Wiek i staż ubezpieczeniowy
w systemach emerytalnych państw członkowskich Unii Europejskiej
Bożena Kłos
Age and insurance period in the EU member states’ pension systems
The article looks at the two important features of pension systems: retirement age and insurance period. It begins with explaining major terms of social insurance law. Next, the changes regarding retirement age and insurance period in EU member states’ pension systems are described. Special attention is given to the changes regarding those issues in Poland in the wider EU context.
Wprowadzenie
Kształtowanie prawa do emerytury, w tym podnoszenie wieku emerytalnego, jest przedmiotem wzmożonego zain‑
teresowania opinii publicznej oraz licznych opracowań na‑
ukowych. Jest to bardzo istotne zagadnienie tak z punktu widzenia jednostki (osoby ubezpieczonej) jak i funkcjono‑
wania systemu emerytalnego, a także perspektyw rozwoju społeczno‑ekonomicznego. Ponadto jest to złożony problem, uwarunkowany aspektami medycznymi, demograficznymi, finansowymi i politycznymi, co sprzyja licznym i silnym kon‑
trowersjom.
Niniejsze opracowanie poświęcone jest analizie dwóch parametrów systemu emerytalnego – wieku emerytalnego oraz stażu ubezpieczeniowego, które tworzą zasadnicze wa‑
runki nabywania prawa do emerytury. Zostały one omówione na przykładzie systemów emerytalnych wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej.
W pierwszej części opracowania przedstawiono podstawo‑
we pojęcia z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych (ryzyka socjalne, ryzyko emerytalne) oraz scharakteryzowano katego‑
rie wieku emerytalnego i stażu ubezpieczeniowego jako ele‑
menty konstrukcyjne systemów emerytalnych. Przedstawione zostały także czynniki wpływające na określanie wieku eme‑
rytalnego. Jest to bardzo złożone zagadnienie, które zostało
w opracowaniu tylko zasygnalizowane w celu wskazania sze‑
rokiego kontekstu kwestii podnoszenia wieku emerytalnego.
W drugiej części opracowania na podstawie zebranych informacji scharakteryzowano zmiany w zakresie wieku eme‑
rytalnego i stażu ubezpieczeniowego w systemach emery‑
talnych państw członkowskich UE. Szczegółowej analizie poddano powszechny wiek emerytalny oraz możliwości otrzy‑
mywania świadczeń przed osiągnięciem wieku emerytalnego adresowane do wszystkich ubezpieczonych. Na zakończenie oceniono polskie regulacje prawne w zakresie wieku emery‑
talnego i stażu ubezpieczeniowego w porównaniu z rozwią‑
zaniami przyjętymi w pozostałych państwach UE.
I. Rola wieku i stażu
ubezpieczeniowego w systemach emerytalnych
1. Istota ryzyka emerytalnego
Istotą zabezpieczenia społecznego jest zagwarantowanie bezpieczeństwa socjalnego w sytuacji zdarzeń losowych, które godzą w zdolność i możliwość wykonywania pracy zarobkowej.
Do tak zwanych ryzyk losowych w zabezpieczeniu społecznym
należą: choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, śmierć żywiciela,
wypadek w pracy i choroba zawodowa, bezrobocie i starość.
Zabezpieczenie społeczne (z wykorzystaniem techniki ubez‑
pieczeniowej lub zaopatrzeniowej) zapewnia w tych sytuacjach świadczenia, które zastępują utracone dochody z pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej. Uzupełnia je system pomocy społecznej adresowany do osób z niskimi dochodami.
Starość jako ryzyko w ubezpieczeniu społecznym, w odróż‑
nieniu od innych ryzyk, nie ma charakteru zdarzenia nieocze‑
kiwanego i niepewnego – jest naturalnym procesem, któremu podlega każdy człowiek. Co więcej, jest oczekiwana i postrze‑
gana w większości przypadków pozytywnie w odróżnieniu od pozostałych ryzyk socjalnych, które (z wyjątkiem macierzyń‑
stwa) odwołują się do negatywnych zdarzeń
1.
Początkowo w systemach ubezpieczenia społecznego spełnienie się ryzyka starości wiązane było z dożyciem wieku, który powoduje domniemaną niezdolność do pracy. Wypłaca‑
nym wówczas świadczeniem była renta starcza, a przedmio‑
tem ochrony domniemana niezdolność do pracy określana za pomocą wieku
2.
Obecnie w systemach ubezpieczenia społecznego (pol‑
skim i w innych krajach) ryzyko emerytalne oznacza „ochronę w sytuacji utraty zarobków z powodu zrealizowania prawa do zaprzestania działalności zarobkowej w związku z osiągnię‑
ciem określonego wieku”
3. Emeryturę przyznaje się więc nie z tytułu dożycia do określonego przez regulacje prawne wie‑
ku (jako dodatek do wynagrodzenia), ale z tytułu zaprzestania pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego
4.
Systemy emerytalne zbudowane na modelu zaopatrzenio‑
wym, gwarantują wszystkim obywatelom/rezydentom świad‑
czenie emerytalne. Ryzyko starości wiąże się w tym przypadku z osiągnięciem określonego wieku niezależnie od domniema‑
nej niezdolności do pracy i udokumentowanej aktywności zawodowej. Emerytura państwowa zabezpiecza zazwyczaj pokrycie tylko podstawowych potrzeb i stanowi bardziej zry‑
czałtowany zasiłek na starość niż świadczenie emerytalne. Dla osób aktywnych zawodowo emerytury państwowe uzupeł‑
niane są przez emerytury z systemów składkowych w ramach powszechnego ubezpieczenia emerytalnego lub pracowni‑
czych programów emerytalnych
5.
2. Wiek i staż ubezpieczeniowy jako przesłanki nabycia prawa do emerytury
Wiek emerytalny jest podstawowym kryterium nabycia prawa do świadczenia emerytalnego. Centralnym problemem każdego systemu emerytalnego jest określenie poziomu wie‑
1
D.E. Lach, O zabezpieczeniu na starość i ryzyku „starości” – raz jesz- cze, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2014, nr 3, s. 4.
2
W. Szubert, Ubezpieczenia społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 107.
3
I. Jędrasik‑Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2014, s. 212.
4
I. Jędrasik‑Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury. Komen- tarz do ustaw wraz z orzecznictwem, Warszawa 2011, s. 201.
5
Więcej na temat konstrukcji europejskich systemów emery‑
talnych [w:] B. Kłos, Europejskie systemy emerytalne – stan i perspek- tywy, „Analizy BAS” 2011, nr 5(49), http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.
nsf/0/A4EF381AC5957507C12578B100441826/$file/Analiza_%20 BAS_2011_49.pdf
ku, który wyraża społeczne przyzwolenie na zaprzestanie pra‑
cy i pobieranie świadczeń emerytalnych.
Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pra‑
cy (MOP) z 1944 r. granicę powinien stanowić wiek, w którym jednostki odczuwają osłabienie sprawności organizmu pro‑
wadzące do obniżenia wydajności pracy i zwiększonej choro‑
bowości, a w wyniku tych ograniczeń pogarsza się ich sytuacja na rynku pracy. Artykuł 26 ust. 2 Konwencji MOP nr 102 doty‑
czącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego, przy‑
jętej dnia 28 czerwca 1952 r. w Genewie
6, wskazuje, że wiek uprawniający do świadczeń na starość nie powinien przekra‑
czać 65 lat, a wyższy wiek może być ustalony przez właściwe władze ze względu na zdolność do pracy osób starszych w da‑
nym kraju. W Unii Europejskiej systemy emerytalne pozosta‑
ją w kompetencji państw członkowskich i podlegają jedynie regułom otwartej koordynacji.
W systemach emerytalnych ustalany jest powszechny wiek emerytalny, który obowiązuje wszystkich uprawnionych z tym, że granica wieku może być różnicowana ze względu na płeć. Kryterium różnicowania według płci ma długą tradycję, opierającą się na założeniu o słabszej kondycji psychofizycz‑
nej kobiet i konieczności wypełniania przez nie funkcji opie‑
kuńczej wobec wnuków i starszych członków rodziny. W wie‑
lu krajach dla kobiet ustalano niższy wiek emerytalny niż dla mężczyzn (na ogół o 5 lat) i praktyka ta była szczególnie moc‑
no zakorzeniona w państwach basenu Morza Śródziemnego i Europy Środkowo‑Wschodniej.
Granica wieku może być zróżnicowana także według kry‑
terium rodzaju pracy. Obniżenie wieku uprawniającego do świadczenia emerytalnego stosowane jest do wybranych grup osób wykonujących prace uciążliwe, niebezpieczne i szkodli‑
we dla zdrowia, a więc powodujące szybsze zużycie sił wital‑
nych. W warunkach polskich w starym systemie emerytalnym niższy wiek emerytalny (o 5–15 lat od wieku powszechnego) dotyczył osób pracujących w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Ponadto w europejskich systemach emerytalnych znajdują się też rozwiązania, które gratyfikują niższym wiekiem emery‑
talnym niektóre grupy społeczne za różnego rodzaju zasługi dla społeczeństwa (dotyczyć może m.in. kombatantów, ko‑
biet, które urodziły i wychowały dzieci).
Ustalenie jednolitego wieku emerytalnego dla wszystkich ubezpieczonych jest wielkością „uśrednioną”, nie uwzględnia indywidualnych różnic w tempie starzenia się organizmu, spowodowanego warunkami natury biologicznej, czy też intensywnością aktywności zawodowej. W systemach eme‑
rytalnych przyjmowane są rozwiązania, które uelastyczniają moment przejścia na emeryturę. Jest to przede wszystkim instytucja elastycznego wieku emerytalnego – ubezpiecze‑
ni sami decydują o momencie przejścia na emeryturę, który musi zmieścić się w określonym przedziale wiekowym.
Drugim sposobem uelastyczyniającym kończenie kariery zawodowej jest instytucja emerytury częściowej (part-time pension)
7przyznawana osobom zbliżającym się do wieku
6
Polska ratyfikowała Konwencję w 2003 r.
7
W charakterystyce systemów emerytalnych w języku angiel‑
skim dla tego rodzaju emerytur często stosowane jest pojęcia „partial pension”, przy pomocy którego także opisuje się emerytury niepełne, w przypadku nie spełnienia kryteriów stażu wymaganego dla eme‑
rytury pełnej oraz emerytury wcześniejszej wypłacanej w obniżonej
wysokości.
emerytalnego. Umożliwia ona ubezpieczonym nabycie prawa do części świadczenia emerytalnego pod warunkiem zmniej‑
szenia dotychczasowego wymiaru czasu pracy bez koniecz‑
ności rozwiązania stosunku pracy. Przepisy prawa określają minimalny wiek oraz zakres redukcji wymiaru czasu pracy, które łącznie warunkują możliwość nabycia prawa do tego świadczenia.
Celem emerytur częściowych jest łagodzenie przejścia od pełnej aktywności do pełnej bierności zawodowej, co ma istotne znacznie, tak w wymiarze życia jednostki, jak i sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa. Osoby odczuwające ogra‑
niczenie sił do pracy lub ze względu na sytuację rodzinną mogą stopniowo zmniejszać swoje zaangażowanie zawodowe. Jak wskazują gerontolodzy, gwałtowne przerwanie pracy często ma negatywne konsekwencje psychologiczne dla jednostki.
Instytucja emerytury częściowej umożliwia w przedsiębior‑
stwach prowadzenie polityki kadrowej opartej na stopniowym przekazywaniu przez starszych pracowników zadań zawodo‑
wych i wiedzy administracyjnej młodszym pracownikom
8. Niezależnie od emerytur częściowych w systemach emery‑
talnych występują też emerytur wcześniejsze, które także uela‑
styczniają warunki kończenia aktywności zawodowej. Wiele państw UE dopuszcza przechodzenia na emeryturę na przykład na 5 lat przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalne‑
go przy spełnieniu dodatkowych wymagań. Takim wymogiem jest dłuższy od powszechnie wymaganego staż ubezpieczenio‑
wy. Z emerytury wcześniejszej może dobrowolnie skorzystać każdy ubezpieczony po spełnieniu wymaganych warunków, jednakże obliczona emerytura zazwyczaj jest obniżana.
Staż ubezpieczeniowy jest drugą obok wieku emerytal‑
nego przesłanką nabycia prawa do emerytury. Staż ubezpie‑
czeniowy wnosi element „wysługi”, która uzasadnia prawo do zaprzestania aktywności zawodowej i udania się na zasłużony odpoczynek
9. Staż można uskładać z okresów ubezpieczenia (opłacania składek), z okresów służby oraz z okresów niewy‑
konywania pracy uznanych za okresy składkowe (np. nauka w szkole wyższej, opieka nad małym dzieckiem)
10. Okres ubez‑
pieczenia, jako okres opłacania składki jest więc elementem szerszego pojęcia „staż ubezpieczeniowy”. W zależności od rodzaju emerytury i polityki kształtowania dostępu do świad‑
czeń, pojęcie stażu może być różnie definiowane, np. zawęża‑
ne tylko do okresów opłacania składek.
Warunek stażu ubezpieczeniowego często odzwierciedla zróżnicowanie wieku emerytalnego ze względu na płeć (niż‑
szy staż dla kobiet), ale jest przede wszystkim związany z kon‑
strukcją danego systemu emerytalnego. Może odnosić się do:
• nabycia prawa do emerytury;
• gwarancji wypłaty emerytury minimalnej;
• wypłaty emerytury pełnej.
W pierwszym przypadku bez udokumentowania określo‑
nego minimalnego okresu podlegania ubezpieczeniu emery‑
talnemu (np. 5, 10 lub 15 lat) ubezpieczony nie otrzyma eme‑
rytury po osiągnięciu wieku emerytalnego.
8
Ł. Jurek, Rekonstrukcja wieku emerytalnego w dobie demograficz- nego starzenia się. Porównanie alternatywnych modeli i rozwiązań, „Po‑
lityka Społeczna”, numer specjalny: „Problemy zabezpieczenia emery‑
talnego w Polsce i na świcie”, cz. I, 2011, s. 24.
9
I. Jędrasik‑Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne, op. cit., s. 107.
10
I. Jędrasik‑Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury, op. cit., s. 35.
W systemach emerytalnych, w których występuje instytu‑
cja emerytury minimalnej, gwarancja jej wypłaty wiąże się ze spełnieniem większych wymagań w zakresie stażu ubezpie‑
czeniowego niż w przypadku samego prawa do emerytury.
W systemach z instytucją emerytury pełnej ubezpieczony nabywa prawo do wypłaty świadczenia w pełnym wymiarze tylko w przypadku legitymowania się długim stażem, różnie określanym (30–50 lat). Staż wraz z wiekiem emerytalnym stanowi tutaj wzorcowy przebieg ubezpieczenia, do którego odnoszone są indywidualne przypadki. Brak wymaganego stażu do emerytury pełnej po osiągnięciu wieku emerytalne‑
go skutkuje niższym świadczeniem.
W poszczególnych systemach emerytalnych występują różne konfiguracje warunku stażu ubezpieczeniowego: może obowiązywać tylko minimalny staż określający prawo do emerytury albo staż minimalny wraz ze stażem wymaganym do emerytury pełnej lub też wymagania stażowe odnoszące się tylko do gwarancji wypłaty minimalnej emerytury. Należy jednak, zauważyć, że o ile nie ma w żadnym kraju systemu emerytalnego bez wskazanego powszechnego wieku eme‑
rytalnego, to staż jako warunek prawa do emerytury nie jest niezbędnym elementem konstrukcyjnym w kilku państwach UE (Belgia, Polska, Włochy, Finlandia, Szwecja).
W przypadku wybranych grup zawodowych lub grup pra‑
cowników, które obowiązuje niższy od powszechnego wiek emerytalny, warunki stażu dotyczą zarówno minimalnego okresu pracy we wskazanych zawodach lub na stanowiskach pracy, jak i stażu ubezpieczeniowego obejmującego cały okres aktywności zawodowej.
3. Czynniki wpływające na określanie wieku emerytalnego i stażu
ubezpieczeniowego
System emerytalny jest bezpośrednio powiązany z funk‑
cjonowaniem wielu obszarów życia społeczno‑gospodarcze‑
go, szczególnie mocno z rynkiem pracy, silnie też wpływa na finanse publiczne. Omawiane w opracowaniu dwa parametry systemu emerytalnego – wiek emerytalny i staż – muszą być więc kształtowane z uwzględnieniem wielu czynników spo‑
łeczno‑ekonomicznych.
Podstawowe znacznie mają trendy demograficzne, które tworzą zasadnicze warunki dla życia i rozwoju społeczeństw, a dla systemów emerytalnych wyznaczają twarde warun‑
ki brzegowe. Pierwszy z nich to systematyczne wydłużanie się życia ludzkiego widoczne nawet w stosunkowo krótkich okresach czasu. W latach 2004–2013 oczekiwana przeciętna długość życia kobiet w państwach Unii Europejskiej wzrosła z 81,5 lat do 83,3 lat, a mężczyzn z 75,2 lat do 76,3 lat
11. Postęp w medycynie, lepsze warunki życia i pracy znajdują odzwier‑
ciedlenie także we wskaźniku dalszego życia w zdrowiu. Na poziomie całej UE w 2013 r. kobieta w wieku 65 lat miała przed sobą jeszcze 21,3 lat życia, w tym 8,6 lat życia w zdrowiu Dal‑
sze trwanie życia dla mężczyzny w wieku 65 lat wynosiło 17,9 lat, w tym 8,5 lat w zdrowiu
12.
11
Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.
do?tab=table&plugin=1&pcode=tsdph100&language=en.
12
Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table
&init=1&plugin=1&pcode=tsdph220&language=en.
Wydłużaniu się przeciętnego trwania życia towarzyszy niski wskaźnik dzietności poniżej zastępowalności pokoleń (od 2003 do 2013 roku nie uległ on istotnej zmianie – 1,47 w 2003 r. i 1,55 w 2014 r.), co wzmacnia proces starzenia się społeczeństw europejskich. Średnia wieku w 2004 r. w pań‑
stwach UE wynosiła 39,5 lat, a w 2014 r. – 42,2 lata. W efek‑
cie procesu starzenia się zmianie ulega proporcja pomiędzy subpopulacją w wieku produkcyjnym a poprodukcyjnym.
Według najnowszego raportu Komisji Europejskiej
13w 2013 r.
na 1 osobę w wieku 65 lat i więcej przypadały 4 osoby w wie‑
ku produkcyjnym (15–64 lata), a w 2060 r. będą to już tylko 2 osoby. Skurczą się też zasoby siły roboczej (o 19 mln w latach 2023–2060), koniecznością staje się więc większe wykorzysta‑
nie potencjału pracowniczego osób starszych.
Wiek emerytalny jako parametr systemu emerytalnego determinuje podejmowanie indywidualnych decyzji o za‑
kończeniu aktywności zawodowej. Przez podniesienie wieku emerytalnego w systemie emerytalnym wzrasta liczba osób wnoszących opłaty do systemu emerytalnego i zarazem spa‑
da liczba osób korzystających ze świadczeń. Im więcej możli‑
wości zakończenia aktywności zawodowej w wieku niższym od powszechnego wieku emerytalnego oferuje dany system emerytalny, tym bardziej obniża się rzeczywisty wiek przecho‑
dzenia na emeryturę mimo zwiększania się zdolności do pracy w starszym wieku. Ma to negatywny wpływ na stabilność fi‑
nansową systemów emerytalnych (spadek liczby osób płacą‑
cych składki i wzrost liczby świadczeniobiorców) i przyczynia się do wzrostu wydatków budżetowych na emerytury.
W krajach wysoko rozwiniętych doszło w ostatnich dzie‑
sięcioleciach do paradoksalnego zjawiska – średnia długość życia wydłużyła się od 1950 r. o około 10 lat, ale i niemal tyle samo obniżył się rzeczywisty wiek emerytalny (przeciętny wiek przechodzenia na emeryturę). W efekcie podwoił się okres pobierania świadczeń emerytalnych, a skrócił o jedną czwartą okres opłacania składek. Taka sytuacja była możli‑
wa ze względu na pozytywne trendy demograficzne (zasób siły roboczej zwiększał się w tym czasie znacznie szybciej niż liczba miejsc pracy w gospodarce)
14. Przy obecnym procesie starzenia się musi zostać przywrócona równowaga między okresem aktywności zawodowej a okresem przebywania na emeryturze w celu stabilizowania sytuacji finansowej syste‑
mu emerytalnego i podaży siły roboczej. W tym celu Komisja Europejska zaleca powiązanie wieku emerytalnego ze średnią przewidywaną długością życia.
Zmianom w powszechnym wieku emerytalnego towarzyszą zmiany w zakresie warunku stażu ubezpieczeniowego. Zwięk‑
szanie liczby wymaganych lat stażu stabilizuje system emery‑
talny finansowo i jednocześnie może istotnie ograniczać ubez‑
pieczonym dostęp do emerytury (np. wcześniejszej czy pełnej).
Reasumując, wydłużanie się życia ludzkiego powoduje prze‑
suwanie się granicy starości i tym samym zdolności do kontynu‑
owania aktywności zawodowej. Ustawowe określenie granicy wieku emerytalnego powinno uwzględniać biologiczny proces starzenia się organizmu i związane z nim ograniczone zdolności do zarobkowania oraz wskazane wyżej uwarunkowania związa‑
13
The 2015 Ageing Report. Economy and budgetary projections for the 28 EU Members States (2013–2060), „European Economy” 2015, nr 3, s. 2, http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/europe‑
an_economy/2015/pdf/ee3_en.pdf.
14
Ł. Jurek, Rekonstrukcja wieku emerytalnego, op. cit., s. 24.
ne ze stabilnością systemu emerytalnego, trendami demogra‑
ficznymi, sytuacją na rynku pracy i finansów publicznych.
Proces określania wieku emerytalnego nie opiera się tylko na obiektywnych parametrach. Podlega on silnej presji spo‑
łecznej, albowiem skracanie okresu aktywności zawodowej traktowane jest w opinii społecznej jako przejaw realizacji słusznych oczekiwań wynikających z postępu cywilizacyjnego i niska jest też świadomość konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw
15. Powszechny wiek emerytalny jest swoistą umową społeczną usankcjonowaną przepisami prawa.
II. Kierunki zmian w wieku emerytalnym i stażu
ubezpieczeniowym w państwach członkowskich Unii
Europejskiej
Zmiany demograficzne związane ze starzeniem się społe‑
czeństw skłoniły w ostatnich latach państwa europejskie do głębszych reform powszechnych systemów emerytalnych.
Zmiany w systemach zostały wprowadzone według dwóch modeli reform: reformy parametrycznej i reformy paradygma‑
tycznej (strukturalnej).
Model reformy parametrycznej (ewolucyjnej) charaktery‑
styczny jest dla krajów Zachodniej Europy. Dotyczyły głównie następujących parametrów: wieku emerytalnego, stażu pracy, stopy zastąpienia, w celu zapewnienia równowagi finansowej systemu emerytalnego. Ponadto ograniczano skalę redystry‑
bucji finansowej w ramach systemu poprzez ograniczenie okresów bezskładkowych, czy większe uzależnienie świadcze‑
nia od wpłaconych składek. Systemy niezmiennie pozostały systemami zdefiniowanego świadczenia (z wyjątkiem Szwecji i Włoch), finansowane metodą repartycji, nie uległa też zmia‑
nie rola państwa i rynku w zagwarantowaniu bezpieczeństwa socjalnego swoim obywatelom.
Według modelu reformy paradygmatycznej (strukturalnej) swoje powszechne systemy emerytalne zmodyfikowała więk‑
szość krajów Europy Środkowo‑Wschodniej (także kraje Ame‑
ryki Łacińskiej). Reformy paradygmatyczne oznaczały radykal‑
ną zmianę koncepcji oraz zasad funkcjonowania systemów emerytalnych. W celu zapewnienie długookresowej wypła‑
calności systemu emerytalnego wprowadzone zostały obo‑
wiązkowe fundusze emerytalne (finansowanie kapitałowe), a systemy zdefiniowanego świadczenia w niektórych pań‑
stwach zastąpiono systemem o zdefiniowanej składce (Polska i Łotwa). Poprzez zmianę koncepcji finansowania świadczeń emerytalnych w sposób odmienny niż dotychczas rozłożone zostało ryzyko socjalne między jednostkę, państwo i rynek
16.
15
Badania Eurobarometru z 2011 r. pokazują, że tylko 1/3 bada‑
nych uważało, że konieczne jest podniesienia wieku emerytalnego do 2030 r. w ich kraju, najwięcej w Danii (58%), Holandii (55%) i Irlandii (51%). Największy odsetek negatywnych odpowiedzi wystąpił w Ru‑
munii (87%), oraz na Łotwie (86%) i Słowacji (83%). W Polsce 36% re‑
spondentów widziało konieczność podniesienia wieku emerytalnego, a 50% nie zgadzało się z tą opinią. Zob. Special Eurobarometer 378
„Active ageing”, January 2012. http://ec.europa.eu/public_opinion/
archives/ebs/ebs_378_en.pdf.
16
U.K. Prasznic, Systemy emerytalne w warunkach kryzysu – mię- dzy państwem a rynkiem, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Con‑
tent/35534/031.pdf.
Niezależnie od modelu reformowania systemu emery‑
talnego analizowane w niniejszym opracowaniu parametry:
wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy podlegały i podle‑
gają zmianom we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zmiany te mają charakter mniej lub bardziej ra‑
dykalny i ewolucyjny, ale zmierzają w tym samym kierunku:
podnoszenia wieku emerytalnego i wydłużania wymaganego stażu ubezpieczeniowego.
1. Powszechny wiek emerytalny i staż ubezpieczeniowy.
Zmiany w zakresie tych dwóch parametrów w systemach emerytalnych trwają już trzecią dekadę, ale wyjściowa sytua‑
cja wyraźnie różnicuje państwa członkowskie UE. Zasadnicza linia podziału przebiega pomiędzy starymi a nowymi pań‑
stwami członkowskimi UE. W latach 90. XX w. w większości krajów Europy Zachodniej występował standard równego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn na poziomie 65 lat.
Tylko w Austrii, Belgii, Grecji, Wielkiej Brytanii i we Włoszech wiek emerytalny kobiet był niższy o 5 lat. Ponadto we Francji wiek emerytalny dla obu płci wynosił 60 lat. Natomiast w pań‑
stwach Europy Środkowo‑Wschodniej prawo do emerytury mężczyźni uzyskiwali w wieku 60 lat, a kobiety po ukończe‑
niu 55 lat. Wyjątek stanowiła tylko Polska z wyższym o 5 lat ustawowym wiekiem emerytalnym dla kobiet i mężczyzn (60 i 65 lat).
Podwyższanie wieku emerytalnego jest z reguły procesem rozłożonym na wiele lat. Każdy kraj posiada własny schemat podnoszenia wieku oparty na prognozach demograficznych, finansowych i ocenie sytuacji na rynku pracy. W wielu z nich decyzję podjęto na długo przed rozpoczęciem samego pro‑
cesu (długie vacatio legis), dzięki czemu łatwiej było uzyskać społeczną zgodę. Takie rozwiązania nie wprowadzają gwał‑
townych zmian w systemie emerytalnym. Wyższy wiek emery‑
talny obejmuje stosunkowo młode roczniki kobiet i mężczyzn, co daje ubezpieczonym czas na racjonalne dostosowanie się do nowych warunków przechodzenia na emeryturę. Proces podnoszenia wieku emerytalnego przebiega w różnym tem‑
pie, często podzielony jest na kilka etapów i niektóre plany wybiegają dziesiątki lat na przód.
W systemach, w których występował niższy wiek emerytal‑
ny dla kobiet, najpierw likwidowano różnicę pomiędzy płcia‑
mi, a następnie zaplanowano podnoszenie ujednoliconego już wieku emerytalnego (np. Estonia, Węgry, Wielka Brytania), albo jednocześnie podnoszono wiek emerytalny kobiet i męż‑
czyzn, utrzymując zróżnicowanie według płci przez dłuższy okres czasu (np. Czechy, Polska, Bułgaria, Litwa). W niektórych państwach początkowo nie zamierzano ujednolicać wieku emerytalnego, ale różnice w docelowym wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn miały być mniejsze (np. w Bułgarii: kobieta – 60 lat, mężczyzna – 63 lata).
Na decyzje o podnoszeniu wieku emerytalnego istotny wpływ wywiera bieżąca sytuacja społeczno‑ekonomiczna.
W kilku krajach kryzys gospodarczy i finansów publicznych wymusił zmiany wieku emerytalnego (Grecja, Portugalia, Sło‑
wenia) lub rozłożony w dłuższym czasie proces został wyraź‑
nie przyspieszony (Wielka Brytania).
Zmiany w ustawowym wieku emerytalnym mają więc charakter dynamiczny i sytuacja w tym zakresie jest bardzo
zmienna. Przykładowo w latach 2012–2015 w państwach członkowskich UE zostały podjęte następujące decyzje:
• do państw podwyższających wiek emerytalny dołączyła Polska
17, Słowenia
18Belgia
19, Portugalia
20;
• docelowy wiek emerytalny został podwyższony do 67 lat w Czechach, Chorwacji, Grecji i Holandii;
• Bułgaria, Rumunia i Litwa do procesu podwyższania wieku emerytalnego włączyły wyrównywanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a Chorwacja, nowe państwo członkowskie UE, od 2010 r. wyrównuje wiek emerytalny kobiet do poziomu wieku emerytalnego mężczyzn (do 65 lat);
• Wielka Brytania
21i Holandia
22przyspieszyły proces pod‑
noszenia wieku emerytalnego z 66 lat do 67 lat, nato‑
miast na Łotwie proces podnoszenia wieku emerytalne‑
go z 62 lat do 65 lat dla obu płci został w stosunku do planów wydłużony do 2025 r. (planowano do 2020 r.).
Należy także zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych pań‑
stwach po osiągnięciu określonego ustawowo powszechnego wieku emerytalnego planowane jest dostosowywanie wieku emerytalnego do zmian średniej przewidywanej długości ży‑
cia. W latach 2013–2015 taki mechanizm przyjęły następujące państwa: Cypr, Dania, Finlandia, Portugalia i Wielka Brytania.
W Wielkiej Brytanii co 5 lat ma być przeprowadzany przegląd wieku emerytalnego z uwzględnieniem średniego dalszego trwania życia. Pierwszy taki przegląd odbędzie się w 2017 r.
i może spowodować zmiany w tempie podnoszenia wieku emerytalnego z 67 lat do 68 lat.
Informacje na temat powszechnego wieku emerytalnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz warunków stażu ubezpieczeniowego zostały przedstawione w tab. 1.
według stanu prawnego obowiązującego na dzień 1 stycznia 2015 r. W tabeli wskazano także wprowadzane lub projekto‑
wane zmiany w powszechnym wieku emerytalnym i wymaga‑
nym stażu ubezpieczeniowym.
Na podstawie danych zawartych w tab. 1, państwa człon‑
kowskie UE można podzielić na następujące grupy:
1. Państwa, które nie podjęły w ostatnich latach decyzji o podniesieniu wieku emerytalnego: Szwecja, Finlandia oraz Luksemburg;
2. Państwa, które podniosły wiek emerytalny lub znajdują się obecnie w trakcie procesu podnoszenia wieku eme‑
rytalnego i/lub wyrównywania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Esto‑
17
W Polsce osiągnięcie wieku emerytalnego – 67 lat dla mężczyzn zostało rozłożone na lata 2013–2020 r., a dla kobiet na lata 2013–2040.
18
W Słowenii z dniem 1 stycznia 2013 r. wiek emerytalny został podniesiony jednorazowo z 61 lat do 65 lat dla kobiet i z 63 lat do 65 lat dla mężczyzn.
19
W Belgii w grudniu 2014 r. parlament podjął decyzję o podwyż‑
szeniu wieku emerytalnego z 65 lat do 67 lat: od 2025 r. wiek emery‑
talny będzie wynosił 66 lat, a od 2030 r. – 67 lat.
20
W Portugalii w 2014 r. podwyższono wiek emerytalny z 65 lat do 66 lat dla obu płci.
21
W Wielkiej Brytanii początkowo planowano podniesienie wieku emerytalnego z 66 lat do 67 lat w latach 2034–2036. Według nowej regulacji prawnej wiek ten będzie podnoszony w latach 2026–2028.
22
W Holandii w 2013 r. rozpoczął się proces podnoszenia wieku emerytalnego do 66 lat i podjęto w styczniu 2015 r. decyzję o podnie‑
sieniu wieku emerytalnego do 67 lat do 2021 r. (planowano do roku
2023 r.).
Tab. 1. Powszechny wiek emerytalny i warunki stażu ubezpieczeniowego w państwach Unii Europejskiej Kraj Powszechny wiek emerytalny
w 2015 r.
M/K (lata+miesiące)
Docelowy wiek emerytalny
M/K Staż ubezpieczeniowy
Austria 65/60 65/65
zmiany w latach 2024–2033 Prawo do emerytury:
– osoby, które do 1 stycznia 2005 r. nie ukończyły 50 lat – 180 miesięcy ubezpie‑
czenia, w tym co najmniej 84 miesiące ubezpieczenia z zatrudnienia – osoby, które do 1 stycznia 2005 r. ukoń‑
czyły 50 lat – 180 miesięcy ubezpieczenia w ciągu ostatnich 360 miesięcy kalenda‑
rzowych lub 180 miesięcy ubezpieczenia w okresie 300 miesięcy.
Prawo do pełnej emerytury – 45 lat ubez‑
pieczenia (dla osób, które ukończyły 50 lat przed dniem 1 stycznia 2005 r. wymagany staż ubezpieczeniowy jest od 2009 r. podno‑
szony stopniowo z 40 lat do 45 lat).
Belgia 65/65 66/66 od 2025 r.
67/67 od 2030 r. Nie ma warunku minimalnego okresu ubez‑
pieczenia.
Pełna emerytura – 45 lat ubezpieczenia.
Bułgaria 63 + 8/60 + 8 Wiek emerytalny podnoszony od 2012 r.
o 4 miesiące każdego roku. Docelowo miał osiągnąć 65 lat dla mężczyzn w 2017 r. i 63 lata dla kobiet w 2020 r.
Nowy schemat od 2016 r.: będzie podno‑
szony wiek emerytalny kobiet i mężczyzn – docelowo 65 lat w 2037 r. dla obu płci.
Mężczyźni – 38 lat.
Kobiety – 35 lat.
Od 2012 r. wymagany staż ubezpieczeniowy jest podnoszony o 4 miesiące każdego roku do osiągnięcia 40 lat dla mężczyzn i 37 lat dla kobiet.
Dla osób, które nie mają wymaganego stażu ubezpieczenia – co najmniej 15 lat opłacania składek, przed osiągnięciem wieku 65 lat i 8 miesięcy dla kobiet i mężczyzn (od 2012 r.
wiek ten jest podnoszony o 4 miesiące do wieku 67 lat).
Chorwacja 65/61+ 3
lub 60 lat i 41 lat ubezpieczenia
65/65 w 2030 r.
Wiek emerytalny kobiet podnoszony o 3 miesiące każdego roku od listopada 2010 r. do osiągnięcia 65 lat w 2030 r.
Od 2031 r. wiek emerytalny kobiet i męż‑
czyzn będzie stopniowo podnoszony do 67 lat, który będzie obowiązywał od 2038 r.
15 lat ubezpieczenia.
Cypr 65/65 Od 2018 r. wiek emerytalny uzależniony
od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia.
624 tygodnie ubezpieczenia, okres ubez‑
pieczenia stopniowo podwyższany do 780 tygodni, obowiązujących od 2017 r.
Czechy 62 + 10/62
(Niższy wiek dla kobiet, które urodziły dzieci)
Wiek emerytalny mężczyzn zwiększany o 2 miesiące każdego roku, kobiet – o 4 mie‑
siące, a od 2018 r. o 6 miesięcy do zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a następnie o 2 miesiące dla obu płci.
Likwidacja preferencja dla kobiet, które urodziły dzieci.
Docelowo: 67/67 w 2041 r., następnie wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przecięt‑
nego dalszego trwania życia.
31 lat ubezpieczenia (30 lat bez okresów nie‑
składkowych) lub 20 lat (15 lat bez okresów nieskładkowych), jeżeli ubezpieczona osoba przekroczyła o 5 lat wiek emerytalny dla mężczyzn.
Wymagany staż ubezpieczeniowy jest podnoszony do 35 lat w 2019 r. (lub 15 lat, gdy ubezpieczona osoba przekroczyła o 5 lat wiek emerytalny dla mężczyzn).
Dania Emerytura państwowa 65/65 67/67
Zmiany w latach w 2019–2022.
Od 2030 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia.
Prawo do emerytury państwowej: 3 lata pobytu pomiędzy wiekiem 15 lat a 65 lat.
Pełna emerytura: 40 lat pobytu pomiędzy wiekiem 15 lat a 65 lat.
Estonia 63/62,5 63/63 w 2016 r.
65/65 w 2026 r. 15 lat okresu ubezpieczenia w Estonii.
Finlandia 65/65 emerytura państwowa
63–68/63–68 emerytura skład‑
kowa
Wiek emerytalny 65 lat podnoszony o wzrost
przeciętnego dalszego trwania życia. Emerytura państwowa:
co najmniej 3 lata rezydencji po ukończeniu 16 lat.
Pełna emerytura państwowa: mieszkanie na terenie kraju co najmniej przez 80% okresu pomiędzy wiekiem 16–65 lat.
Emerytura składkowa: brak warunku stażu.
Kraj Powszechny wiek emerytalny w 2015 r.
M/K (lata+miesiące)
Docelowy wiek emerytalny
M/K Staż ubezpieczeniowy
Francja Wiek emerytalny zależy od roku urodzenia i spełnienia warunku stażu.
Wiek emerytalny jest podwyż‑
szany dla roczników 1951–1954 z 60 lat do 62 lat.
Np. osoby urodzone w roku 1954:
61+2/61+2.
Wiek emerytalny dla osób, które nie spełnią warunku stażu ubezpieczeniowego do osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego:
– 65 lat dla osób urodzonych przed 1 lipca 1951 r., – podnoszony z 65 lat do 67
lat dla pozostałych ubezpie‑
czonych.
W 2015 r.: 66 +2/66 +2.
Od 2017 r.
minimalny wiek emerytalny dla osób urodzo‑
nych w roku 1955 i później 62/62.
Od 2022 r. dla osób, które nie spełnią warun‑
ku stażu ubezpieczeniowego do ukończenia 62 lat wiek emerytalny będzie wynosił 67 lat.
Prawo do emerytury:
1 kwartał składek.
Prawo do emerytury pełnej – okres ubezpie‑
czenia jest podwyższany z 164 kwartałów do 166 kwartałów, zależy od roku urodzenia:
Urodzeni w 1952 r. – 164 kwartały;
Urodzeni w 1953 i w 1954 r. – 165 kwartałów;
Urodzeni w 1955 r. i później – 166 kwartałów (tj. 41,5 lat).
W latach 2020–2035 wymagany staż podno‑
szony z 41,5 lat do 43 lat.
Grecja 67/67 (15 lat ubezpieczenia)
62/62 (40 lat ubezpieczenia) Od 2021 r. wiek emerytalny co 3 lata weryfi‑
kowany na podstawie wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia.
Prawo do emerytury: 15 lat ubezpiecze‑
nia lub 4500 dni pracy, za które opłacono składkę.
Prawo do emerytury pełnej: 12 000 dni pracy i 62 lata (obowiązuje od 1 stycznia 2013 r.) Hiszpania 65/65 (okres składowy 35 lat i 6
miesięcy);
65 + 3 miesiące (okres składowy poniżej 35 lat i 6 miesięcy)
Zmiany w latach 2013–2027.
Docelowo 65/65 dla osób z okresem skład‑
kowym 38 lat i 6 miesięcy lub 67/67 lat dla osób z okresem składkowym poniżej 38 lat i 6 miesięcy.
Prawo do emerytury: 15 lat okresu składko‑
wego, w tym 2 lata w okresie 15 lat poprze‑
dzających złożenie wniosku o emeryturę.
Pełna emerytura: 35 lat i 6 miesięcy okresu składkowego w 2015 r.
Docelowo 38 lat i 6 miesięcy w 2027 r.
Holandia 65+3/65 + 3 66/66 w 2018 r.
67/67 w 2021 r.
Od 2022 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przewidywanego dalszego trwania życia.
Prawo do emerytury: brak warunku minimal‑
nego okresu ubezpieczenia.
Emerytura pełna: 50 lat ciągłego ubezpiecze‑
nia przed osiągnięciem wieku emerytalnego.
Irlandia 66/66
(emerytura państwowa skład‑
kowa)
67/67 w 2021 r.
68/68 w 2028 r. Podleganie ubezpieczeniu przed ukończe‑
niem 56 lat.
Co najmniej 260 zapłaconych składek, w tym średnio rocznie 10 składek opłaconych lub kredytowanych do osiągnięcia wieku 66 lat.
Litwa 63+2/61+4 65/65 w 2026 r.
(wiek emerytalny podnoszony dla kobiet o 4 miesiące każdego roku; dla mężczyzn o 2 miesiące każdego roku).
Prawo do emerytury – 15 lat ubezpieczenia.
Prawo do emerytury pełnej – 30 lat ubezpie‑
czenia.
Luksemburg 65/65 Prawo do emerytury:120 miesięcy opłaco‑
nych składek.
Emerytura pełna: 40 lat ubezpieczenia.
Łotwa 62+6/62+6 65/65 w 2025 r.
Wiek podnoszony o 3 miesiące każdego roku począwszy od 2014 r.
Od 2014 r. – 15 lat ubezpieczenia.
Od 2025 r. – 25 lat ubezpieczenia.
Malta 61/60 (osoby urodzone przed 1 stycznia 1952 r.)
62/62 (osoby ur. w latach 1952–1955)
65/65 w 2027 r.
dla osób ur. w 1963 r. i później.
– 63/63 – osoby ur. w latach 1956–1958, – 64 lata – osoby ur. w latach 1959–1962.
Prawo do emerytury:
– co najmniej 15 zapłaconych lub kredyto‑
wanych tygodniowych składek w ciągu każdego roku od 1956 r. lub 1965 r., albo po ukończeniu 19 lat.
– co najmniej 10 lat ubezpieczenia bezpo‑
średnio przed przejściem na emeryturę.
Emerytura pełna:
– co najmniej 50 zapłaconych lub kredyto‑
wanych tygodniowych składek w ciągu każdego roku od 1956 r. lub 1965 r., albo po ukończeniu 19 lat.
Niemcy 65+4/65+4 Zmiany w latach 2012–2029:
66/66 w 2023 r.
67/67 w 2029 r.
5 lat ubezpieczenia lub okresów równorzęd‑
nych
Kraj Powszechny wiek emerytalny w 2015 r.
M/K (lata+miesiące)
Docelowy wiek emerytalny
M/K Staż ubezpieczeniowy
Polska Od 2013 r. wiek emerytalny kobiet (60 lat) i mężczyzn (65 lat) jest podnoszony o 1 miesiąc co kwartał i obejmuje mężczyzn ur. w latach 1948–1953 oraz kobiety ur. w latach 1953–1973.
W 2015 r. wiek emerytalny dla mężczyzn wynosi od 65 lat i 7 miesięcy do 65 lat i 9 miesięcy, a dla kobiet od 60 lat i 7 miesię‑
cy do 60 lat i 9 miesięcy.
67/67
Dla mężczyzn w 2020 r. (ur. w IV kw. 1953 r.
i później);
Dla kobiet w
2040 r. (ur. w IV kw. 1973 r. i później).
Brak warunku
stażu ubezpieczeniowego.
Prawo do minimalnej emerytury:
– kobiety – 21 lat ubezpieczenia (od 2022 r.
– 25 lat),
– mężczyźni – 25 lat ubezpieczenia.
Portugalia 66/66 Od 2016 r. wiek emerytalny będzie uzależ‑
niony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia osoby w wieku 65 lat (w 2016 r.
– 66 lat i 2 miesiące)
Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia, w tym, co najmniej 120 dni opłaconych składek każdego roku.
Pełna emerytura: 40 lat ubezpieczenia.
Rumunia 65/60 Kobiety: 65 lat w 2030 r. Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia.
Pełna emerytura:
– mężczyźni – 35 lat ubezpieczenia od 2015 r.
– kobiety w 2015 r. – 30 lat ubezpieczenia ( 35 lat od 2030 r.)
Słowacja 62/62
Niższy wiek dla kobiet, które urodziły dzieci.
62/62 od 2014 r.
Kobiety, które urodziły dzieci: wiek 62 lata od 2023 r.
Od 2017 r. wiek emerytalny uzależniony od wzrostu przeciętnego dalszego trwania życia.
15 lat ubezpieczenia.
Słowenia 65/65 Prawo do emerytury: 15 lat ubezpieczenia.
Prawo do emerytury pełnej:
– wiek 65 lat i 15 lat opłaconych składek.
Szwecja Elastyczny wiek
61–67 Brak warunku stażu dla emerytury składko‑
wej. Minimum 3 lata rezydencji dla emerytury gwarantowanej.
Węgry Urodzeni w 1952 r.
62,5/62,5 65/65 w 2022 r.
(stopniowe ponoszenie wieku emerytalnego począwszy od rocznika 1952 i docelowy wiek emerytalny obejmie osoby urodzone w 1957 r. i później)
20 lat ubezpieczenia (z gwarancją wypłaty minimalnej emerytury)
lub
15 lat ubezpieczenia bez gwarancji wypłaty minimalnej emerytury.
Wielka
Brytania 65/62+4
(emerytura podstawowa) 65/65 – w listopadzie 2018 r.
66/66 – w październiku 2020 r.
67/67 w l. 2026–28.
68/68 w l. 2044–46.
W 2017 r. przegląd wieku emerytalnego w oparciu o wzrost średniej długości życia.
Prawo do emerytury: 1 rok ubezpieczenia dla osób osiągających wiek emerytalny po 6 kwietnia 2010 r
(po 6 kwietnia 2016 r. – 10 lat).
Emerytura pełna:
30 lat okresu składkowego dla osób osiągają‑
cych wiek emerytalny po 6 kwietnia 2010 r.
(Po 6 kwietnia 2016 roku – 35 lat).
Włochy Sektor publiczny:
66 + 3/66 + 3 Sektor prywatny:
66 + 3/63 + 9
Od 2013 r. wiek emerytalny podnoszony zgodnie ze wzrostem średniej oczekiwanej długości życia. W 2021 r. będzie wynosił nie mniej niż 67 lat.
Prawo do emerytury: 20 lat ubezpieczenia.
Osoby ubezpieczone od dnia 1 stycznia 1996 r. mogą przejść na emeryturę przed ukończeniem 70 lat, jeżeli świadczenie będzie wynosić co najmniej 1,5 zasiłku socjalnego
Źródła: Mutual Information System on Social Protection in the EU Member States and the EEA, http://www.missoc.org [dostęp: 25 września 2015 r.];
Finnish Centre for Pensions, http://www.etk.fi/fi/service/retirement_ages/1601/retirement_ages [dostęp: 25 września 2015 r.].
nia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Malta, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Wielka Brytania, Włochy;
3. Państwa, które podjęły decyzję o podniesieniu wieku emerytalnego ale proces ten w 2015 r. jeszcze się nie rozpoczął – Austria, Dania, Irlandia.
W pierwszej grupie znalazły się państwa charakteryzujące się stosunkowo wysokim wiekiem emerytalnym (Luksemburg) i te, które wprowadziły elastyczne rozwiązania w zakresie wieku emerytalnego. W Szwecji faktycznie został określony minimalny wiek emerytalny – 61 lat, a prawo wykonywania pracy zarobko‑
wej przysługuje, co do zasady, do 67 roku życia. Jeżeli pracow‑
nik i pracodawca się na to zgadzają, można pracować także po ukończeniu 67 roku życia. Podobne zasady obowiązują w Fin‑
landii, która elastyczny wiek emerytalny 63–68 lat wprowadziła w 2005 r. Obecnie trwają uzgodnienia w sprawie podniesienia wieku emerytalnego do poziomu 65–70 lat do 2025 r.
23Wśród państw UE wyraźnie dominują kraje, w których wiek emerytalny został, jest lub będzie podwyższony:
• najwyższy docelowy wiek emerytalny – 68 lat – przyjęła w regulacjach prawnych Irlandia oraz Wielka Brytania;
• docelowy wiek emerytalny – 67 lat – będzie obowiązy‑
wać w 12 państwach (Belgia, Czechy, Chorwacja, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Polska, Włochy);
• wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn na docelowym poziomie 65 lat określiło 10 państw (Austria, Bułgaria, Estonia, Luksemburg, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowenia, Węgry).
Najniższy wiek emerytalny – 62 lata – obowiązuje od 2014 r.
na Słowacji, ale od 2017 r. ustawowy wiek będzie podnoszony wraz ze wzrostem przewidywanej długości życia.
Obok Słowacji jeszcze w 9 państwach po osiągnięciu okre‑
ślonego ustawowo wieku emerytalnego planowane jest do‑
stosowywanie wieku emerytalnego do zmieniającej się śred‑
niej długości życia (Czechy, Cypr, Holandia, Włochy, Dania, Finlandia, Grecja, Portugalia, Wielka Brytania). Mechanizm ten stosują obecnie Portugalia i Włochy. W Portugalii wiek emery‑
talny będzie weryfikowany w oparciu o wzrost przeciętnego dalszego trwania życia osoby w wieku 65 lat i w 2016 r. wzroś‑
nie z 66 lat do 66 lat i 2 miesięcy. Przewiduje się, że we Wło‑
szech już w 2021 r. wiek emerytalny będzie wynosił nie mniej niż 67 lat, a w 2050 r. osiągnie 69 lat i 8 miesięcy. W Czechach, na mocy ustawy przyjętej w 2011 r., wprowadzono przepis, że „dla ubezpieczonych urodzonych po 1977 r., wiek emery‑
talny określony w wieku 67 lat będzie podwyższany o liczbę miesięcy kalendarzowych odpowiadającą dwukrotnej różnicy pomiędzy rokiem urodzenia ubezpieczonego a rokiem 1977.”
To oznacza, że osoba urodzona w 1978 r. będzie pracowała o 2 miesiące dłużej, czyli 67 lat i 2 miesiące, zaś osoba urodzo‑
na np. w 1995 r. o 36 miesięcy dłużej, czyli przejdzie na emery‑
turę w wieku 70 lat
24. Z kolei według obliczeń w Wielkiej Bry‑
23
Parametric Reforms in the Public PAYGO Pension Programs 1995 – mid 2015, Newsletter FIAP no 8, September 2015, http://www.fiap.
cl/prontus_fiap/site/artic/20150908/asocfile/20150908145614/para‑
metric_reforms_in_the_public_paygo_programs_1995_mid2015__
june_2015_.pdf.
24
S. Czerwińska, Obowiązujący wiek emerytalny w 26 państwach członkowskich Unii Europejskiej i Chorwacji oraz ew. zapowiedzi zamian
tanii, gdyby utrzymało się tempo wzrostu średniego dalszego trwania życia z ostatnich trzech dekad, to osoba urodzona w 1970 r. mogłaby przejść na emeryturę po ukończeniu 71 lat.
Według obecnego stanu prawnego w 2015 r. najwyższy ustawowy wiek emerytalny – 67 lat – obowiązuje kobiety i mężczyzn w Grecji, a 66 lat w Irlandii, Portugalii i we Włoszech (kobiety w sektorze publicznym).
Kobiety mogą przechodzić na emeryturę w niższym wie‑
ku niż mężczyźni jeszcze w 10 państwach UE: Austrii, Bułga‑
rii, Chorwacji, Czechach, Estonii, Litwie, Polsce, Rumunii, we Włoszech (kobiety zatrudnione w sektorze prywatnym) oraz w Wielkiej Brytanii. Wśród tych państw najniższy wiek eme‑
rytalny dla kobiet obowiązuje w Austrii i Rumunii (60 lat), a najwyższy na Łotwie i w Estonii (62 lata i 6 miesięcy). Jed‑
nakże w efekcie przyjętych schematów podnoszenia wieku emerytalnego we wszystkich państwach członkowskich UE od 2040 r. nie będzie zróżnicowania wieku emerytalnego ze względu na płeć. Czechy i Słowacja odstępują także od róż‑
nicowania wieku emerytalnego kobiet w zależności od liczby urodzonych dzieci
25.
Porównanie wieku emerytalnego w starych i nowych krajach UE wskazuje jednak, że docelowy wiek emerytalny w państwach Europy Środkowo‑Wschodniej, choć podwyż‑
szony, będzie w dalszym ciągu niższy od wieku emerytalnego obowiązującego w Europie Zachodniej (67 lat i więcej w więk‑
szości państw). Tylko Czechy, Chorwacja i Polska określiły wiek emerytalny na poziomie 67 lat, w pozostałych państwach regionu docelowo jest to 65 lat z wyjątkiem Słowacji. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w byłych krajach socjalistycznych obowiązywał niższy wiek emerytalny a także liczne możliwo‑
ści przechodzenia na wcześniejsze emerytury, skala i tempo podnoszenia wieku emerytalnego jest/było znacznie większe niż w krajach Europy Zachodniej.
W niektórych państwach podnoszeniu powszechnego wie‑
ku emerytalnego towarzyszy także zwiększanie wymaganego stażu ubezpieczeniowego dla nabycia prawa do emerytury, a w krajach w których obowiązuje koncepcja emerytury peł‑
nej – warunku stażu dla tego świadczenia. Procesy te odbywa‑
ją się w Austrii (pomimo nie podnoszenia jeszcze wieku eme‑
rytalnego kobiet), Bułgarii, Cyprze, Czechach, Danii, Francji, Łotwie, Wielkiej Brytanii.
Należy jednak, zauważyć, że w kwestii stażu ubezpiecze‑
niowego przyjmowane są bardzo różnorodne rozwiązania, co wynika z konstrukcji poszczególnych systemów emerytal‑
nych. Prawo do emerytury bez wymogu minimalnego stażu
w tym zakresie, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Ko‑
mitetu do Spraw Unii Europejskiej”, Warszawa, 13 lutego 2012 r.
25
Przywileje w Republice Czeskiej dotyczą matek urodzonych przed 1977 r. W przypadku późniejszych roczników zrównuje się wiek emerytalny mężczyzn i kobiet do 67 lat i ubezpieczonym nie przysłu‑
gują żadne dodatkowe korzyści z tytułu opieki nad dziećmi. Kobietom urodzonym między 1936 a 1960 rokiem czeski system emerytalny obniża wiek emerytalny w przybliżeniu o około 1 rok w zamian za wychowanie jednego dziecka, przy czym maksymalnie jest to pięć lat w przypadku opieki nad pięciorgiem lub większą liczbą dzieci.
Stopniowo – im młodsza matka – tym „nagroda” za wychowanie dzie‑
cka zmniejsza się z kilkunastu do kilku miesięcy i ostatecznie zanika (w przypadku kobiet urodzonych w 1976 r.). Na Słowacji do roku 2023 kobiety, z uwzględnieniem liczby wychowywanych dzieci (branych jest pod uwagę maksymalnie pięcioro dzieci) mogą przejść na eme‑
ryturę przed 62 rokiem życia.
obowiązuje w Belgii, Polsce, Włoszech, Finlandii i w Szwecji.
Prawo do emerytury we Francji nabywane jest po wykazaniu 1 kwartału ubezpieczenia, a w Niemczech – po 5 latach ubez‑
pieczenia. W innych państwach najczęściej wymagany jest 15‑letni staż, ale w niektórych nawet 30 lat i więcej (Bułgaria, Czechy). Wymagania stażowe dla emerytury pełnej są najwyż‑
sze w Holandii – 50 lat ciągłego ubezpieczenia przed osiągnię‑
ciem wieku emerytalnego. Zazwyczaj jest to staż 40 lat i po‑
wyżej. We Francji zgodnie z decyzją rządu z grudnia 2013 r.
okres zatrudnienia niezbędny dla uzyskania emerytury pełnej może być w latach 2020–2035 wydłużany z 41,5 lat do 43 lat.
2. Emerytury wcześniejsze i emerytury częściowe (part-time pensions)
Sztywne zasady przechodzenia na emeryturę w powszech‑
nym wieku emerytalnym łagodzą tzw. emerytury wcześniej‑
sze i emerytury częściowe (part‑time pensions).
W większości państw członkowskich UE obowiązują nadal regulacje, które dopuszczają przejście na emeryturę w wieku niższym od powszechnego w powiązaniu z długim stażem ubezpieczeniowym. Powiązanie niższego wieku emerytalne‑
go ze stażem ubezpieczeniowym jest korzystne dla osób, któ‑
re wcześnie rozpoczynają aktywność zawodową. Informacje zawarte w tab. 2 pokazują regulacje, z których potencjalnie może skorzystać każdy ubezpieczony
26. Nie obejmują więc emerytur przyznawanych grupom zawodowym i osobom pra‑
cującym w trudnych warunkach.
Według stanu prawnego na dzień 1 stycznia 2015 r. insty‑
tucji emerytury wcześniejszej nie ma w 7 państwach UE (Buł‑
garii, Danii, Holandii, Irlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz na Węgrzech). W Finlandii emerytura wcześniejsza jest możliwa tylko w przypadku emerytury państwowej (zaopatrzeniowej), która jest obniżana, ale system ubezpieczenia emerytalnego jej nie przewiduje. W ramach reform systemów emerytalnych niektóre kraje w ostatnich latach w ogóle zrezygnowały z in‑
stytucji emerytury wcześniejszej (Finlandia, Holandia, Buł‑
garia, Węgry). Zastały jednak zachowane możliwości wypłat w formie świadczeń przedemerytalnych dla osób w starszym wieku z długim stażem ubezpieczeniowym, które mają bardzo ograniczone szanse na rynku pracy. W Wielkiej Brytanii instytu‑
cja emerytury wcześniejszej nigdy nie była obecna w systemie emerytalnym, a w Danii możliwość wcześniejszej dezaktywiza‑
cji dawno została powiązana z ubezpieczeniem od bezrobocia.
W państwach UE koncepcja wcześniejszej emerytury jest oparta na dwóch warunkach: wieku i stażu. Wymagany wiek najczęściej jest nie niższy niż 5 lat od powszechnego wieku emerytalnego i ulega podwyższeniu w przypadku, gdy pod‑
noszony jest powszechny wiek emerytalny.
Możliwość przejścia na emeryturę bez względu na wiek na podstawie stażu ubezpieczeniowego występuje obecnie tylko we Włoszech, ale taka regulacja będzie obowiązywać do koń‑
ca 2017 r.
Wymagania w zakresie stażu są bardzo zróżnicowane: od 15 lat do 45 lat. Staż na niskim poziomie został określony
26
