View of Małgorzata Czuryk, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi w systemach edukacji publicznej państw członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej 20

R

E

C

E

N

Z

J

E

Tom XXIV, numer 1 – 2014

M

C

, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci

zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi w systemach

edukacji publicznej w pa

Ĕstwach członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa:

Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2013, ss. 609.

We wstĊpie Autorka okreĞliła przedmiot swoich zainteresowaĔ badawczych, stwierdzając: „Celem pracy bĊdzie ustalenie, w jakim stopniu, bądĨ w jakiej mierze, prawodawcy poszczególnych paĔstw członkowskich Unii Europejskiej zapewniają w swych systemach prawnych poszanowanie tych praw i wolnoĞci podmiotowych naleĪnych rodzicom. Ponadto, wskazanie, czy paĔstwa członkowskie Unii Europejskiej przyjmując odpowiednie regulacje prawne w zakresie wolnoĞci religijnej i prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi, zapewniają ochronĊ prawa «do», czy tylko ograniczają siĊ do ochrony «przed»”. NaleĪy zauwaĪyü, Īe we współczesnym społeczeĔstwie istnieje zjawisko pluralizmu religijnego i Ğwiatopoglądowego, a w polityce legislacyjnej paĔstw europejskich wystĊpują dwa przeciwstawne nurty ideowe: chrzeĞcijaĔski i laicki. Pierwszy z nich charakteryzuje siĊ poszanowaniem religii w sferze publicznej, jako trwałego elementu kultury narodów europejskich, ze szczególnym uwzglĊdnieniem religii w edukacji publicznej; natomiast drugi dąĪy do usuniĊcia religii z edukacji publicznej i zastąpienia jej Ğwiatopoglądem ateistycznym opartym na załoĪeniach jakiejĞ ideologii (marksistowskiej, neomarksistowskiej, liberalnej). Autorka zaznacza, Īe przedmiot jej zainteresowaĔ badawczych obejmuje takĪe zagadnienia związane z uzewnĊtrznianiem przekonaĔ religijnych w innej formie, w szczególnoĞci umieszczaniem krzyĪa w salach szkolnych. Niewątpliwie temat rozprawy dotyczy problematyki aktualnej i bardzo waĪnej z punktu widzenia aksjologii prawa. Autorka stwierdziła, Īe „chce wnieĞü wkład merytoryczny do debaty na temat gwarancji poszanowania prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami w edukacji publicznej w systemach prawnych paĔstw członkowskich Unii Europejskiej”.

Konstrukcja rozprawy jest logicznie poprawna. CałoĞü rozprawy – poza wstĊpem – obejmuje: cztery czĊĞci problemowe, zakoĔczenie, wykaz waĪniejszych skrótów, bibliografiĊ i streszczenie w jĊzyku angielskim. Podział zawartoĞci rozprawy na cztery czĊĞci jest w pełni uzasadniony.

W pierwszej czĊĞci przedstawiono stanowisko Unii Europejskiej wobec religii, jako wartoĞci zakorzenionej w kulturze narodów europejskich, oraz poszanowania prawa

RECENZJE

186

rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w ramach edukacji szkolnej w warunkach pluralizmu religijnego i kulturowego współczesnego społeczeĔstwa. Najpierw scharakteryzowane zostały gwarancje wspólne dla wszystkich paĔstw członkowskich Unii Europejskiej, zawarte w prawie traktatowym – począwszy od Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawnych WolnoĞci (art. 9 Konwencji i art. 2 Protokołu dodatkowego do Konwencji), do przestrzegania których zobowiązane są wszystkie paĔstwa – sygnatariusze Konwencji. NastĊpnie ukazane zostały traktatowe gwarancje wolnoĞci religijnej w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym zawarte w Karcie Praw Podstawowych i w Traktacie reformującym UE, zwanym Traktatem LizboĔskim, ze szczególnym uwzglĊdnieniem klauzuli poszanowania „marginesu swobodnej oceny”, jaką mogą kierowaü siĊ paĔstwa członkowskie Unii. Zasygnalizowany został takĪe europejski system nadzoru nad poszanowaniem i ochroną wolnoĞci religijnej w paĔstwach członkowskich Unii, sprawowany przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

W nastĊpnych czĊĞciach Autorka dokonała klasyfikacji regulacji ochrony prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci, tzn. usystematyzowała je według kryteriów merytorycznych, dotyczących realizacji gwarancji poszanowania prawa rodziców do wychowania religijnego i moralnego w edukacji publicznej w systemach prawa paĔstw członkowskich UE. Kryteria, jakimi posługuje siĊ Autorka, noszą znamiona oryginalnoĞci; ustalone zostały na podstawie analizy bogatego materiału Ĩródłowego i literatury prawniczej w róĪnych jĊzykach europejskich.

W drugiej czĊĞci M. Czuryk dokonała analizy regulacji nauczania religii w edukacji publicznej w wersji obligatoryjnej, z wyróĪnieniem wĞród nich dwóch form: 1) obligatoryjne nauczanie religii w formie konfesyjnej (Austria, Cypr, Finlandia, Grecja, Irlandia, Malta, Niemcy, Rumunia); 2) obligatoryjne nauczanie religii w formie niekonfesyjnej (Dania, Szwecja, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii).

W trzeciej czĊĞci omówione zostały regulacje nauczania religii w szkołach publicznych w formie fakultatywnej, równieĪ z podziałem na: 1) fakultatywne nauczania religii w formie konfesyjnej (Belgia, Bułgaria, Czechy, Hiszpania, Holandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Polska, Portugalia, Słowacja, WĊgry, Włochy); 2) fakultatywne nauczanie religii w formie niekonfesyjnej (Estonia).

W czwartej czĊĞci scharakteryzowane są regulacje nauczania religii w dwóch paĔstwach europejskich, w których nauczanie to moĪe odbywaü siĊ tylko poza systemem edukacji publicznej (Francja, Słowenia). PaĔstwa te, z racji ideologicznych, nie respektują prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w szkołach publicznych. Nauczanie religii w szkołach publicznych jest w nich zabronione.

NaleĪy zauwaĪyü, Īe problemy postawione we wstĊpie zostały rozpatrzone w sposób naleĪycie usystematyzowany w piĊciu czĊĞciach.

W pierwszej czĊĞci wskazane zostały aksjologiczne podstawy nauczania religii w szkołach, wspólne dla wszystkich paĔstw członkowskich Unii Europejskiej. Natomiast w nastĊpnych czĊĞciach Autorka ukazała róĪnice, jakie wystĊpują w realizacji tych

RECENZJE

₁₈₇

uprawnieĔ w systemach prawnych paĔstw członkowskich Unii Europejskiej. W rozwaĪaniach zawartych w poszczególnych czĊĞciach Autorka udzieliła odpowiedzi na postawione we wstĊpie pytania przy uĪyciu odpowiednich metod badawczych komplementarnie powiązanych. W badaniach, które są zawarte w pierwszej czĊĞci, Autorka posłuĪyła siĊ najpierw metodą teoretyczno-prawną i dogmatyczno-prawną w celu ustalenia podstawowych przesłanek regulacji prawnych w konwencjach europejskich. W nastĊpnych czĊĞciach posłuĪyła siĊ metodą dogmatyczno-prawną, w celu ustalenia zawartych w systemach prawa poszczególnych paĔstw na gruncie wykładni jĊzykowej jak równieĪ systematycznej i celowoĞciowej.

W obszernym zakoĔczeniu Autorka posłuĪyła siĊ metodą prawnoporównawczą. Wykazała zarówno zbieĪnoĞci, jak i rozbieĪnoĞci, jakie zaistniały w gwarancjach poszanowania prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w edukacji publicznej w poszczególnych paĔstwach członkowskich UE.

Podstawowym osiągniĊciem M. Czuryk jest opracowanie całoĞci problematyki ochrony prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi w systemie prawa Unii Europejskiej i w systemach prawa paĔstw członkowskich Unii Europejskiej. Nie oznacza to, Īe lektura tej pracy nie budzi jakichkolwiek uwag krytycznych. W szczególnoĞci – porównując temat okreĞlony w tytule rozprawy z treĞcią zawartych w niej rozwaĪaĔ, moĪna odnieĞü wraĪenie braku adekwatnoĞci miĊdzy nimi. JednakĪe moĪna ten brak logicznie usprawiedliwiü. Gwarancje ochrony prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w paĔstwach członkowskich Unii, bĊdące przedmiotem analiz w drugiej, trzeciej i czwartej czĊĞci rozprawy, są bowiem logicznie związane z gwarancjami zawartymi w czĊĞci pierwszej. Niestety, nie wszystkie kwestie w trakcie analiz przeprowadzonych w poszczególnych czĊĞciach zostały wyjaĞnione ze wzglĊdu na rozległoĞü rozwaĪanej problematyki.

RozwaĪania zawarte w całej pracy oparte są na wnikliwej analizie stosunkowo bogatego materiału Ĩródłowego obejmującego: zbiory aktów normatywnych Unii Europejskiej i orzeczeĔ Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i Europejskiego Trybunału SprawiedliwoĞci w Luksemburgu, zbiory ustawodawstwa paĔstw członkowskich Unii i orzeczeĔ ich najwyĪszych trybunałów, oraz ponad 300 publikacji prawniczych w szeĞciu jĊzykach (polskim, angielskim, francuskim, włoskim, niemieckim, czeskim). Pozycje wymienione w obszernym wykazie bibliografii, zamieszczonym na koĔcu rozprawy, zostały uwzglĊdnione w rozwaĪaniach zawartych w rozprawie; co uwidocznione zostało w przypisach.

Reasumując naleĪy stwierdziü, Īe monografia M. Czuryk wnosi znaczący wkład do nauki prawa. Lektura tej publikacji dostarczy polskiemu czytelnikowi rzetelnych informacji, które mogą okazaü siĊ poĪyteczne w ocenie dyskusji, jakie zdarzają siĊ w praktyce.

Józef Krukowski Katedra Prawa Wyznaniowego i Konkordatowego UKSW

RECENZJE

188

P

A.

L

, Regulacja stosunków mi

Ċdzy paĔstwem

a nierzymskokatolickimi Ko

Ğciołami i innymi związkami wyznaniowymi okreĞlona

w art. 25 ust.5 Konstytucji RP, Gorzów Wielkopolski: Pa

Ĕstwowa WyĪsza Szkoła

Zawodowa 2012, ss. 557.

W obszernym wstĊpie Autor zamieĞcił informacje o motywach wyboru tematu swej rozprawy. Wskazał koniecznoĞü pogłĊbienia refleksji naukowej nad art. 25 ust. 5 Konstytucji RP i przełoĪenie wyników swych badaĔ na praktykĊ związaną z jej realizacją. NastĊpnie zapowiedział, Īe celem pracy jest zaproponowanie konkretnych propozycji nowelizacji istotnych dla implementacji art. 25 ust. 5 aktów prawnych, które mają byü rozpatrzone w kontekĞcie pozostałych konstytucyjnych regulacji stosunków miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem, a mianowicie: równouprawnienia KoĞciołów i innych związków wyznaniowych; bilateralnoĞci regulacji stosunków miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem, znajdującej zastosowanie w zawarciu umowy miĊdzynarodowej (konkordatu) miĊdzy RP i Stolicą Apostolską (ust. 4); bezstronnoĞci (neutralnoĞci) organów paĔstwa wobec przekonaĔ religijnych, Ğwiatopoglądowych i filozoficznych, z zapewnieniem prawa do ich uzewnĊtrzniania w Īyciu publicznym (ust. 2), oraz rozdzielnoĞci zakresu obu porządków (ust. 3), czyli poszanowania autonomii i niezaleĪnoĞci paĔstwa i związków wyznaniowych, kaĪdego w swoim porządku. Imponująca jest zapowiedĨ Autora, Īe w rozwiązywaniu istniejących w tym przedmiocie problemów posłuĪy siĊ wieloma rodzajami wykładni, a mianowicie: jĊzykową, historyczną, funkcjonalną, celowoĞciową i porównawczą. Ponadto Autor zaznaczył, Īe zastosował takĪe metodĊ opisową, uĪywaną w politologii.

Informacje P. LeszczyĔskiego dotyczące problemów, jakie zamierza wyjaĞniü, i metod, jakimi ma siĊ posłuĪyü, nie budzą zastrzeĪeĔ. NaleĪy jednakĪe zauwaĪyü, Īe podjĊta przez niego dyskusja wokół formy regulacji relacji miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem na zasadzie bilateralnoĞci nie jest nowa. Była bowiem przedmiotem gruntownych debat w paĔstwach Europy Południowo-Zachodniej (Włochy, Hiszpania) – na etapie przechodzenia od modelu paĔstwa wyznaniowego do modelu paĔstwa Ğwieckiego, a nastĊpnie w Polsce – na etapie transformacji wiodących od totalitarnego paĔstwa ateistycznego do demokratycznego paĔstwa Ğwieckiego. Regulacja stosunków miĊdzy paĔstwem a KoĞciołem w formie dwustronnej umowy jest istotnym elementem zakorzenionego w kulturze europejskiej dualizmu religijno-politycznego, ukształto-wanego w Ğredniowieczu na bazie nakazu Chrystusa: „Oddajcie cesarzowi to, co cesar-skie, a Bogu to, co boskie”, zanegowanego w epoce współczesnej z inspiracji ideologicz-nych: totalitaryzmu i skrajnego liberalizmu. WszakĪe, mimo nacisku tych ideologii regulacja stosunków paĔstwo-KoĞciół katolicki w formie dwustronnej umowy ze Stolicą Apostolską nie została odrzucona, ale zmodyfikowana w praktyce zawierania analogicznych umów z przedstawicielami innych KoĞciołów bądĨ związków