View of A blessing or a curse? Creations of madness in Lesya Ukrainka’s works

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014. MARTA KACZMARCZYK *. B OGOS AWIE©STWO CZY PRZEKLE©STWO? KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. Szalestwo to specyficzna uomno natury ludzkiej, o któr rozbijay si najwiksze umysy w dziejach ludzkoci. Jak susznie zauway Michel Foucault – „od zarania redniowiecza czowiek europejski pozostaje w relacji do czego, co niejasno nazywa Szalestwem, Obdem, Nierozumem”1. To sformuowanie doskonale wpisuje si w rozwaania nad szalestwem, które posiada status niezmiernie skomplikowany i nie chodzi tylko o przestrze literatury. Odczytywanie szalestwa w opozycji normalne i nienormalne jest z góry skazane na niepowodzenie, bo jak oznaczy to, co normalne? Gdzie jest ta granica, która dokonuje podziau midzy normalnym a nienormalnym? Jak dowodzi historia kultury to, co dla jedych jest bogosawiestwem, dla innych jest przeklestwem i odwrotnie. Poruszamy si tu zatem w przestrzeni wielkiej niejednoznacznoci i jednoczenie olbrzymiej rozpitoci, a postp cywilizacyjny równie nie sprzyja uporzdkowaniu tej sfery, bo jak susznie zauwaya Marta Skwara: „w miar rozwoju psychiatrii, zarówno w aspekcie. DR MARTA KACZMARCZYK (REDA) – adiunkt w Katedrze Literatury Ukraiskiej w Instytucie Filologii Sowiaskiej KUL; e-mail: mreda@kul.pl 1 Powiedziane napisane. Szalestwo i literatura, wybra i oprac. T. Komendant, przek. B. Banasiak, T. Komendant, M. Kwietniewska, A. Lewaska, M.P. Markowski, P. Pieniek, Warszawa 1999, s. 7..

(2) 168. MARTA KACZMARCZYK. medycznym, jak i kulturowym, oddzielenie tego co normalne, od nienormalnego staje si coraz bardziej problematyczne”2. wiat szaleców jest trudny i skomplikowany, bo niezrozumiay i dziwny, niejednokrotnie odstraszajcy. W literaturze – jak susznie zauway Petr Hora – zaczyna si on konstytuowa dopiero wraz z przemianami w okresie preromantyzmu i romantyzmu3. Bohater romantyczny niejednokrotnie zmaga si z rozdzierajcymi jego wiat namitnociami, których ródem jest niejednokrotnie kltwa przeszoci. Warto zaznaczy , e modernizm w swej apoteozie szalestwa kontynuuje, czy – jak zauway A.Z. Makowiecki – „neoromantyzuje” przekonania romantyczne4. W literaturze przeomu XIX i XX wieku i w wieku XX znany motyw szalestwa urós do rangi metafory, charakteryzujcej zarówno twórczo realistów, jak i modernistów. wiadczy o tym chociaby typ bohatera, którym jest przede wszystkim dziwak, cierpicy na rozterki wewntrzne, duchowe, którego wiat wewntrzny jest wcieleniem myli, obaw i rozterek „normalnego” czowieka XX wieku. Okazuje si, e ówczesne spoeczestwo zatracio si w pogoni za zudnymi wartociami; mylc normalne z nienormalnym, samo siebie zapdzio w szalestwo. Kultura europejska przeomu wieków XIX i XX bya kultur w duym stopniu neurotyczn5, a szalestwo – jak zauwaa Foucault – przestao by nieme, zapragno dialogu6. Nerwica staa si niemale wymogiem koniecznym, stanowia swoisty element modernistyczny, niejednokrotnie bya traktowana jako wyraz dekadencji, penia rol kulturotwórcz7. Dotyczy to, co prawda, przede wszystkim literatury francuskiej, w której przez pewien czas okrelenie „nerwowy” byo synonimem okrelenia „estetyczny”, jednak inne literatury narodowe nie pozostaway obojtne wobec tych ogólnokulturowych tendencji. Warto si w tym miejscu zatrzyma i zastanowi , skd tak silne zainteresowanie chorob, w omawianym przypadku umysow, i jej rol w ksztatowaniu kultury i literatury? Odpowied wydaje si do oczywista: choroby towarzyszyy czowiekowi od zawsze. Przez kolejne stulecia byy postrzegane 2. Szaleniec, Gupiec – jedna postaU?, w: Obraz gupca i szaleca w kulturach sowiaskich, Warszawa 1996, s. 91. 3 Poszukiwanie bohatera, w: Obraz gupca i szaleca…, s. 72. 4 „Norma to gupota, degeneracja za to geniusz”, w: Obraz gupca i szaleca…, s. 136. 5 C. \ [ ` > |, # # # + # #, `§[: «`¦}» 1999, s. 238. 6 Powiedziane…, 45. 7 M a k o w i e c k i, Norma…, s. 135..

(3) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 169. w bardzo rónoraki sposób: stanowiy przejaw saboci i uomnoci natury ludzkiej, byy interpretowane jako rodzaj kary8, czstokro kary Boej, która dawaa potpionemu moliwo zado uczynienia i poprawy, wreszcie byy wyrazem wieckiego mitu autotranscendencji, pozwalajc na zagbienie si we wasn wiadomo . Kolejne teksty kultury prezentuj waciwe dla danego okresu w dziejach ludzkoci postrzeganie tej uomnoci ludzkiej. Z czasem zaczto wykorzystywa chorob jako przenoni lub rodzaj metafory 9. Jak zaznacza badaczka Susan Sontag – jedn z chorób, która zostaa spowita w kostium metafory, jest grulica10. Powstao – jak zauwaa Sontag – wiele mitów czy metafor z ni zwizanych, m.in. grulica stanowia jeden z ostatnich epizodów prastarej idei melancholii, która bya chorob artystów11. Uwaano, e charakter melancholijny, czy suchotniczy stanowi cech istot wraliwych, twórczych, innych ni wszyscy. Choroba staa si swego rodzaju atrybutem twórców, bdc symbolem wyniesienia ponad przecitno . Mit grulicy zacz jednak stopniowo sabn , a jego miejsce na przeomie XIX i XX wieku stopniowo zajmowao szalestwo, stanowice, podobnie jak wczeniej grulica, przejaw wyszej wraliwoci, uduchowienia, „krytycznego” niezadowolenia ze wiata12, których ródem by m.in. powszechny ferment kulturowy, wywoany nastrojami fin de siecle. Szalestwo – jak stwierdzia badaczka ukraiska Soomija Pawyczko, powtarzajc za Susan Sontag – stao si kluczow metafor nowego czasu13 . Czowiek szalony lub, dokadniej mówic, czowiek, który stoi na granicy dwóch wiatów: normalnego i nienormalnego, zwróci uwag wielu twórców ukraiskich tego okresu, wród nich znaleli si m.in. bliski przyjaciel esi Ukrainki Ahatanhel Krymski, pisarz Iwan Franko i in. Wiele tego rodzaju motywów odnajdziemy w twórczoci pisarzy Modej Muzy14. Proza ukraiska tego okresu te podsuwa liczne przykady bohaterów naznaczonych pitnem neurotycznoci. Mona tu przywoa twórczo Olgi Kobylianskiej, której egzaltowane bohaterki doskonale si wpisuj w nurt szalestwa czy neurotycznoci. W tym jednak kontekcie – jak susznie zauwaya wspomniana 8. S. S o n t a g, Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, prze. J. Anders, Warszawa: PIW 1999, s. 7. 9 Tame, s. 7. 10 Tame, s. 9. 11 Tame, s. 36. 12 Tame, s. 39. 13 #..., s. 244. 14 Zob. P. K a r m a n s k y j, Z teky samohubciw (1899); O. u c k y j, Bez masky (1903) i inne..

(4) 170. MARTA KACZMARCZYK. wczeniej Soomija Pawyczko – najbardziej kanoniczne przykady bohatera neurotycznego i w ogóle nerwicy w literaturze ukraiskiej tego czasu s zwizane z dramaturgi esi Ukrainki15, przede wszystkim poemat dramatyczny Bkitna róa czy Optana, ale równie Kasandra czy czsto pomijane przez badaczy krótkie opowiadanie Miasto smutku, napisane pod bezporednim wraeniem pobytu w Warszawskiej Lecznicy dla Obkanych w Tworkach pod Warszaw. Warto w tym miejscu doda , e caa twórczo pisarki ukraiskiej przesiknita jest motywami czy obrazami, które z wikszym lub mniejszym nateniem zbliaj si do neurotycznoci i szalestwa. Naley zastanowi si w tym miejscu nad przyczynami, które spowodoway, e esia Ukrainka zainteresowaa si tematem szalestwa. Wikszo badaczy zgodnie stwierdza, e przyczyny tego faktu naley upatrywa w fizycznej chorobliwoci samej autorki (30-letnia walka z grulic)16. Wspóczeni badacze jako jedn z przyczyn zainteresowania poetki tym tematem podaj z kolei dysfunkcje nerwowe – rozstrój nerwowy samej esi Ukrainki17, by moe równie jej matki – Oeny Pcziki18. Jednak dowodów na tak stawiane hipotezy, które wskazywayby jednoznacznie na taki stan rzeczy, brakuje (pojedyncze zdania z prywatnej korespondencji autorki, mówice o tym, e ma rozstrojone nerwy, nie daj podstaw do diagnozowania choroby). Inni wskazuj na bezporednie wraenia, jakie wywoaa wizyta w Lecznicy dla Obkanych w Tworkach pod Warszaw, gdzie pracowa wuj Aleksander Drahomanow19. Wreszcie wskazuje si te na fascynacje europejsk literatur modernizmu, pragnienie europeizacji zaciankowej literatury ukraiskiej, m.in. poprzez zaszczepianie na jej gruncie „modnych” wówczas motywów czy obrazów, a szalestwo byo wówczas jednym z modniejszych motywów20.. 15. P a w y c z k o, #..., s. 243. Zob. &. * @ | [, ] # . #*-/"# !* #, w: tene, # + + , `§[:«^v|[`» 2003, s. 383-416; &. ' @ \ - % \ @ \, ] # . #*+, w: tene, ] # #- _ , `§[ : „\_>|[\ }_>\” 2002, s. 62-74. 17 . x ¨ [ \, 5 +. #*+ ] # # ## ', `§[ 1999, s. 32-35; zob. te: . _ v } | @ | [ \, Femina Melancholica: 1 + +# " # +" /+, `§[: „@`=`>\” 2002, s. 103-106; O. * \ _ > |, Notre Dame d’Ukraine: # ! ", `§[: «!\>=» 2007 s. 67-69. 18 . * | @ | [ ^ > \, $ ] # , @v|{¦: „'_@\” 2002, s. 36n. 19 &. & | @ | , ]

(5) #* ] # , `§[ 1992, s. 121. 20 F. N i e u w a n y, Fenomen esi Ukrainki, w: . U k r a i n k a, Pie lasu, wybra i sowem wstpnym opatrzy F. Nieuwany, Warszawa 1989, s. 5-6. 16.

(6) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 171. Zaczytana w Ibsenie esia Ukrainka by moe sama zapragna zmierzy si z tematem szalestwa i zaproponowa go czytelnikowi ukraiskiemu. Takie spostrzeenia nasuwaj si po lekturze pierwszego w twórczoci pisarki utworu dramatycznego Bkitna róa, który okaza si nie tylko pierwszym utworem traktujcym o problematyce szalestwa, ale mona powiedzie , e jedynym w tak dosowny sposób odnoszcym si do tej kwestii. Wspomniana wczeniej Pawyczko stwierdzia, e poetka nie daa sobie rady z artystycznym i przekonujcym rozpracowaniem metafory szalestwa w tym poemacie. Szalestwo – jak twierdzi Pawyczko – wyszo schematycznie. Mówi o nim inne postacie w utworze, nie sami zainteresowani, czyli Liubow Hoszczynska i Orest21. Szalestwo realizuje si tu nie w zachowaniu czy monologach postaci, a raczej w tekcie pobocznym, który ma pomóc aktorom zrozumie , jak wygasza te czy inne kwestie. Rzeczywicie w samym postpowaniu postaci utworu mao jest samego szalestwa: tak naprawd pojawia si ono w zachowaniu i sowach gównej bohaterki w dwóch ostatnich scenach aktu czwartego, ale kondensacja tego nastroju jest tak dua, e wydaje si wystarczajca i zupenie przekonywujca, moe troch schematyczna. Szalestwo wisi w utworze nad gowami bohaterów, zwaszcza Liubowi Hoszczyskiej, niczym fatum, bestia z przeszoci, gotowa w kadej chwili si obudzi . Podobnie rzecz si ma u Ibsena. Przywoajmy tu chociaby dramat Upiory. Rónica pomidzy oboma tekstami sprowadza si w pewnym sensie do faktu, e o ile u Ibsena mamy do czynienia z bohaterem mczyzn, a jego przeszoci jest niechlubne postpowanie ojca, o tyle esia Ukrainka konsekwentnie serwuje swojemu czytelnikowi obrazy kobiece, tak jest równie w tym wypadku, a wizj nieszczliwej teraniejszoci i przyszoci zawdzicza bohaterka przekonaniu o dziedzicznoci chorób umysowych tym razem w linii kobiecej. Mówimy tu jeszcze o tzw. okresie dofreudowskim; dopiero kilka lat póniej Zygmunt Freud postawi tez, e dziedziczno to nie jedyna przyczyna nerwicy, wskazujc na traumy z dziecistwa jako czynniki w nie mniejszym stopniu chorobogenne. Jednak na to przyjdzie jeszcze zaczeka okoo 10 lat. Tymczasem, w 2. poowie XIX wieku temat dziedzicznoci i rodzinnoci chorób nerwowych by analizowany w wielu popularnych utworach, m.in. u wspomnianego ju Ibsena, Emila Zoli czy omawianej esi Ukrainki. Bohaterka dramatu Bkitna róa to moda, dwudziestopicioletnia wyksztacona kobieta; to osoba twórcza, zainteresowana wszechstronnym posze21. \ [ ` > |, #..., s. 244..

(7) 172. MARTA KACZMARCZYK. rzaniem swych horyzontów mylowych. Jest typem femme moderne, zreszt tak nazywaj Liubow inne postacie dramatu. To natura wraliwa, delikatna i zarazem wyjtkowa. Bohaterka duo czyta, std te orientuje si w wielu kwestiach, w tym równie w badaniach czy pogldach na temat dziedzicznoci rónego rodzaju chorób. Czsto rozwaania nad dziedzicznoci przybieraj posta rozwaa uniwersalnych, odwoujcych si, jak w przytoczonym niej przypadku, nawet do Pisma witego. W trakcie jednej z rozmów bohaterka powie: „{\}|> – ^ \=_, ^ |@\, ^ |x, ~| ^=`=^] }| |=`@v\}]=|x| >|¦v\. \ >|x| [¦v v\|`= [\>_ @_>_, =| _^`= {\’]=\=`, ~| \ |}v_ q[``v_ |x| ^||}>|§ [=¦q` ¦ v[`vv {|>|¦vv] \{\=`= ^=@\v| ¦v|. , {\v|[, =\>\ [¦}{|[¦}\v¦^=…”22. Pojawia si tu problem, o którym ju wspomniano na pocztku tych rozwaa, a mianowicie postrzeganie, czy interpretowanie choroby, uomnoci przez pryzmat Boej kary za grzechy, w danym wypadku chodzi o kar za grzechy ojców. Jedna chwila rozkoszy czy zapomnienia – stwierdza nasza bohaterka – moe pogry w cierpieniu cae niewinne pokolenie. Idc tym tropem dotrzemy do starotestamentowego opisu raju oraz grzechu Adama, a waciwie Ewy (kobiety!), który sprowadzi na rodzaj ludzki wiele cierpie i chorób (!). Mona zatem powiedzie , e mamy tu do czynienia z grzechem pramatki Ewy; w kontekcie omawianego utworu widmo cierpie nadciga równie ze strony matki, o której wspomnienie pojawia si w kontekcie niedomaga psychicznych. Liubow odczuwa strach przed przyszoci, boi si marzy o szczciu, bo w gbi duszy przeczuwa najgorsze. Boi si nie tyle wiata, ile tego, co kryje si w jej wntrzu, co jest jej przeznaczeniem, dziedzictwem, które, zakodowane niczym bomba z opónionym zaponem, eksploduje we waciwym czasie: „, =|, >|_ \x@|_¨ ^] ^=@\v\ q[|@|\, v {|[`vv ` }@_`=`^, ^ {@|^=| |`v!”23 – stwierdza bohaterka. Próbujc dowiedzie si, gdzie ley przyczyna tego stresu i nerwów, bohaterka konfrontuje swoj wiedz z opini lekarza, który podaje w wtpliwo powszechne przekonania, co do dziedziczenia niektórych chorób (mowa jest tu o grulicy i szalestwie): „<> ^=\v| @|`@\=`, [ >|x| ]>\ \=`, =\ }¦}, =\ \\, =| {||[`v_ } {@`}=^] q¦\ [ v¦ {|^=@`x=`. *v\ ] =\>`q, ~|, }\¨=^], [^¦ [|@|v` >@\>\` v\ §q , \ [|v` ^|¦ `[_=. 22 23. . > @ \ § v > \, 3/# # 12 ==., t. III, `§[: „\_>|[\ }_>\” 1975, s. 187. Tame, s. 162..

(8) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 173. ^v>|, }\@\ ~| _ @\=-¦vx\ =\ ^\v\ \x|^|[v¦] v {@|^``”24. Wyrazicielk przeciwnego pogldu, a waciwie spoecznego przekonania o nieuchronnoci dziedziczenia szalestwa jest pani Hrujiczewa, która stara si odwie syna – Oresta od pomysu oenku z kobiet, której matka bya obkana. „@^=, @^=, }`=`v| |]! | =` x|[|@`, ] }] = v\ [^ x|=|[\! +v`^, {|>`v v, @|`, ~| q|, =¦>` v x_` ^. %¦\ =` v v\¨, ~| _=|{` ^, ]> |v`^] v? º§ \=` |[¦v\ _\…”25. Pani Hrujiczewa (matka !) jest jednoczenie katalizatorem, który uwolni czajce si gdzie w cieniu szalestwo. Kiedy bohaterka jako pierwsza i zarazem jedyna z poród postaci dramatu nazywa Liubow szalon, za scen sycha jej krzyk, który wieci zo i zapowiada zmian postpowania samej gównej postaci. Dotychczas mówiono pósówkami o nerwach czy o szalestwie, od tego miejsca mamy ju jego wyrany obraz. Bohaterka wybiega na scen trzymajc si rk za gow, wskazujc tym samym, e co zego si w niej dzieje, co boli, uwiera. Szamocze si, odpycha od siebie ukochanego, rzucajc przy tym róne przykre dla niego, ale te i dla siebie, sowa: „< _{`@`], ] {’ = >@|[…” 26. W tej scenie znów wraca autorka do rozwaa nad teoriami wspóczesnych psychiatrów, dajc wymowny komentarz swojego stanowiska przez sowa Oresta: „%=| `=, =| v [¦}}\^= |x| [ @=[_ @=[¦ =|@¦§, @¦] >\¦v=v`”27. Autorka mówi o martwej teorii, wymysach gabinetów lekarskich, jednak jednoczenie sama zadaje pytanie: „ ~|, >|` ^ v @¦§?”28. Te wtpliwoci czy niejasno sytuacji koresponduj z faktycznym stanem rzeczy, bo jak stwierdzi , gdzie jest ta granica? W stanie nerwowego podniecenia Liubow mdleje, osuwa si na ziemi. To ma – jak si wydaje – równie pewn symboliczn wymow, gdy po omdleniu zmienia si diametralnie jej zachowanie, tak jakby mdlejc umieraa, a budzc si, narodzia si na nowo. Nastrój Liubowi od rozgoryczenia i strachu przechodzi w miech. Bohaterka rzuca si ukochanemu na szyj, oddaje si miosnemu uniesieniu, wreszcie cignie go za rk do cerkwi, by wyj za m tu i teraz. Nerwowo wybiega, szukajc biaej sukni. Bekocze i mówi do siebie: „|¦ v |v\; v`q v. 24. Tame, s. 115. Tame, s. 130. 26 Tame, s. 132. 27 Tame, s. 71. 28 Tame. 25.

(9) 174. MARTA KACZMARCZYK. {|[`vv _=` [ q\=¦, {|>` ||}\ [`@\¨=^]”29. Wreszcie w biaym peniuarze z rozpuszczonymi wosami, trzymajc w rku czapk z czarnym woalem, recytuje monolog Julii, woajc swojego Romeo – ta chwila przynosi krótkie wyciszenie, po którym znów nastpuje eksplozja szalonych gestów i fraz. Bohaterka odpycha ukochanego, szarpie si, krzyczy, popycha go w ramiona innej kobiety, obraa obecnych, czynic uszczypliwe komentarze. Krzyczy, wyrzuca wszystkich, uwaa, e s w zmowie, chc by oszalaa. W atmosferze takiego wzburzenia koczy si ta scena. Wydaje si, e szalestwo zostao tu zaprezentowane w do wyczerpujcy sposób. Ostatni akt utworu dopenia obraz szalestwa. Autorka przenosi nas w nowe miejsce – Krym, sanatorium czy prywatna kwatera, lato. Fatum szalestwa cigle poda za bohaterk. Przeszo upomina si o ni nawet tak daleko od domu. Podczas spotkania bohaterki z Orestem dochodzi do tragicznego koca: Liubow wypija trucizn i umiera w objciach ukochanego. Mona powiedzie , e mamy tu do czynienia z pewn powtarzalnoci: tragiczne, a zarazem powszechnie znane z literatury zakoczenie losów kochanków, tragiczne i jednoczenie typowe dla szaleców rozstanie si ze wiatem przez samobójstwo. Niemal jednoczenie z utworem Bkitna róa powstao krótkie opowiadanie o formie gatunkowej – sylwetka pt. Miasto smutku. Oba teksty zostay napisane w 1896 roku, tu po powrocie poetki z miejscowoci Tworki pod Warszaw, gdzie znajdowaa si Lecznica dla obkanych, w której posad starszego ordynatora zajmowa brat matki – Aleksander Drahomanow30. W jednym z listów, napisanych tu po powrocie do rodzinnego majtku Kosaczów w miejscowoci Koodiane, poetka notuje: „|` =` {|}_\¨ {| ^`q `^=\q, ~| _ v [ x||[¦ «v [^¦ }|\», =| v\ v¦|x| }`[v|x|, | ] =¦>` v}\[v| [@v_\^ ¦ ^_\}x| }|\, >_}` §}`\ [ x|^=¦ }| }]}¦ \¦”31. A kilka lat póniej, recenzujc przedstawienie teatralne, które miaa okazj oglda , tak pisze o grze jednego z aktorów: „\x@|[ @|`[ !}|@\ =\>|x| [ ^\|_v|x|, ~| |_ |}v\ }|@|x\ – [ [|@>`, \ v [ }@\_”32. Te niewielkie komentarze samej autorki wskazuj na fakt, e 29. Tame, s. 130. ¢ródo internetowe: http://tworki.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=59&Ite mid=83; zob. te. T. N a s i e r o w s k i, „Warszawska Lecznica i kolonia dla obakanych” w Tworkach koo Warszawy. Dzieje budowy i pierwszy okres istnienia, „Biuletyn GBL” 1993, nr 347, s. 93. 31 List do Lidii Drahomanowej-Szyszmanowej (3.08.1896), w: > @ \ § v > \ , 3/# ..., t. X, s. 342. 32 Mowa tu o licie do siostry Olgi Kosacz-Krywyniuk (28.11.1899), w: > @ \ § v > \, 3/# ..., t. XI, s. 147. 30.

(10) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 175. pobyt w Tworkach pozostawi silne wraenia i, jak w przypadku utworu Miasto smutku, sta si bezporedni inspiracj czy przyczynkiem do powstania tekstu. wiadczy to o wielkiej sile oddziaywania wrae wyniesionych ze szpitala psychiatrycznego i o zainteresowaniu tematem szalestwa, a dokadniej bliskiego poetce wiatopogldu czy problemu dotyczcego „normy” i „nienormalnoci”. Wiadomo, e sama poetka interesowaa si psychiatri i zaburzeniami zdrowia psychicznego – czytaa m.in. prace psychiatrów europejskich33. Przenosia t wiedz równie na paszczyzn ycia osobistego, niejednokrotnie w listach zwracaa uwag na swój stan emocjonalny. Autorka nie postrzegaa szalestwa jako wstydliwego stygmatu, przeciwnie upatrywaa w nim natchnienia i drogi do wolnoci twórczej: „\^=| =\> _v|¦ ^`}` ^@} =|x| q\|^_ }_|> ¦ }_\¨: |, q| ` x\`v\¦] '][`\^! < § {|[¦@`\ =\>, ]> {@ }` [¦@`` [ }`[\... ¥ |x| ^ }` =\> |]=^] x\`v\¦ ¦ |[¦]? ] \^=| }|@|x| }\\ \ v`q..."34 – pisaa w jednym z listów, dajc wyraz swoim przekonaniom. Utwór Miasto smutku esi Ukrainki nie posiada tradycyjnej realistycznej otoczki, przeciwnie – bohaterowie pojawiaj si w wiadomoci narratorki w postaci wspomnie. Poetka wybraa nietradycyjny gatunek opowiadania – sylwetka. Definicja ze sownika literaturoznawczego podaje, e: „^`_= – |@\vv] ¦^=|=, ~| `> }| [¦}|@\vv] §q =¦v¦”35. Taki sposób przedstawienia nie przewiduje obecnoci wyranych wewntrznych i zewntrznych charakterystyk osobowoci, jedynie obrys, kontur, co jest charakterystyczne dla poetyki impresjonizmu. Nie przez przypadek postacie utworu pojawiaj si jako ulotne, bezimienne, nocne wspomnienia: moda poetka, czarnooka dziewczyna, szalona kompozytorka itp. To postacie nierzeczywiste, wprowadzone do utworu poprzez fraz czy charakterystyczny detal, bdc jednoczenie obrazami – symbolami, ubogacajcymi warstw znaczeniow utworu. Emocje narratorki miotaj si od strachu i alu do szczególnej sympatii i niekoczcej si ciekawoci, i zainteresowania wszystkimi, którzy nale do wiata „do góry nogami”. Wszystkich tutejszych mieszkaców czytelnik odbiera przez pozytywny stosunek do nich samej narratorki. Nie widzimy 33. W listach poetki znajduj si wzmianki m.in. o pracy Czesare Lombroso Geniusz i szalestwo (1863), poetka wymienia równie Maksa Nordau oraz Richarda Kraft-Ebinga Psychopathia sexualis (1886). 34 List esi Ukrainki do Lidii Drahomanowej-Szysznanowej (20.09.1896) w: > @ \ § v > \, 3/# ..., t. X, s. 354. 35 ] # # *a ' , t. II, _{|@]}v`> . |[\¦[, `§[: „>\}¦]”, 2007, s. 388..

(11) 176. MARTA KACZMARCZYK. tu okropnych degeneratów, odstraszajcych potworów, które nawet wygldem zewntrznym mao przypominaj czowieka. Chorzy w traktowaniu poetki s raczej upiorami, ni realnymi ludmi, do tego do sympatycznymi. Wszystkie te nocne obrazy podane s fragmentarycznie, s niesamodzielne, podporzdkowane gównemu celowi – odzwierciedleniu atmosfery szpitala psychiatrycznego. Artystów, których spotyka bohaterka w Lecznicy, wiadomie nazywa szalonymi. Wanie oni s najwikszymi zakadnikami spoeczestwa, które jest gównym generatorem zakazów. Wolno twórcza jest przez to ograniczona koniecznoci podporzdkowania si narzuconemu obowizkowi. Bardzo dobrze zna ten obowizek artysta ukraiski tego czasu; sprawdzia go na sobie równie esia Ukrainka, która musiaa by w literaturze najpierw Ukraink, dopiero potem pisark, kobiet itd. Obowizek suenia idei narodowej dla twórców zniewolonego narodu by na pierwszym miejscu, co ograniczao twórczo do okrelonej tematyki i retoryki. Wida równie, e autorka daleka jest od zarzucanej jej „dokumentalistyki”. Oksana Zabuko okrelia $asto smutku „v\@`^| ][v| }|>_v=\v`, v\{`^\v` « v\=_@`»”36, by moe takie postrzeganie utworu odwrócio uwag od jego warstwy artystycznej. Faktem jest, e s tu obecne elementy, które odnosz si do jej pobytu w Lecznicy, nie s one jednak na tyle charakterystyczne, by mogy suy za dokument, przeciwnie mogyby by elementami kadego innego obrazu szpitala psychiatrycznego37. Jeeli zastanowi si nad tym gbiej, to równie nie ma w utworze chorób, z ich specyfik czy przebiegiem. Jak udao si ustali , w tym czasie w Lecznicy zdecydowan wikszo pacjentów stanowiy kobiety w wikszoci cierpice na schorzenia weneryczne38. To jednak nie interesuje esi Ukrainki – dokumentowanie nie zwraca jej uwagi. W tym kontekcie autork interesuje. 36. * \ _ > | , Notre Dame d’Ukraine..., s. 74. Tytuem komentarza warto tu doda , e jeli poetka miaaby zamiar dokumentowa to, co zastaa w Tworkach, zapewne skupiaby si na opisaniu warunków, w których przebywali chorzy. Lecznica bya nowym szpitalem, zaprojektowanym przez carskich urzdników z wielkim rozmachem. Szpital uruchomiono w 1891 roku. W pierwszym okresie funkcjonowania szpitala pracowao tu wielu Rosjan, którzy, notabene, byli preferowani przez wadze carskie. By to pierwszy w Polsce szpital o ukadzie pawilonowym. Wszystkich planów dotyczcych budowy nie udao si zrealizowa , jednak mimo wielu perturbacji historycznych – szpital zmienia przecie swoich wacicieli – wikszo zbudowanych wówczas obiektów przetrwaa do dnia dzisiejszego i nadal suy chorym. 38 Zob. F. K a c z a n o w s k i, Dzieje Szpitala w Tworkach, „Archiwum Historii Medycyny” 29(1966), s. 393-406. 37.

(12) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 177. natomiast charakterystyczny dla symbolizmu problem wspóistnienia dwóch wiatów: realnego–nierealnego, a w perspektywie modernistycznej konflikt estetyczno-filozoficzny pomidzy yciem a sztuk, yciem jako realnoci, a sztuk jako iluzj. W opowiadaniu wspóistnienie tych dwóch wiatów skonstruowane jest na zasadzie: dzie–noc, przy czym noc to czas nienormalnoci i szaleców, natomiast dzie – normalnoci: „>|` ^|v =\> ]^v| ^[¦=`=, >|` }` x|[|@]= =\> x||^v|, >|` [^ }\¨=^] =\>` [`@\v` ¦ v|@\v`"39. T zasad rujnuje jeden obraz, który pojawia si przed narratork wanie w dzie, kiedy wszystko jest takie wyranie i normalne. To obraz „profesora nowej psychiatrii”, który wydaje si stanowi centrum w opowiadaniu. To obraz mczyzny (!), szalonego mczyzny, który moe jednak nie by szalony? Ten obraz rozmywa granice pomidzy normalnym a nienormalnym. Po pierwsze, pojawia si w dzie, zrównuje wszystkich (normalnych i nienormalnych, bogatych i biednych) w prawach: „< , ~| _ v\^ =\>` }|>@\=`, - [^¦ @¦[v¦, ¦ >|@|¦, ¦ {@|^=¦ |[¦v¦"40. Taka demokracja moliwa jest tylko wobec choroby czy cierpienia, w którym wszyscy s równi. Po drugie, burzy on ustalony podzia na lekarzy i pacjentów, bo sam tytuuje si jako lekarz – profesor psychiatrii, który jest do przekonywujcy w tym, co robi. Diagnozujc swoj przypado jako „Mania Erotica”, jednoczenie wskazuje na objawy i przebieg leczenia. Profesor nowej psychiatrii i jednoczenie chory odnosi si z ironi do tych, którzy nazywaj siebie zdrowymi. Szalestwo i normalno znalazy si bardzo blisko. Narratorka zastanawia si nad znaczeniem sów wspórozmówcy. Czy to bredzenie szalonego czy moe tylko art?: „| ^ – @} ` \@=? [ ^|_ ¦^=¦ [^¦ \@=` {|[\v¦"41. Zarysowuje si tu próba zrozumienia tej niezrozumiaej czci nowej osobowoci ludzkiej, która zrodzia si na przeomie XIX i XX wieku. Nowy bohater powinien chorowa na nerwy, opowiada historie swoich dziecicych kompleksów i lków psychiatrze, szale , wariowa , mie halucynacje i mówi o swoich chorobliwych wizjach. Mia on by wyobcowany w swoim szalestwie i tragicznie samotny. Tylko taka osobisto jest prawdziwa, realna, wspóczesna i tak wanie sylwetk prezentuje czytelnikowi poetka ukraiska w opowiadaniu Miasto smutku. Omówienie problematyki szalestwa czy obrazów szalonych bohaterów, a waciwie bohaterek w twórczoci esi Ukrainki nie wyczerpuje si na wy-. 39. > @ \ § v > ,. 3/# ..., t. VII, s. 138. Tame, s. 139. 41 Tame, s. 141. 40.

(13) 178. MARTA KACZMARCZYK. ej wymienionych dwóch utworach. Bez wahania naley tu zwróci uwag równie na utwór o do jednoznacznie brzmicym tytule Optana (1901). Wanie w tym utworze, który powsta niemale „na jednym oddechu”, w cigu jednej nocy, w stanie nerwowego podniecenia samej autorki, szalestwo otrzymao swoj form, jzyk i interpretacj religijno-filozoficzn. Stan, w jakim znajdowaa si autorka piszc ten utwór, niewtpliwie wpyn na jego szaleczy wydwik. Stan miertelnie chorego bliskiego przyjaciela poetki – Serhija Merynskiego, umierajcego w osamotnieniu, wywoa u autorki poczucie niesprawiedliwoci, wrcz zoci wobec zbliajcej si mierci. To oszoomienie, zmczenie, bdce rezultatem tytanicznej pracy, któr wykonaa poetka przy ou chorego znalazo w utworze swój wydwik. Ju w pierwszych sowach dramatu esia Ukrainka próbuje stworzy przekonujcy obraz obkanej postaci: &¦@¦], «|}@`\ }_q|», [ x`|>¦ =_¦ _>\¨ {|¦ >\¦vv] {|v\} @x|, }\¦ ¦q|}`= v\ {` ^>¦ ¦ }`[`=^] v v\ @x, \ [ x``v_ {_^=¦…. Autorka, sigajc po biblijne obrazy Marii Magdaleny – Miriam i Mesjasza, napenia je odmiennym sensem. Snuje rozwaania natury religijno-filozoficznej. Zastanawia si, wrcz kwestionuje zasadno ofiary Chrystusa, któr wkada w usta swojej optanej bohaterki. Miriam kocha swego Nauczyciela, ale jest to mio jednoczenie szalona, ofiarna i zabójcza, której gównym celem jest ofiara (cielesna) – mier za ukochanego. Mio jest tu zrzeczeniem si samego siebie, nienawici do samej siebie. To optanie czowieka, mania, która nie pozwala dostrzec prawdy. Ju sam tytu, czyli sowo Optana (Oderyma) charakteryzuje stan psychiczny gównej bohaterki poematu. Pod tym okreleniem kryje si szereg stanów psychicznych czowieka, które s zwizane z poczuciem podlegoci wobec wrogiej, czsto irracjonalnej siy. Co prawda, bohaterka esi Ukrainki nie prezentuje typowych oznak optania, mona natomiast zauway w jej zachowaniu agresywno , kótliwo , wyrany sprzeciw wobec wielkiej ofiary Jezusa oddawanej za ludzko . Zreszt sama mówi o sobie: „<? «}@`\ }_q|»”!42. To stwierdzenie podkrelaj równie sowa samego Mesjasza: „^ }_q [ =|¦ x|[|@`=”43, a take innych postaci utworu: „\x\ &^¦, ~|. 42 43. Tame, s. 144. Tame, s . 130..

(14) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 179. ¦`[ = ¦ [`[|`[ [¦} =|x| |x| }_q\…”44. Jest ona optana namitnoci, znajduje si w niewoli mioci do swego Mesjasza, chocia nie jest to mio , która si Jemu podoba. Wydaje si, e zaproponowane tu szalestwo biblijnej Miriam jest autorsk interpretacj obrazu oraz dostosowaniem go do poetyki modernizmu: powstaje obraz indywidualnoci, zestawiony z wrogim spoeczestwem, obraz kobiety odwanej, która potrafi wykrzesa z siebie si na sprzeciw, majc jednoczenie wiadomo czekajcej „banicji”, odosobnienia, osamotnienia, mierci. Podobnie, jak w wypadku utworu Bkitna róa, gówna bohaterka tego poematu ginie – tym razem jest to zabójstwo (ukamienowanie), które tak naprawd sama na siebie cigna poprzez sw niepokorn i bluniercz, zdaniem spoeczestwa, postaw. Inny wymiar szalestwa odnajdujemy w poemacie dramatycznym Kasandra, w którym mamy do czynienia z interpretacj mitologicznego narratywu wojny trojaskiej. W centrum utworu jest tytuowa wieszczka trojaska Kasandra, kobieta przebywajca w zamknitym krgu tragicznego fatum geniuszu. Szalestwo jest tu symbolem rozdartej na granicy dwóch wiatów wiadomoci, jest brakiem odczuwania granicy midzy normalnym a nienormalnym, realnym a irracjonalnym, wreszcie genialnym – ukrytym pod mask szalestwa, a szalonym. Bohaterka – prorokini, widzc straszn przyszo swojej ojczyzny, stara si przeciwdziaa , ale kade dziaanie przynosi odwrotny skutek, bo ma charakter irracjonalny. Przez swoje zowieszczenie Kasandra jest postrzegana wrogo przez najblisze otoczenie, wreszcie sama traci kontakt z rzeczywistoci, poniewa kady krok, kade wydarzenie – mier bliskich, upadek i niewola ojczyzny oraz przekonanie, e nie bya w stanie przeciwdziaa – sprawia, e sama nie potrafi odróni fikcji od rzeczywistoci. Bohaterka jest rozdarta wewntrznie pomidzy swoimi wizjami a pragnieniami swoich wspóbraci. Jest przez nich postrzegana jako szalona, wrcz uwaaj, e to ona jest ródem ich nieszcz , bowiem kade jej nieracjonalne proroctwo si sprawdza, tak jakby to ona, poprzez swoje sowa, stwarzaa rzeczywisto . Kolejny utwór wykorzystujcy poetyk szalestwa to dramat Don Juan ujarzmiony. Szalestwo jest w tym utworze nieco na marginesie. Realizuje si ten motyw w obrazie Dolores, która szaleje z mioci do Don Juana. Jest to szalestwo tajemnicze i niepojte. Dolores, podobnie jak Miriam, pragnie odda swe ycie w ofierze mioci. To mczennica mioci, gotowa ukrzyowa wasne ciao w ofierze dla swego ukochanego. 44. Tame, s. 144..

(15) 180. MARTA KACZMARCZYK. Podsumowujc powysze rozwaania warto zauway , e w kadym z wyej omówionych przypadków mamy do czynienia z szalestwem, które opanowuje kobiety – bohaterki, za wyjtkiem opowiadania Miasto smutku, w którym pojawia si obraz mski. Autorka ukraiska konsekwentnie prezentowaa czytelnikowi ukraiskiemu wanie obrazy kobiece, starajc si nawietli rónorakie problemy, przede wszystkim wprowadzaa do literatury narodowej nowy typ bohaterki – kobiet wyksztacon, inteligentn, odwan, a co najwaniejsze kobiet, która ukochaa sobie wolno , brzydzc si wszelkich przejawów zniewolenia. Bohaterki esi Ukrainki szalay z rónych powodów, ale – jak si wydaje – najbardziej chorobotwórczym czynnikiem byo spoeczestwo, które poprzez rónorodne tabu ograniczao wolno , blokowao woln twórczo samej autorki, nakadajc na „twardy gorset obowizku”45 i powinnoci. Bohaterki esi Ukrainki szalay, warioway i wsuchiway si w majaczenie szaleców, jak w prawd o czowieku. Pojmowanie szalestwa przez esi Ukraink jest bliskie rozumieniu go przez Foucaulta w odniesieniu do XIX wieku: szalestwo nie jest ju duej noc, która poprzedza dzie, szalestwo odsania prawd o czowieku, która to daje si pozna tylko w kontekcie katastrofy szalestwa. Dla poetki ten stan rzeczy sta si ródem powanych rozmyla nad tragicznoci ludzkiego losu, bo – jak sama stwierdzia ustami Liubowi Hoszczynskiej – „nur ein kranker Mensch ist Mensch!” – tylko chory czowiek jest czowiekiem i jak kontynuowaa w licie do siostry: „…# + 9 / " *" ", _ + ( # +(, ”46.. BIBLIOGRAFIA M a k o w i e c k i A.Z., „Norma to gupota, degeneracja za to geniusz”, w: Obraz gupca i szaleca w kulturach sowiaskich, Warszawa 1996. K a c z a n o w s k i F., Dzieje Szpitala w Tworkach, „Archiwum Historii Medycyny” 29(1966). N a s i e r o w s k i T., „Warszawska Lecznica i kolonia dla obkanych” w Tworkach koo Warszawy. Dzieje budowy i pierwszy okres istnienia, „Biuletyn GBL” 1993, nr 347. N i e u w a n y F. , Fenomen esi Ukrainki, w: . U k r a i n k a, Pie lasu, wybra i sowem wstpnym opatrzy F. Nieuwany, Warszawa 1989.. 45. . v } @ _ ^ ¦ [, #9 *

(16) #* ] # . 5 + # , „Roczniki Humanistyczne” 60(2012), z. 7, s. 26. 46 List do siostry Olgi Kosacz (9.06.1901), w: > @ \ § v > \, 3/# ..., t.XI, s. 235..

(17) KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI. 181. S o n t a g S., Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, prze. J. Anders, Warszawa: PIW 1999. http://tworki.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=59&Itemid=83; x ¨ [ \ ., 5 +. #*+ ] # # ## ', `§[ 1999. v } @ _ ^ ¦ [ ., #9 *

(18) #* ] # . 5 + # , „Roczniki Humanistyczne”, 60(2012), z. 7, s. 26. _ v } | @ | [ \ ., Femina Melancholica: 1 + +# " # +" /+, `§[:„@`=`>\” 2002. ' @ \ - % \ @ \ &., ] # . #*+, w: tene, ] # #- . _ , `§[: „\_>|[\ }_>\” 2002. * \ _ > | O., Notre Dame d’Ukraine. # ! !", `§[: „!\>=” 2007. * @ | [ &., ] # . #*-/"# !* #, w: tene, # + + , `§[: „^v|[`” 2003. * | @ | [ ^ > \ ., $ ] # , @v|{¦: „'_@\” 2002. Foucault M., Powiedziane napisane. Szalestwo i literatura, wybra i oprac. T. Komendant, przek. B. Banasiak, T. Komendant, M. Kwietniewska, A. Lewaska, M.P. Markowski, P. Pieniek, Warszawa 1999. & | @ | &., ]

(19) #* ] # , `§[ 1992. H o r a P., Poszukiwanie bohatera, w: Obraz gupca i szaleca w kulturach sowiaskich, Warszawa 1996. \ [ ` > | C., # # # + # #, «`¦}», `§[ 1999. S k w a r a M., Szaleniec, Gupiec – jedna postaU?, w: Obraz gupca i szaleca w kulturach sowiaskich, red. T. Dbek-Wirgowa, A.Z. Makowiecki, Warszawa 1996.. A BLESSING OR A CURSE? CREATIONS OF MADNESS IN LESYA UKRAINKA’S WORKS Summary The author of the article analyzes the question of madness and its creations on the example of selected works by the Ukrainian writer of the turn of the 19th and 20th centuries, Lesya Ukrainka. Madness is the subject to which the Ukrainian writer often turned, in an ambiguous, and not literary way trying with its help to draw the reader’s attention to the questions that bothered her. The state of consciousness of the protagonists who remained at the borderland of two worlds: normal and abnormal, allowed the author a thorough analysis of the tackled problems. Key words: theme of madness, Ukrainian writer Lesya Ukrainka, Ukrainian literature. Translated by: Tadeusz Karowicz.

(20) 182. MARTA KACZMARCZYK. B OGOS AWIE©STWO CZY PRZEKLE©STWO? KREACJE SZALE©STWA W TWÓRCZO CI ESI UKRAINKI Streszczenie Autorka artykuu analizuje kwesti szalestwa oraz jego kreacje na materiale wybranych utworów pisarki ukraiskiej przeomu XIX i XX w. esi Ukrainki. Szalestwo to temat do którego do czsto zwracaa si pisarka ukraiska, próbujc, za jego porednictwem, w sposób niejednoznaczny i nie dosowny zwróci uwag odbiorcy na nurtujce autork kwestie. Stan wiadomoci bohaterów pozostajcych na granicy dwóch wiatów: normalnego i nienormalnego pozwala autorce na gbsz analiz poruszanych problemów. Sowa kluczowe: szalestwa, pisarka ukraiska esia Ukrainka, literatura ukraiska.. < <<? & " ¥ ¥ º [=|@>\ ^=\==¦ \v\¦_¨ {@|_ \v^=[\ \ =\>| |x| {@|][¦[ v\ \=@¦\¦ [`@\v`q =[|@¦[ _>@\§v^>|§ {`^vv`¦ \_ %¥% ¦ %% ^=. ^¦ >@\§v>`. "\v^=[| =\ ]>_ }|^`= \^=| [`>|@`^=|[_[\\ _>@\§v^>\ {`^vv`], v\\x\`^, \ |x| }|{||x|, [@v_=` _[\x_ `=\¦[ v\ |¦ {@|`. =\v ^[¦}||^=¦ x@|§[, ~| ^=|]= v\ ¦ }[|q ^[¦=¦[: v|@\v|x| ¦ \v|x| }\[\[ |`[¦^= x`|x| \v\¦_ [`@\v`q {@|. : |=`[ \v^=[\, _>@\§v^>\ {`^vv`] ^] >@\§v>\, _>@\§v^>\ ¦=@\=_@\..

(21)