ 42). Głoska ź zapisyw ana jest przed sa m ogłoskam i jako zi: Jezioro (SJ 5), a le w in n ej pozycji jako z: n a zy zn ieysze (SJ 96). N ajm n iej m a te ria łu przynosi te k st do o bserw acji pisow ni głosek dz,
d ź i dż, ale i tu w idać, choćby na p rzy k ład zie w y razu jażdż, że d ż je st zapisy
w an e ja k dz. B rak odróżnienia w pisow ni w ym ienionych 3 szeregów spółgło sek sp raw ia, że w ielk ą rozm aitość w idzim y w sposobie zapisyw ania częstej w tekście g rupy szcz. J e s t ona zapisyw ana jako: scz: S c z u k i (SJ 12), sc:
Liescę (SJ 5), sć: liesć (SJ 13), jed en ra z jako sch: sc h u k i (SJ 82). G ru p a ść
je st re p re zen to w an a rzad k o i zapisyw ana jako sc: P rzi M ieście (SS 12). B rak odróżniania głosek typu sz, ś od głosek ty p u s p rz y jm u je się za dowód w ym o w y m azurzącej. Dowodzi tego tak że fakt, że odróżnia on je d n a k sta ra n n ie
i i sz od daw nego Ї, k tó re zapisuje k o n sek w en tn ie jako rz lu b r ; Stryg a
(SJ 8 6), w egorze (SJ 15). Nie m ożna w ykluczyć rów nież odbicia w tego rodzaju
pisow ni w arm ińsko-ostródzkiego pom ieszania szeregów spółgłoskow ych, zw ła szcza w obec w ystępow ania n iek ied y i po sz.
9. Dość in te re su ją c ą w łaściw ością pisow ni om aw ianego te k stu je st ozna czanie m iękkości l przed e za pom ocą lite ry i: L iesczę (SJ 16), alić (SJ 105),
Mecie (SJ 112), w ielie (SJ 17) i ra z przed u: w poliu (SS 27).
10. W ielkie i m ałe litery . P isarz sto su je tu pew ne zasady. N azw y m iejsco w e i fizjograficzne zapisuje w ielkim i lite ra m i, używ a ich tak że dla nazw ryb, ale niek o n sek w en tn ie. Zaczyna zdania w ielk ą lite rą , w ielkich lite r używ a ta k ż e dla nazw osób. Są je d n a k liczne odstępstw a od tych zasad.
R easum ując uw agi o pisow ni trzeb a stw ierdzić, że w idzim y tu c h a ra k te
17 Z pow odu tru d n o ści technicznych pisow nię zm odernizow ano, w w yrazie
h a s z f i s z s długie w ystępow ało w końcow ym sz.
rystyczne dla XVI w ieku przep latan ie się średniow iecznych w łaściw ości takich ja k w ielofunkcyjność n iektórych znaków , np. i, y, stosow anie dw uznaku th, lite ry Q dla oznaczenia g rupy k w , lite ry x dlá oznaczenia g rupy ks, czy v na oznaczenie u z różnym i now ym i w łaściw ościam i, k tó re do pisow ni ręk o p iś m ien n ej stopniow o w k raczają pod w pływ em szybko n o rm u ją cej się pisow ni druków , ja k rozróżnianie nosów ek, używ anie lite ry i jako zn ak u m iękkości, porządkow anie zakresów użycia lite r i i y. P isow nia nasza w y k azu je n a jw ię cej zbieżności z pisow nią ro t z o sta tn iej ćw ierci XVI w ieku. Czy p rz e b ija ją przez nią jakieś w łaściw ości dialektyczne? Oprócz w spom nianego m azurzenia lub szadzenia w arto może w spom nieć jeszcze o dw óch innych, choć słabo zarysow anych z pow odu szczupłości tek stu , cechach: północnopolska w ym ow a
y ja k i: T e y stim , tw a rd e k: Mieyskey. Są to w p raw d zie fa k ty jednostkow e,
ale w skazują, że jeżeli jest to te k s t m azurzący, to w każdym razie północno- polski.
I n t e r p u n k c j a . P rz ecin ek spełnia podobną ro lę ja k w pisow ni dzisiej szej, nie je st jednakże stosow any konsekw entnie. K ropki jako znaku p rze stankow ego a u to r nie stosuje. Cudzysłów jednoczłonow y używ any jest czasem jako znak przenoszenia.
F o n e t y k a , f l e k s j a , s ł o w o t w ó r s t w o , l e k s y k a . W tekście zn ajd u jem y nieco archaizm ów z różnych dziedzin języka. Z fonetyki w arto zw rócić uw agę na m azow iecki b ra k przegłosu w w yrazie: na pom ierach (SS 42), su p e rp o p raw n ą form ę S endacz (SJ 73), czy na w ah an ia w w ym ow ie w ygłosow ego -k w przysw ojonych nazw ach z drugim członem -b u rg lub
-berg: H eilsb erk [H eilsberg}, B raunsberku, św iadczące o w y ró w n an iach a n a
logicznych. A rchaizm am i fleksyjnym i są form y: spod Zam ca (SS 4), го boru (SS 19), po grunciech (SJ 41), podw ójne fo rm y sam ogłoskow e i spółgłoskow e rzeczow nika tońlltonia. W zak resie słow otw órstw a w arto zw rócić uw agę na b ra k podw ojenia n w p rzym iotniku przestro iły oraz nie notow any przez
S ło w n ik K a r ł o w i c z a18 p rzym iotnik za m k o w sk i (SS 28). W zak resie słow
nictw a w artość te k stu polega przede w szystkim na obfitym m a te ria le nazew - niczym w postaci nazw m iejscow ych, nazw jezior i staw ów . P ew n ą ciek a w ostką jest nazw a staw u Jeru za lem (SS 12), św iadcząca, że tzw. nazw y pam iątkow e po siad ają pew ną trad y cję. T ekst zaw iera także nieco ciekaw ych archaizm ów leksykalnych, k tó re K a r ł o w i c z o p a tru je krzyżykiem ; należą do nich: s p is e k 19, okrom , d r u g i20, p o ło w ic a 21, m a ję tn o ś ć 22, p.omienio-n y 23, po c z ę śc i24. W reszcie z p.omienio-n ajd u jem y tu zbiór p.omienio-nazw ryb. Są to co p raw d a
na ogół nazw y znane, ale tu są one odniesione do określonego tery to riu m . Na uw agę zasługują zwłaszcza: sz c z u k a 25, M oranka, oraz 2 postaci zdrobniałe, rzad k o zaśw iadczone: karpięta i szc zu b ie lic a 2r\ I n n ą .g ru p ą w yrazów pospoli tych są te rm in y i frazeologizm y z zakresu ry b actw a. N ależą tu ta k ie w yrazy jak : toń, zgon, klepa itd., jak: sieć chodzi, d o sta w a ć 27 itp. By za w a rte w te k ś cie fa k ty językow e m ogły uzyskać pełną w arto ść dla językoznaw stw a, w ażne
10 J. K a r ł o w i c z , A. K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e d z k i , S ło w n ik ję zy k a polskiego, t. 1—8, W arszaw a 1900—1927. 13 In w en tarz, spis. 20 Inny. 21 Połowa. 22 Posiadłość. 23 W ym ieniony. 24 Częściowo. 23 Szczupak. 20 M ały szczupak. 27 Łowić. 268
byłoby bezsporne u sta le n ie czasu pow stania tek stu . Sam a analiza języka może go jedynie w skazać w przybliżeniu.
C. ZASADY WYDAW ANIA TEKSTU ŹRÓDŁA
Za podstaw ę przygotow ania edycji p rzy jęto w skazania p ro je k tu Zasad
w yd a w a n ia te k stó w staropolskich In s ty tu tu B adań L iterack ich z 1953 roku.
Zastosow ano się do w skazów ek dla w y d aw n ictw ty p u A. Nie było m ożli w e je d n a k w pełni zastosow ać się do sform ułow anych tam zasad. P rz ed e w szystkim w ydaw cy nie m ogli i nie je st to konieczne, ze w zględu na w ielką czytelność tek stu , daw ać trzech w ersji. T ek st opublikow any je st tylko w tr a n s lite ra c ji, nie dysponow ano bow iem m ożliw ością opublikow ania także fotokopii. S taran o się w szczegółach zrealizow ać p odane tam zasady tra n slite ra c ji. W celu przejrzystości te k stu źródła, spacjow ano nazw y jezior i staw ów .
[/]
SPISZEK JEZIOR W CAMERATHACH 1
B ra u n s b e rg2
Jezior żadnych niem a, na H [a fi]e3 ry b itw ia
O rn eth a 4
[5] Jezioro przi A re n s d o rffie5 w k to ry m s c z u k i6, okunie, Liescę,
J a z d z e 7, na nięm t o n i8 N iew odow ych 32
S z m o la n y3
W borach 3 Je zio rk a m a ł e10 na każdym C z u g11 ieden vczynic
może zw ielga Sziecią
[10] Jeziorko n iew ielkie przi Sw obach 12 na k tó ry m ieden z g o n13
1 C am eratus — kom o rn ictw o , okręg te ry to ria ln o -a d m in istra c y jn y na ■W ar m ii biskupiej.
2 B raniewo.
3 H af — Z alew ‘W iślany; 1351-Frische H ab (Codex d iplom aticus W arm ien- sis, w yd. € . iP. W o e l k y, J. -M. iS a a g e, M a in z 1864, Bd, 2, s. 165, cyt. dalej w skrócie: C.W., t. 2).
4 Orneta.
5 Jezioro p rzy A re n s d o rffie — Т опка, K u sa w y, 187, 20 ha; 1320-Kusseyn,
K ussie (Codex diplom aticus ,W arm iensis, w y d . C. P. W o e I k y, J. M . S a a g с, M ainz 1860, Bd. 1, s. 345, cyt. d a lej w skrócie: C.W ., t. 1); 1595 — K u sa w
(C. H e n n e n b e r g e r , E rcleru n g der grossen P reussischen L a n d ta ffe l, K ö
nigsberg 1595, cz. 2 (Der See, Ström e..., s. 14). G S czu ka .— szczupak.
7 Jazdz lub jazgarz — g a tu n ek ry b y (Acerina cernua — L). 8 Toń a. tonią — część jeziora, głębia.
0 S m o la jn y w pow . lid zb a rskim .
10 W borach 3 Jeziorka m a le — 1. G ilg a jn y, 5,60 ha; 2. .Karaśnik, 1,92 ha; 3. W idne, 2,62 ha, w d zisiejszych Lasach W ic h ro w sk ic h (G. L e y d i n g , S ło w n ik n a zw m iejsco w ych o kręg u m azurskiego, P o zn a ń 1959, cz. 2, ss. 122, 124, 126). P ow ierzchnią z id e n ty fik o w a n y c h jezior oparta je s t na d anych S ło w n ika .
11 Czug — zaciąg siecią.
12 Jeziorko n ie w ie lk ie p rzy Sw obodach — nie istn ieje w ięcej; 1656 — S chw ebische See (J. K o l b e r g , op .cit., s. 281), 0,3 k m na wschód od m ie j scowości S w o b o d n a w pow . lid zb a rskim .
13 Zgon — jednorazow e w ydobycie sieci, ta kże m iejsce stałe na jeziorze, w k tó r y m w yciąga się sieci z połowem .
daie m ałe sczubielicze 14
J e z i o r o Q u ç c k i e13 iest n iem ałe na którym toni 30, Sczuki daie
dobre y obficzie, iest y liesć w niem , y ry b y pospolithe okrom K arpi S z e l i c k i e J e z i o r o 1G m a to n i 4 daie sczuki,
[15] okunie, Płoczice 17, Liny, Jazdze, y w egorze
L e i m a n g e l18 m a w sobie toni N iew odow ych 60 daie Liesczę
po czesci Sczuk, vkleie, sty n k i bardzo w ielie,
J e z i o r o C z a ń h19 m a w sobie toni 8 daie sczuki y insze
pospolithe ryby
[20] L i n o w s k i e J e z i o r o20 m a w sobie zgonow 18 albo 20 daie,
Lescze, Sczuki, y insze pospolithe Ryby S c h e b u rg21 1 P i e c z i s k o22 2 C h o s c k a- 3 [25] 3 K r z i w e к 24 4 N a u c z25 5 B a r t o z e k20 6 D y 1 1 ą g 27 7 H a u r 28
11 S czubielice — szczubielica: gw arowa nazw a m ałego szczupaka lu b sa m i
c y szczupaka (J. K a r ł o w i c z , S ło w n ik gwar polskich, K ra k ó w 1900—1911). 15 Jezioro Q ueckie — K w ie c e w sk ie Ł ą k i, da w n iejsze jezioro na południe od w si K w ie c e w a w pow . lid zb a rskim ; 1313 <— Queze (C.W., t. 1, s. 292);
1372 — Q ueczow (G. G e r u l l i s , Die altpreussischen O rtsn a m en gesam m elt u n d sprachlich behandelt, B e rlin 1922, s. 79).
16 S ze lic k ie Jezioro — S k o lic k ie Jezioro, 38,00 ha, na zachód od w si S ko -
lity w pow. lid zb a rskim ; 1350 — A y e rs {G . G e r u l l i s , op. cit., s. 7). 17 P łoczice ■.— Щ. Imn. w y ra zu płocica, g a tu n ek ry b y (R u tilu s ru tilu s — L).
Częściej w y stę p u je pod nazw ą ploć, płotka.
18 L eim angel — L im a jn o , 231,20 ha, na południe od w si G łotow o w pow.
lid zb a rskim ; 1362 — L ym aio (C.W., t. 2, s. 367).
Ia Jezioro C zańh — Sunia, 109,50 ha, na północny zachód od w si \Kwie-
cewo w pow. lid zb a rskim ; 1366 — S uene (C.W., t. 2, s. 410); 1595 <— Sa u m
(C. H e n n e n b e r g e r , op .cit., s. 20).
20 L in o w skie Jezioro — Saw ąg, jezioro praw ie całkow icie osuszone, na południe od w si Łęgno w pow. lid zb a rskim ; 1347 — Saw a n g e (C.W., t. 2, s. 107); 1656 — Lingenauische S ee (J. K o l b e r g , op. cit., s. 238).
21 Jeziorany.
22 P ieczisko — P ieczysko, 6,46 ha, w lasach, 0,8 k m na p o łu d n ie od w si
Leszno w pow. o lsztyń sk im .
23 C hoscka — C h o s z с z k a, daw n iejsze jezioro, obecnie bagno p rz y w si Leszno (na zachód) w pow. o lsztyń sk im . Spacjo w a n e w p rzypisach n a zw y jezior są n a zw a m i w tó rn y m i i stanow ią n o m e n k la tu rę ludow ą. Pozostałe nazw am i urzędow o u stalonym i.
24 K r ziw e k — K r z y w e k , 2,00 ha, p rzy w si L eszno (na północ) w pow. o lsztyń sk im .
25 Naucz — R zeckie Jezioro, .Nałcz, 62,18 ha, 2 k m na południe od iusi
R zeck w pow. bisku p ieckim ; 1595 — iN a ltz (C. H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 17); 1656 — N eutsch (J. K o l b e r g, op .cit., s. 281).
2e B artozek — Bartosz, B artoszek, 7,50 ha, na p o łu d n io w y zachód od w si R u k ła w k i w pow. bisku p ieckim ; 1379 — B irlacke (Codex diplom aticus W ar- m iensis, w yd. C. i P. t W o e l k y, B raunsberg ■— L eip zig 1874, Bd. 3, s. 45, cyt.
dalej w skrócie: C.W., t. 3).
27 D ytląg — D ydląg, 12,34 ha, w Lasach W ip so w skich , 2 k m na południe od w si W ipsow o w pow. o lsztyń sk im .
2S Haur ·.— K ik ity , N aury, 57,000 ha, -w L asach K ik ic k ic h , na p ołudnie od Jeziora L uterskiego; 1352 — A u rin (C.W., t. 2, s. 183).
[30J T he Je zio rk a szą w Borach y m ałe Ryby w nich, Sczubielicze m ałe, okrom Płoczić, na k tórych N iew odem łow ić niem oga bo zaw ady 29 w ielgie w n iek tó ry ch szą
8 P o d l ą n g30 9 K r o k o w o31 m a w sobie Liesce [35] 10 S p a n g i e n32 11 P r a b33 12 M a ł o s z e k34 13 R y n k a i z e n33 14 L e b e l a 36 [40] 15 W o i c z o w o37
Thę sząm Je zio rk a po g ru n c z ie c h38 G burskich y n iek tó re
n a Szlacheckich Ryby tak że iako y w pierw szych 16 R a c z i ą k30 17 L u k a i z e r40 [45] 18 K r a x41 19 P o s z 42 20 Z e i b e r c w a l d43 daie K arpie 21 K u k u l44
Thę szą Je z io rk a p o w ie th sz e45 ta k ie w nich Ryby iako y w d ru g ich
29 Z aw ada — ró żn e ko rzen ie i pnie itp. w jeziorze, o k tó re haczy sieć. 30 P odląng — P u d l ą g , da w n iejsze jezioro, obecnie bagniste łą k i przy w si tej sa m ej n a zw y w pow . b isk u p ie c k im ; 1395 — P u d elin g e (C.W., t. 3, s. 290).
31 K ro ko w o — K r o k o w o , K ro k o w sk ie Ł ą ki, d a w n iejsze jezioro, na wschód od w si tej sam ej n a zw y w pow. bisk u p ie ckim ; 1364 — iCrocow (C.W., l. 2, s. 384).
32 Spangiel — Spągi, 17,00 ha, 0,7 k m n a zachód od m iejscow ości U stn ik w pow. b isk u p ie ckim ; 1345 — Spongio (C.W., Bd. 2, s. 50).
33 Prab — Prab, 5,30 ha, po w ię k sze j części osuszone, na po łu d n io w y w schód od m iejscow ości U stn ik w pow . b isk u p ie ckim ; 1656 ■— P rabichen
(J. K o l b e r g , op. cit., s. 281).
■3i M ałoszek — Małaś, 2,50 ha, po w ię k sz e j części zarośnięte, 2 k m na północ od w si W ilim y w pow. b iskupieckim .
35 R y n k a ize n — K rzy w e Jezioro, T ło k o w sk ie Jezioro, 35,00 ha, p rzy w si T łokow o w pow. b isk u p ie c k im ; 1389 — R yngaser (C.W ., Bd. 1, s. 322).
3tJ L ebela — D o b r o ł ę k a , d a w n iejsze jezioro, obecnie łą ki, 1 k m na północny w schód od w si Tłokow o; w pow . b isk u p ie ckim ; 1318 — L abelles (C.W., Bd. 1, s. 322).
37 W oiczow o — W o jtó w e c k ie Jezioro, W ó jtó w k o , 15,00 ha, p rzy m iejsco wości W ó jtó w ko w pow. bisku p ieckim .
38 Po grunciech — na gruntach Mc. Imn. z daw ną k o ń có w ką -ech. 30 R acziąk — Rasząg, 33,00 ha, p rzy w si Rasząg w pow. b iskupieckim ; 1656 — R aschnick (J. К o l b e r g, op. cit., s. 281).
40 L u k a ize r — Ł a w k i, 104,00 ha, 1,5 k m na w schód od m iasta Jeziorany w pow . b iskupieckim ; 1395 — L aw ke (C.W., Bd. 3, s. 276); 1389 -— L okasir, L o ka ze r (C.W., Bd. 3, ss. 196—198).
41 K ra x — K r a k sy , K ra k s, 67,00 ha, na p o łu d n ie od m iasta B isku p ca , 1426 — C ra xse n (Codex diplom aticus W arm iensis, w y d . F. L i e d t k e,
V. R ö h r i c h , A. S c h m a u c h , B raunsberg 1935, Bd. 4, s. 159, cyt. dalej w skrócie: C.W., B d. 4); 1395 — C ra kse n (C.W., Bd. 3, s. 281).
42 Posz — jezioro dziś n ie znane pod taką lub podobną nazw ą, p ra w d o podobnie dość daw no zaginęło.
43 Z eib ercw a ld — Ż e g o c k i e Ł ą k i , da w n iejsze jezioro, na północ od
w si Ż eg o ty w pow. lid zb a rsk im ; 1656 — S eu b ertsw a ld sch e See (J. K o l b e r g, op .cit., s. 281).
44 K u k u l — jezioro obecnie nie znane pod ta ką lub in n ą nazw ą ma terenie
d aw niejszego k o m o rn ictw a jeziorańskiego.
45 P ow iethsze — p ow iętsze, zn a c zn iejsze rozm iaram i.
[50] 22 D a d a y 40 m a w sobie toni 100 daie Ryby rozm aithe M o ra n k i47, Łoszosia e[t]c
23 T e y s t i m 48 m a to n i 26 daie Sczuki, Liesce, y insze rozm aithe drobne Ryby
24 P e s z y 49 toni 60 m a w sobie sczuki, Liescze, O kunie, [55] Płocziczę, Stynki W a rte n b o rg 50 1 D o b r ą n g w i e l k i 51 m a toni 11 2 M a ł y D o b r ą n g 52 tonią 1 3 K i e r m a s 53 toni 9 [60] 4 O m l i n k 54 toni 9 5 S w i n i e ć 55 toni 2 6 L e g a n s k i e 56 toni 3 7 A u r ý с z 57 toni 7 8 P i s s 58 toni 22 [65J 9 T u m i a n s k i e 59 toni 11 10 R a x 60 tonią 1 11 D ł u z e к 61 toni 5 12 N e r w i k i 02 toni 5 13 S w i e t a y n e k 63 toni 2
45 D aday — D adaj, 1051,00 ha, n a jw ię k sze jezioro w pow. b isk u p ie ckim ;
1350 — Dadagen (C.W., Bd. 2, s. 161).
47 M oranki — ga tu n ek ry b (Coregonus albula L), gw arow a na zw a sielaw y. 48 T e y stim — T e jsty m y , T a jsty m , B ieso w skie Jezioro, 235,00 ha, na północ
od w si B iesow o w pow. bisku p ieckim ; 1357 — T h e isty m (C.W'., Bd. 2, s. 253). 43 P eszy — L u te rsk ie Jezioro, 1008,00 ha, drugie co do w ielko ści jezioro w pow. biskupieckim przy w si L u tr y ; 1341 ·— Pissen, P isse (C.W., Bd. 2, ss. 3 i п.).
50 Barczewo.
51 D obrąng w ie lk i — Dobrąg, 99,10 ha, 0,7 k m na północny zachód od w si Dobrąg w pow. o lsztyń sk im ; 1393 — D obryn (C.W., Bd. 3, s. 53).
52 M ały Dobrąng — D obrążek, obecnie łą k i p rzy w si Dobrąg.
53 K ierm as — K ierm as, 69,39 ha, na p o łu d n io w y wschód od m iasta B ar
czew a; 1367 — K erm esse (C.W., Bd. 2, s. 427).
54 O m lin k — L m ląg, Omlęg, 92,60 ha, na południe od m iasta B arczew a; 1364 — W u m m elin g (C.W., Bd. 2, s. 367).
55 Sw in ie ć — S w i ń c e , łąki, d a w n iejsze jeziora S w in iec D u ży i Mały,
na południe od jeziora P isz w pow. o lszty ń sk im (W. B a r c z e w s k i , Geogra fia po lskiej W arm ii, O lsztyn 1917, s. 19).
56 L eg a n sk ie — Ł ę g a j ń s k i e J e z i o r o , 23,05 ha, 0,8 k m na północ od w si Ł ą g a jn y w pow. o lsztyń sk im ; 1918 — L ę g a jn sk ie jezioro (W. B a r c z e w s k i , op. cit., s. 14).
57 A u ry c z — O rzyc, 62,90 ha, 2,5 k m na wschód od m iasta Barczewa; 1918 — A ry sz (W. B a r c z e w s k i , op. cit., s. 9).
ss Piss — Pisz, Pisa, 211,54 ha, 4 k m na w schód od m iasta B arczew a; 1336 — Pisse (C.W., Bd. 1, s. 457).
59 T u m ie ń sk ie — T u m ia ń skie Jezioro, 120,21 ha, p rzy w si T u m ia n y ,w pow.
o lsz ty ń sk im ; 1367 — D u m en (C.W ., Bd. 2, s. 428).
G0 Rax — R a k s y , \Raks, łą ki na d a w n ie js zy m jeziorze, 2,5 k m na p o łu d n io w y wschód od w si Jed zb a rk w pow. o lszty ń sk im i 1364 — R axow (C.W., Bd. 2, s. 365).
61 D luzek — D łużęk, 49,68 ha, 0,6 k m na południe od Jeziora T u m ia ń - skiego.
32 N e rw ik i — W ardąg, Ordąg, 28,50 ha, 1,5 k m na północny wschód od w si N e rw ik i w pow. o lsztyń sk im ; 1392 — N e rd in g y n (C.W., Bd .3, s. 227).
83 Sw ietaynek — Ś w ięta jn o , d a w n iejsze jezioro (24,71 ha), obecnie łąki,
1,5 k m na zachód od w si M o kin y w pow. o lsztyń sk im ; 1394 — S w y n te y n (C.W., Bd. 3, s. 272). O bok tego jeziora istniało m n ie jsze — S w ię ta jn ik .
[70] W tych Jezio rach szą Ryby pospołithę Sczuki, O kunie, Płoczice, y w nie k tórych Lescze alie rządkie,
14 W a d ą g64 na k tó ry m sięcz H e ilsb ersk a chodzi w th y m Ryba
ro zm aith a Lęsć, C zerta, Sendacz, M oranka y insze d ro b n e Ryby rozm aithe Je st thęs y inszych Je zio rek k ilk a m ałych, ale łow ić na nich nie [75] może, an i N iew odem , a n i K le p ąG5
Reszel
1 К 1 o w к i66 m a toni 6 daie O kunie, Sczuki, Płoczice,
2 W e d r e n67 toni 5 ty lk o połow ica thego Je zio ra należy Zam kow i
3 M a n d a w e r68 toni 8 o k tó re c o n tro u e rs ia69 ie st ie d n a k S taro
[80] sta w niem łow i klepą
4 S p r o g e n70 to n i 8 w niem iest Płoczica, O kun, S czuką Ląsć
5 O t t e r e n71 toni 12 daie schuki, O kunie, Płochice, 6 W a n g o g e n72 th am sie m ało co ry b poław ia
7 A l m o g e n73 w tym Jeziorze 2 to n i m a B iskup bo d ru g a połow[a]
[85] thego Jeziora liezy w x iestw ie m ało sie ta m co poław ia
8 S t r y g a 74y tam n ie m ogą nić dostaw ać dla zaw ąd
9 B a n z e n75 18 toni poław ia się sczukę, O kun, Lęsć
10 S t o r k76 m a w sobie okunie Płochice, Sczuki, у Lesczę
11 S o w e i d e n77 m a w sobie okunie Płochice, P a n P a k o s z78 Jezio
[90] r a thego vzywa
64 Wadąg — Wadąg, 485,99 ha, na p ołudnie od w si B a rczew ka w pow . ol szty ń sk im ; 1595 — W adung (C. H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 25); 1348 — W adangen (C.W., Bd. 2, s. 129).
65 K lepa — g a tu n ek sieci do łow ienia ry b latem . N a zw ę sw ą zaw dzięcza d eseczk o m u m o co w a n ym p rzy je j sznurach, słu żą cym do straszen ia ry b .
66 K lo w k i — K law ój, 31,00 ha, częściow o osuszone, na północ od w si L eg in y
w p o w : bisk u p ie ckim ; 1359 — C lawoge (C.W ., Bd. 2, s. 283).
67 W edren — W id ry ń sk ie Jezioro, ok. 125,00 ha, na granicy pow. b isk u
pieckiego z pow. k ę tr z y ń s k im , obok Jeziora L egińskiego; 1344 — W edere (C.W., Bd. 2, s. 35).
08 M andaw er — T rzcinno, M endary, 35,50 ha, w pow . k ę tr zy ń s k im p rzy granicy pow. biskupieckiego, na p ołudnie od Jeziora W id ryń skieg o ; 1595 — M endabar (С . H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 16).
6ΰ Controversia — spór.
70 Sprogen — L e g iń sk ie Jezioro, 237,00 ha, w pobliżu w si L e g in y w pow. b isk u p ie ckim ; 1404 — Sprogen (C.W ., Bd. 3, s. 385).
71 O tteren — O t e r s k i e Ł ą k i , d a w n iejsze jezioro, 1,5 k m na południe od w si O try w pow . b isk u p ie ckim ; 1656 — O ttersch e See (J. K o l b e r g , op. cit., s. 271); 1391 — A tte r n (C.W., Bd. 3, s. 221).
72 W angogen — W ęgój, 58,00 ha, p rzy w si W ęgój w pow. b isk u p ie ckim ;
1426 — W a ngoyen (C.W., Bd. 4, s. 150).
73 A lm o g en ■— Jełm u ń , 155,00 ha, p rzy w si S ta n clew o w pow. b isk u p ie c
k im na granicy z pow. m rą g o w sk im ; 1397 — A lm o y n (C.W., Bd. 3, s. 294). 74 S try g a — S tr y je w s k ie Jezioro, 77,00 ha, p rzy w si S try je w o w pow. b isk u p ie ckim ; 1495 — S tre g e (C.W., Bd. 3, s. 282)'.
75 Banzen — B ęskie Jezioro, 56,00 ha, na południe od m iejscow ości Bęsia
w pow. b isk u p ie ckim ; 1359 — Banze (C.W., Bd. 2, s. 66).
76 S to r k — S t e r t e к, daw niejsze jezioro, obecnie łą k i n a w schód od w si
K olno w pow . b isk u p ie ckim ; 1403 — S ty rta s ire (C.W., Bd. 3, s. 382). 77 So w eid en — Z a w i d z k i e Ł ą k i , d a w n iejsze jezioro, 1,5 k m na po łu d n io w y zachód od w si Z a w id y w pow. bisk u p ie ckim ; 1656 — Sa w e yd isch e See (J. K o l b e r g , op. cit., s. 271).
78 Zob. s. 3.
18. K o m u n i k a t y
12 M o t y n y79 iedna tonią Ryby w niem m ałe
13 T o s z e n y80 liezy to Jezioro w M aietnosci P a n a Von E lz y81
m a w sobie Ryby rozm aithe,
Thę pom ienione Jeziora n iew szistkie się p oław iaią dla zaw ad [95] 14 C z a i n82 Jezioro przi B isdorfie m a toni 15 daie Sczukę O kunie,
Płoczicę Lescę to Jezioro nazyznieysze H e ils b e rg83
1 B l e i c h e n b a r t84 m a w sobie K arp ie, Lescę Sczuki, Płocicze, Oku
nie Jazdze, L iny, K araszie, to ń m a 17
[100] 2 D o s t85 niew ielkie Jeziorko m a w sobie Sczuki, O kunie Płoczice,
Jazdze i K araszie, tonią ied n a dw iem a Sziecziam i
3 Z e n z a 8li m a wsobie K arpie, Lesce, Sczuki, O kunie, Płoczice Jazdze, y W egorze znam ienithe, na niem dw iem a Sziecia m i mogą vczinié 2 0 toni
[105] 4 B l a n k s c h e87 m a w sobie K arpie, Lesce, alie rzad k o się dostaią, Ok
[u]nie, Płoczice, V kleie, Jazdze, na dłusz iest go niem al m ila ie dna toń na nim może vczinic 40 dw iem a niew odam i szą
w niem i W egorze, sktorego h a sz fisz88 do Z am ku H elsbers[kiego]
sie oddaie, y on w ychow yw a
[110] 5 K i e r s z e n89 m a wsobie, Sczuki, O kunie, Płoczice, Jazdze, Liny,
y K araszie, N iew odem niem oze n a nięm łow ić iedno klepą liecie y Zim ie bo niegłebokie y zaw ady w niem niem ałe
6 Z b e r t e c h90 m a wsobie ta k ie R yby iako y w kierszach niem o
ze na niem łow ić iedno klepą
[115] 7 K i e r w i n y91 m a w sobie Sczuki, O kunie, Płoczice, y k arasie,
niem oze na niem łow ić iedno klepą
79 M o tyn y — M o j t y n e k , da w n iejsze jezioro, obecnie łą k i i bagn<\ m ię
dzy w sia m i S tanclew o a B re d y n k i w p o w . bisku p ieckim ; 1397 — M etyngen (C.W., Bd. 3, s. 294).
80 T o szen y — jezioro dziś nie znane pod taką lub podobną nazwą. 81 Zob. s. 3.
82 Czain — Sajno, jezioro odw odnione w Χ Σ Χ w ie k u , d ziś obszerne łą ki na wschód od m iejscow ości S a m u lew o (Bischdorf) w pow . b isk u p ie ckim ; 1656 — Z a y n (J. K o l b e r g , op. cit., s. 271); 1337 — S a y n (C.W., Bd. 1, s. 469).
83 L idzbark.
84 B leichenbart — A l o w y, B a rtn ickie Ł ą ki, d a w n iejsze jezioro, m ię d zy w siam i B a rtn ik i a P a rkity w pow. lid zb a rskim ; 1595 — ’B leichenbarts (C. H e n n e n b e r g e r, op. cit., s. 8); 1355 — A lo w e (C.W., Bd. 2, s. 218).
85 Dost — Desty, okolo 16,00 ha, 1 k m na polnoc od w si P o lk a jm y w pow. b isk u p ie ckim ; 1595 — Dost See (C. H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 10).
86 Z enza — Sym sa r, 144,40 ha, na północ od jeziora B la n k i w pow. lid z barskim ; 1595 — Sensar (С. H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 20); 1339 — S y n - sarno (C.W., Bd. 1, s. 485).
87 B lanksche — B la n k i, <G alickie Jezioro, 466,70 ha, w pobliżu w s i B la n ki w pow. lid zb a rskim ; 1595 — P lanck, A nachlad (C. H e n n e n b e r g e r , op. cit., s. 18); 1346 — A usclode (C.W., Bd. 2, s. 86).
88 ha szfisz — n iem . H aschfisch, złow ione ryby.
89 K ierszen — K i r s y n y, daw n iejsze jezioro, dziś łą k i p rzy u>si Kierz
w pow. lid zb a rskim ; 1383 — K irsen (C.W., Bd. 3, s. 117).
30 Z bertech — jezioro d ziś nie znane pod taką lub podobną nazw ą.
91 K ierw in y — K ł a j t y , K ie rw iń sk ie Jezioro, o suszone, obecnie łą ki m ię
dzy w siam i K ie rw in y a K ła jty w p ow .lidzbarskim ; 1349 — C loytus (C.W., Bd. 2, s. 139).
8 G r o s e n d o r f f92 m a wsobie K arpie, Lescze, O kunie, Sczuki, Pio
czice, Vkleie, i Jazdze, toni m a 6 dw iem a Sziecziam i
S u m [m ja J e z i o r w szystkich w C a m e rath [ach j B iskupstw a W arm ińskiego 70
[ i ]
SPISEK STAWÓW WSZYSTKICH W BISKUPSTWIE WARMIŃSKIM M
w B ra u n sb e rk u
P rz ek o p pod Zam kiem w k to ry m sie Ryby niem ogą przechow yw ać, bo zm iasta w eń R ynstoki id ą alie spod Zam ca
[5] idzie w eń zdroy bardzo zdrow y y niem ały S taw p rzi M łynie
w O rnecie albo w klucu O rneckim S taw p rzy F re y m a rk u zowią go R a m t e u c h przestro n y długi y szeroki kłodziny w niem bardzo w ielie
[JO] w Szelingach S taw niebardzo w ielgi w oda sw ieza do niego idzie P rz i Wszi Open S taw W ielgi
P rz i M ieście iest sta w J e r u z a l e m niebardzo w ielgi, w oda do niego idzie sw ieza
M łyński sta w pod Zam kiem przes k tó ry idzie P rebenca [J5] Rzeka daie Ryby chasu pew nego Sczuki, y O kunie,
P rz i Sm olanach y w K luczu Sm olanskim N o s z b o r s k i S t a w w ielgi długi y szeroki Rzeka przezeń idzie, te n P a n S taro sta H eilsb ersk i spusca
W b o ru S taw p rz i trzech Jezio rk ach
92 G rosendorff — W ielochow skie Jezioro, R e d y , 56,60 ha, p rzy w si W ielo-
chow o w pow. lid zb a rskim ; 1359 — R edos (C.W., Bd. 2, s. 297).
,j3 Id e n ty fik a c ja w y m ie n io n y c h w „S p isk u ” sta w ó w i sa d za w ek nie je s t dziś w całości m ożliw a, poniew aż nie posiadały one w w ięk szo ści osobnych n a zw i sporo z nich ju ż n ie istn ieje. A oto n ie k tó re p rzyp a d ki: R a m te u c h ,
siato p rzy F reym a rku , ja k k o lw ie k ju ż n ie istn ieje, to m o żn a go zlokalizow ać
w łąkach R a m o t y , na północ od w si W olnicy w pow . lid zb a rskim , o d w a d n ia n ych p rzez s tr u m y k R am ię, le w y d o p ływ D rw ęcy W a rm iń skiej. O sta w ie ty m je st jeszcze w zm ia n k a w 1722 r. — R a m teich (C.W., Bd. 2, s. 190, nota). N astępnie sta w y Jeruzalem i M ły ń sk i S ta w w O rnecie nie istn ieją w ięcej. N oszberski S ta w p rzy obecnym O rzechow ie w pow . lid zb a rskim , z a j m u ją łąki. P rzy S m o la jn a ch są 2 sta w y bez n azw , trzeci za p e w n e ju ż nie istn ieje. Jeśli chodzi o sta w w borze (zapew ne w Lasach W ichrow skich), tru d n o ustalić, o k tó r y o b iekt chodzi, gd yż w lasach, tych. jest sporo p o m n iej
szych jezior i staw ów . S ta w w m ieście B arczew ie, p rzez k tó r y p łyn ie rzeka
Pisa, n a zy w a się M ł y ń s k i S t a w . W obrębie m iasta L id zb a rka W a rm iń skiego zn a jd u je się k ilk a sadzaw ek, nie m o żn a je d n a k ustalić, czy m a ją one coś w spólnego z w y m ie n io n y m i w „ S p isku ”. W R eszlu istn ia ł do niedaw na M ł y ń s k i S t a w , p o w ierzc h n i 1,00 ha, nie da się je d n a k zid e n ty fik o w a ć z je d n y m z w y m ie n io n y c h w „S p is k u ” staw ów .
Co do pozostałych staw ów , przeko p ó w i sadzaw ek, w y m ie n io n y c h w „Spis k u ”, n a leży stw ierd zić, że ju ż ich nie m a. Odnosi się to w szczególności do sta w ó w w B raniew ie (B raunsberku), do sta w u w e w si S ze lą żk u (Szelingach) w pow. b ra n iew skim , sta w u w e w si O pinie (Open) w pow. b ra n ie w sk im ,
d alej do staw ów w Jezioranach (Scheburg) oraz do sta w ó w na teren ie w si
Ł aniew o (Lonau) w pow. lid zb a rskim .
[20] P rz i S m olanach szą trzi m ałe staw y Scheburg Staw ki dw a pod Zam kiem
W artem burg P rz i Z am ku S zadzaw ka iedna
[25] S taw przes k tó ry idzie Rzeka przi K lastorze Resel Dw a S taw ki w poliu pod R obainam i S taw ek przed sta in ią Ząm kow ską
H eilsberk
[30] Ma staw k i gdzie zachow uią K arp ieta do p rzesadząnia Za Częgielnią szą 2 ieden przi drugim
Na ho h en b erk u 2 tak ies do p rzesad zan ia w oda nie idzie w nię sw ieza
S adzaw ka także przi moście
[35] S adzaw ka co ią zową S z e p e n t e u c h za gorą przi gra nicy M ieyskey
S zadzaw ka przi Bozey m ęczę M urow aney W ogrodach szadzaw ek 4
P rzekop pod Zam kiem
[40] P rz i Wszi L onau S taw niebardzo w ielgi S taw na pom ierach
G U S T A W L E Y D I N G , J E R Z Y M A C I E J E W S K I , J A N U S Z M A Ł Ł E K
RECORD OF LA K ES AND PONDS IN EPISC O PA L W ARMIA DATING FROM LATE 16TH CENTURY
S U M M A R Y
T he m a n u sc rip t discussed in this artic le has been found by Ja n u sz M ałłek, Ph. D. d u rin g his re se a rc h in th e archives of Stockholm . I t is now k e p t in R ik sa rk iv a t (Extranea IX Polen, vol. 146). It is a fo ld er of 8 pages in folio,
w ritte n legibly in Polish, un d ated . It comes fro m th e archives of F ro m b o rk an d has been ta k e n to Sw eden m ost p robably in 1628. T he analysis of the w ritin g p erm its to date th is m a n u sc rip t for th e eightees or th e ninetees of th e 16th century. Its a u th o r m ig h t have been Jo h a n n K retsch m er, chancellor and canon of th e ch ap ter of W arm ia. As in th e reco rd s of th a t ch ap ter datin g from th e second h a lf of th e 16th c en tu ry w hich are k ep t now in th e Diocese of W arm ia A rchives a t O lsztyn L a tin p red o m in ates an d only som e le tte rs w ritte n to th e bishops and to th e c h ap ter a re in Polish, th e publication of the above m an u scrip t seem s w o rth w hile. I t has a specific lin g u in istic value. M oreover Polish nam es of lak es an d ponds, m any of them long forgotten, as w ell as P olish nam es of fish a re found th ere. This m a n u s c rip t sheds also light on th e econom y of P olish episcopal W arm ia.
