Sułtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzmu muzułmanów w Rosji w latach 1917-1920: przyczynek do polityki narodowościowej w Związku Sowieckim

Selim Chazbijewicz

Sułtan Galijew i ideologiczne podłoże

politycznego separatyzmu

muzułmanów w Rosji w latach

1917-1920: przyczynek do polityki

narodowościowej w Związku

Sowieckim

Echa Przeszłości 10, 263-276

2009

ECHA PRZESZŁOŚCI X, 2009 PL ISSN 1509-9873

Selim Chazbijewicz

Instytut Nauk Politycznych

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

SUŁTAN GALIJEW I IDEOLOGICZNE PODŁOŻE

POLITYCZNEGO SEPARATYZMU MUZUŁMANÓW

W ROSJI W LATACH 1917-1920.

PRZYCZYNEK DO POLITYKI NARODOWOŚCIOWEJ

W ZWIĄZKU SOWIECKIM

Mir Said S ułtan Galijew urodził się około roku 1880 w e w si K rim sakały w terenie dzisiejszej B aszkirii w rodzinie nauczyciela tradycyjnej szkoły ta ­ tarskiej w powiecie sterlitam ackim . W rodzinnej w si uczył się w m ektebie - elem entarnej szkole koranicznej - pod kierunkiem ojca, potem zaś w In stytu ­ cie Pedagogicznym w K azaniu, w którym istniało kółko sam okształceniow e młodych m uzułm ańskich radykałów. Ruch ten pojawił się n a Powołżu na początku XX w. jako konsekw encja m odernizm u religijnego i reformy szkol­ nictwa. P ow stała w ówczas now oczesna tatarsko-m uzułm ańska prasa i partie polityczne wyrażające stanow isko nacjonalistycznie nastaw ionej w arstw y in ­ teligencji, głównie urzędników, prawników, kupców i nauczycieli, którzy s ta ­ nęli n a czele powstającego ruchu narodowego i k ształtow ali now oczesną świadom ość narodową Tatarów nadw ołżańskich i Baszkirów. Bujnie rozwija­ jąca się na przełom ie XIX i XX w. literatura i prasa tatarsko-m uzułm ańska funkcjonowały obok rosyjskiej literatury, w rzeczyw istości n iew iele od niej przejmując, oprócz progresywnego im peratyw u rozwoju cywilizacji, w tym wypadku jednak w celu przeciw staw ienia się Rosji, już nie jako państw u, ale jako społeczeństw u, narodowi, strukturze w ładzy1. D ruga połowa w ieku XIX

1 M u s u lm a n s k a ja p ie c z a t’ R o ssiji, S ociety for C e n tra l A s ia n S tu d ie s ( r e p r in t series), n r 12, O xford 1987; A. A rs z a ru n i, C h. G a b ib u llin , O czerki p a n is ła m iz m a i p a n tju r k iz m a w R o ssiji, S ociety for C e n tra l A s ia n S tu d ie s , n r 18, L on d o n 1990; P ro g ra m n yje d o k u m ie n ty m u s u lm a n -

s k ic h p o litic z e s k ic h p a r tij 1 9 1 7 -1 9 2 0 , S ociety for C e n tra l A s ia n S tu d ies , n r 2, O xford 1985;

I. B ey G a s p rin s k i, Is la m w R osji. M yśli, uw agi, sp o s tr ze ie n ia , tłu m . M. D ziek an , „Rocznik T ataró w P o lsk ich ”, t. VI, G d a ń s k 2000, s. 1 3 9-159; W. Z ajączkow ski, W p o s z u k iw a n iu to isa m o ści

to rodzenie się panislam izm u, a zw łaszcza panturkizm u będącego reakcją na rosyjską ideologię panslaw izm u. Początki panturkizm u należy w iązać z po­ stacią Ism aila Bej Gasprinskiego, krym skiego Tatara, wykształconego zarów­ no w tradycyjnym, m uzułm ańskim system ie, jaki panow ał wśród narodów islam skich w Rosji, jak i w system ie europejskim , gdyż ukończył szkoły rosyjskie.

G asprinski (tatar. Gaspryały), urodził się w 1851 r. we w si G aspra n ied a­ leko B ahczesaraju n a Krymie w rodzinie m urzy - tatarskiej szlachty. Po skończeniu nauki w m uzułm ańskiej szkole elem entarnej, w stąp ił do Korpusu Kadeckiego w M oskwie. Tam poznał Katkowa, a poprzez niego - rosyjską m yśl panslaw istyczn ą i rodzący się rosyjski nacjonalizm , liberalizm oraz ra­ dykalną ideologię polityczną. Z ainteresow ał się dorobkiem H ercena, B ieliń ­ skiego, Czernyszew skiego, Pisariew a, B akunina. W roku 1867 powrócił na Krym i rozpoczął naukę w m edresie Zindżyrły, najw iększym w yższym nauko­ wym zakładzie m uzułm ańskim w Europie W schodniej.

W czasie nauki G asprinski powziął krytyczną opinię o tradycyjnym sy s­ tem ie nauczania w szkołach m uzułm ańskich. W roku 1871 ponownie w yje­ chał za granicę, tym razem do Paryża, gdzie n aw iązał kontakty z kręgam i francuskich liberałów i socjalistów. B ył pierw szym m uzułm ańskim pisarzem , który w pam flecie pt. A v r u p a m ed en iyetin e b ir n a za rm u v a ze n e (K rytyczne

spojrzenie n a europejską cyw ilizację) podjął tem at socjalizm u. W 1875 r.

w Turcji spotykał się z lideram i rodzącego się ruchu m łodotureckiego. Był jednym z twórców panturkizm u - idei w spólnoty kulturowej i politycznej w szystkich ludów i narodów turkijskich. W m yśli i działalności G asprinskie- go ideologia ta łączyła się z doktryną nowej metody, nazywanej też dżadidy- zm em (arab. u su l d ż a d id - now a metoda). Polegała ona najogólniej biorąc na europeizacji tradycyjnego szkolnictw a m uzułm ańskiego, w prowadzeniu do m edres przedm iotów takich jak fizyka, chem ia, m atem atyka, historia, języki europejskie, oraz n a zm ianie m etody nauczania z polegającej n a pam ięcio­ wym opanow aniu m ateriału i stosow aniu kar cielesnych na m etody liberalnej pedagogiki europejskiej.

Od 1883 r. dwa razy w tygodniu zaczęło się ukazyw ać czasopism o „Ter- dżym an” („Tłumacz”), w latach 90. XIX w. stało się najbardziej poczytnym i opiniotwórczym czasopism em w ów czesnym św iecie m uzułm anskim . Po­ przez artykuły, polem iki, noty i utwory literackie zam ieszczane w „Terdży- m anie” G asprinski propagował zarówno now ą m etodę, jak i idee panturki- zm u oraz panislam izm u. Jednocześnie propagował europeizację obyczajów, ubioru, m odelu życia rodzinnego. Jego córka, Szefika Gaspryały, była założy­

społecznej. In telig e n c ja b a sz k irs ka , b u ria c k a i ta ta r s k a wobec k w e s tii n a ro d o w ej w C esarstw ie R o s y js k im i Z S R R , L u b lin 2001; idem , R o sja i narody. Ó sm y k o n ty n e n t, sz kic z dziejó w E u ra zji,

W arsz a w a 2009; S. Ischakow , R o ssijsk ije m u s u l’m a n ie i riew o lu cija 1 9 1 7 -1 9 1 8 , M oskw a 2004;

T h e Voice o f T u r k s im , A n k a ra 1964; M. W . J o r d a n , R. G. Kuzeev, S. M. C zerw o n n aja, Is la m w J e w r a z iji, M oskw a 2001; I s la m w R o ssijsk o j Im p e rii. Z a k o n o d a tie l’nyje akty, o p isa n ija , sta ti- s tik a , M oskw a 2001.

S u łtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 6 5

cielką pierwszego na św iecie K om itetu K obiet M uzułm ańskich, stając się prekursorką ruchu em ancypacji kobiet m uzułm ańskich.

H a sła głoszon e p rzez G asp rin sk iego w sp ółb rzm iały z w cześn iejszą 0 ćw ierćw iecze ideologią D żam ala ad-Din al-Afganiego, pisarza, m yśliciela 1 działacza politycznego, prekursora m uzułm ańskiego m odernizm u. Afgani był szyitą pochodzenia perskiego urodzonym w Afganistanie. Głoszone przezeń poglądy zm uszały go do nieustannej zm iany miejsca pobytu ze względów poli­ tycznych. Podobnie jak Gasprinski przebywał we Francji, gdzie redagował, drukował i rozpowszechniał swoje czasopismo „Nierozerwalna w ięź” („al-Urwa al-Wuthqa”), w którym propagował nowoczesny panislam izm , istotn ą dla m u­ zułm ańskich społeczeństw i p aństw doktrynę polityczną głoszącą jedność k u l­ turową i polityczną w szystkich m uzułmanów, jedność w ażniejszą od innych więzi: narodowych, państw ow ych, regionalnych. G asprinski to poczucie jed ­ n ości zaw ężał zasadniczo do narodów tureckojęzycznych, jednakże nie odże­ gnyw ał się od idei Afghaniego. Obaj doszli do tych sam ych wniosków, an a li­ zując upadek w spółczesnego im św iata islam u pod w zględem kulturalnym , politycznym , ekonom icznym , m ilitarnym , obyczajowym. Zbiegło się to w cza­ sie z w prowadzaniem reform europeizacyjnych w Japonii, powodzenie któ­ rych było niew ątpliw ie silnym bodźcem do w alki o realizację tych idei. Japo­ n ia w eszła w orbitę światowej polityki po zwycięskiej wojnie z Rosją.

Wraz z rozwojem ruchów ideologicznych na B lisk im W schodzie rozpoczął się rozwój sam ośw iadom ości oraz dążenie do sam ookreślenia się rosyjskich m uzułmanów. Aby zobrazować jego podstawy, należy pokrótce opisać jego początki i kontek sty filozoficzne i teologiczne, gdyż pełne przedstaw ienie k ontekstów historycznych to tem at n a odrębną i rozległą pracę, którą autor niniejszego tek stu dopiero zam ierza napisać.

Sięgając zatem do początków formułowanej sam ośw iadom ości rosyjskich muzułm anów, zacząć m usim y od prekursorskiej działalności A bunnasira al- Kursawiego. Był on niew ątpliw ie pierw szym reform atorem islam u wyw odzą­ cym się z rosyjskich m uzułmanów. Urodził się w 1783 r. we w si K ursa n ie­ daleko K azania, zmarł w 1814 r. Był członkiem m istycznego bractwa Na- kszbandi. W swoim dziele pt. A l-Ir s h a d a l-lb a d (P rzew o d n ik w iary) K ursawi zdecydowanie przeciw staw ił się m etodzie scholastycznej, zwanej w doktrynie islam u k a la m , oraz obowiązującej zasadzie doktrynalnej ta q lid , czyli n a śla ­ downictwu rozw iązań teologiczno-prawnych obowiązujących w islam ie sun- nickim od średniow iecza i podniesionych do rangi jedynej doktryny w Azji Srodkowej. E m irat Buchary w XVIII i XIX w. stanow ił centrum religijne, edukacyjne i kulturalne. Buchara i jej m edresy daw ały obowiązującą w ykład­ n ię zasad religii m uzułm anom w Rosji. Tam też podążali młodzi po naukę, polegającą na relacji m istrz-u czeń i trwającą nieraz w iele lat. Struktura tych uczelni, zw łaszcza ocena w iedzy stu d en ta jako żywo przypom inała europej­ skie średniow ieczne uniwersytety.

Dzieło Kursawiego pozostało w rękopisie. N a podstaw ie w łasnych stu ­ diów nad Koranem i Sunną poddał w nim ocenie obowiązującą doktrynę

dotyczącą atrybutów Boga, czym naraził się ów czesnem u establishm entow i bucharskiem u. Oskarżony o herezję skazany został na karę śm ierci, od której to salw ow ał się ucieczką do nadw ołżańskiej ojczyzny. W rodzinnej wiosce zorganizował dużą m edresę i rozwijał dalej swoją doktrynę i działalność, która i w Rosji w zbudzała niechęć tradycyjnie nastrojonych m uzułm ańskich u czon ych . W n ie śli oni p rzeciw K u rsa w iem u sk a rg ę do Z grom ad zen ia Duchownego, n a czele którego stał m ufti M uham m eddżan2.

Kolejnym filarem zm ian doktrynalno-teologicznych oraz edukacyjnych i społecznych wśród m uzułm anów w Rosji był Szihabuddin Mardżani, teolog, pisarz, historyk, nauczyciel wywodzący się z nadw ołżańskich Tatarów. Uro­ dził się w 1818 r. w e w si Jabynczach koło Kazania. Ojciec jego był mudarri- sem , czyli nauczycielem w m edresie, do której M ardżani uczęszczał do dw u­ dziestego roku życia. W roku 1838 rozpoczął stu d ia w Bucharze, skąd po pięciu latach przeniósł się do Sam arkandy - drugiego środkowoazjatyckiego centrum naukowego. W tym m ieście m iał m ożliwość k orzystania z bogatej biblioteki Kazi Abusaida, jednego z czołowych sam arkandzkich uczonych tego czasu. W ykazywał duże zainteresow anie historią. Pierw szym jego dziełem historycznym , opartym n a dogłębnych badaniach, była praca pt. F a u a jd u -

m u h im m a, którą wydał, pomny losu K ursawiego, dopiero po powrocie do K azania. Przedm iotem studium było u stalen ie autentyczności rękopisu Kora­ nu znajdującego się w Sam arkandzie, który później został w yw ieziony przez Rosjan i trafił do biblioteki publicznej w Petersburgu, a w 1917 r. powrócił do Sam arkandy3. Rękopis ten - zw any Koranem O sm ana, od im ien ia trzeciego kalifa, którem u przypisuje się też powszechnie zredagowanie tek stu świętej k sięgi i u stalen ie kanonu w ersetów i rozdziałów w eń wchodzących - uchodził za pierw szy w ogóle egzem plarz Koranu. Wśród m uzułm anów środkowoazja- tyckich w spom nianą legendę podtrzym ywał fakt, że n a jednej ze stron ręko­ pisu w idniała duża brunatna plam a, którą brano za krew kalifa O sm ana zamordowanego przez spiskowców w trakcie jego lektury. N a podstaw ie an a­ lizy źródłowej M ardżani doszedł do wniosku, iż ów rękopis nie je st egzem p la­ rzem Koranu O smana.

Po dwóch latach pobytu w Sam arkandzie M ardżani znowu powrócił do Buchary, gdzie zgłębiał m atem atykę, astronom ię i geom etrię. W ynikiem jego studiów historycznych je st praca pt. Tanbiche A b n a u l-g a sr bi ta n zic h i a nbai-

A b u n n a s r, w której naw iązał do teorii Kursawiego, przyznając mu zasługi na polu teologii muzułmańskiej. N apisał też w iększą pracę o dziejach em iratu Buchary i chanatu Chiwy pt. G u lfa tu r-C h a w a k in4 oraz dzieło na tem at geo­ grafii Azji Środkowej. Mardżani, oprócz innych zasług, był twórcą współczesnej tatarskiej historiografii. Jako autor dzieł historycznych i

historyczno-leksy-2 Dż. W alidow, O czerk isto rii o b ra zo w a n n o sti i litie r a tu r y ta ta r , S ociety for C e n tra l A sia n S tu d ies , n r 11, O xford 1986, s. 57.

3 In ic ja to ra m i zw ro tu teg o e g z e m p la rz a K o ra n u b y li polscy T atarzy , k tó rz y w 1917 r. w P e te r s b u r g u zo rg an izo w ali Z w iązek T a ta ró w P o lsk i, Litw y, B ia ło ru si i U krainy.

Sułtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 6 7

kograficznych był zw olennikiem m etody opisowej, trzymającej się ściśle zapi­ sów źródłowych i danych archiwalnych. Z tego względu prace Mardżaniego do dziś nie straciły na aktualności, zw łaszcza wobec faktu zniszczenia podczas rewolucji i wojny domowej w Rosji, a także w wyniku świadomej polityki władz sowieckich w ielu pozycji bibliograficznych i źródeł dostępnych za jego czasów.

W roku 1879 M ardżani wrócił w strony rodzinne, gdzie został im am em (duchownym) i m udarrisem (profesorem w m edresie). N ie zrezygnował jed ­ nak z intensyw nej pracy twórczej, n apisał jeszcze szereg dzieł teologicznych i historycznych. We własnej m edresie propagował nowe m etody nauczania oraz odm ienny program nauki. To, jak też nieustępliw y, pełen poczucia god­ ności własnej styl bycia, dość szybko skonfliktowało go zarówno z m iejsco­ w ym środowiskiem kupieckim - sprawującym m ecenat nad tatarsk ą ośw iatą i kulturą - jak i ów czesną elitą naukow ą K azania, tzn. środowiskiem tatar­ skich teologów. Odbiło się to n a jego statu sie m aterialnym , było też przyczy­ ną kłopotów z utrzym aniem medresy.

M ardżani zaczął, co było bardzo w ażne dla islam u jako cywilizacji, refor­ m ować nauczanie teologii m uzułm ańskiej wśród rosyjskich m uzułm anów w Azji i w Europie W schodniej5. Aby uzm ysłow ić w agę i zakres problem atyki teologicznej, którą się zajm ow ał, n a leży sięg n ąć w stecz. W w iek u VIII w kalifacie Abbasydów pow stał ruch teologiczno-filozoficzny zw any m utazyli- zmem. M utazylici usiłow ali uzasadniać prawdy wiary za pomocą racjonalnej argum entacji opartej n a logice A rystotelesa6. Zajmowali się m. in. problem a­ tyką substancjalności atrybutów boskich, w olnością woli. Tradycyjna w ykład­ n ia doktryny islam u mówi, iż Koran je s t Objawieniem, czyli zapisem słów Boga przekazanych M uham m adowi poprzez Archanioła Gabriela, je st frag­ m entem K sięgi M atki, tak jak poprzednio objawione k sięgi, tj. Tora i E w an ­ gelia, oraz że je st wieczny, znajdując się „u Boga”. M utazylici nie kw estiono­ w ali tego, n a to m ia st tw ierd zili, że K oran został stw orzony przez B oga w trakcie procesu Objawienia. Wbrew pozorom jałowej scholastyczności spo­ ru m iał on olbrzymie konsekwencje dla całej cywilizacji m uzułm ańskiej. J e ­ śliby bowiem przyjąć, iż Koran został stworzony, to podobnie przez analogię m ożna by zakładać niedoskonałość stw orzenia czy też jego niepełność - prze­ cież człowiek, tak ułom ny w swojej naturze, też został stworzony przez Boga. A zatem przyjęcie tezy o stw orzeniu Koranu pociągałoby tezę o możliwości jego niedoskonałości, a co za tym idzie - m ożliwości w prowadzania zmian, poprawek i uzupełnień. Pociągnęłoby to za sobą zm iany w całym system ie teologii i doktryny m uzułm ańskiej, a także prawa religijnego, system u spo­ łecznego i całej cywilizacji islam u. Teoria m utazylitów była ostro zw alczana przez islam sk ą ortodoksję.

5 M. Ju su p o w , S z ig a b u d d in M a r d ż a n i, K a z a ń 2005.

6 N a te m a t m u ta z y lizm u : H . C orbin, H isto ria filo zo fii m u z u łm a ń s k ie j, W a rsz a w a 2005, s. 9 9 -1 0 2 ; J . D an eck i, P o d sta w o w e w ia d o m o śc i o isla m ie, t. I, W a rsz a w a 1997, s. 1 8 9 -2 0 7 .

W ażna dla m uzułm ańskiej teologii była też problem atyka atrybutów Boga. Tradycja mówi, że cechy Boga są różne od Jego istoty i że są one w ieczne. W konsekwencji wychodziłoby na to, że będąc em anacją Boga, za­ chowują substancjalność, a stąd krok do u znania osobnego bytu tychże atry­ butów, co zaprzeczałoby doktrynie o absolutnej jedności Boga - ta u h id . Muta- zylici tw ierdzili w łaśn ie, że doktryna o atrybutach boskich stoi w sprzeczno­ ści z ta u h id . Z kolei tradycjonaliści zarzucali m utazylitom , że poddając w w ątpliw ość atrybuty boskie, np. wszechm oc, m iłosierdzie itp., poddają w w ątpliw ość Jego W szechmoc, ograniczając niejako kom petencje Boga, zbli­ żając się do pewnej formy deizmu. M yśliciele, którzy próbowali pogodzić oba stan ow isk a, tj. tradycjonalistyczne i m u tazylicie, zw ani byli aszarytam i, od im ien ia al-A szariego, filozofa i teologa żyjącego n a przełom ie IX i X w. On to zapoczątkow ał religijn ą doktrynę godzącą oba nurty w formie d ialektycz­ nej an alizy rozum owej, która później przerodziła się w sch olastyczną, ery- styczn ą dysputę, zn an ą rów nież w Europie, zaś w m edresach Azji C entral­ nej, w B ucharze i S am arkandzie praktykow aną praktycznie bez zm ian do w ieku XX.

M utazyliccy uczeni wykoncypowali pojęcie zw ane przez nich m o d i, tj. bytów, które są realnie różne, a nie są też realnie tożsam e z isto tą Boga. Istnieją one jako substancje, aczkolwiek nie m anifestują się substancjalnie, będąc konieczne, ale nie w ieczne. W szystko, co istnieje - oprócz Boga - je st skończone czasowo, ponieważ Jego istn ien ie poprzedzało istn ien ie czasu. N ie ­ skończoność w łaściw ości, atrybutów Boga nie w yklucza skończoności ich is t­ n ien ia w tym sen sie, że są one uw arunkow ane w swym istn ien iu sam ym B ogiem , Jego nieograniczoną potencjalnością. D oktrynalnym i następcam i aszarytów byli kelam iści, zw ani tak od arabskiego słow a ke la m - oznaczają­ cego dialektykę w rozum ieniu oczywiście m etody starożytnej, a nie w rozu­ m ieniu heglow skim . K elam iści podzielili istniejące byty n a następujące k a te­ gorie: byt konieczny, wieczny, nieskończony w czasie i istn ieniu , czyli sam Bóg i Jego atrybuty, oraz w szelkie inne byty m ożliwe, nieskończone czasowo, skończone w istn ieniu . K elam iści za A rystotelesem uw ażali Boga za byt ko­ nieczny (W adzyb), nazyw any N ajw yższą K oniecznością. R eszta bytów u w aża­ na była za m ożliwe (m u m k in a t), czyli zm ienne i skończone (c h a d is). Tak więc atrybuty boskie uzyskały specjalny statu s ontologiczny zawierający w sobie sprzeczność, nad w yjaśnieniem której skupiali się m uzułm ańscy teologowie Buchary i Sam arkandy prawie do w ieku XX, zwąc ten rodzaj spekulacji dialektyką, tj. kelam em .

Tę w łaśn ie ontologiczną konstrukcję bucharskich uczonych zaatakow ał Mardżani. Opowiadał się on za autonom ią teologii i twierdził, iż nie należy łączyć spraw wiary z filozoficzną spekulacją, ja k ą był niew ątpliw ie k e la m . W pewnym sen sie zbliżał się do stan ow iska m utazylitów, twierdząc, iż Bóg je st wieczny, nieskończony i konieczny, podobnie jak i Jego atrybuty, których nie powinno się oddzielać od Jego istn ienia. N adaw anie im sta tu su ontolo- gicznego to - w edług M ardżaniego - szirk , czyli herezja, widomy znak w pły­

S u łtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 6 9

wów doktryny chrześcijańskiej, staw ian ie obok B oga innych bytów. Bóg w swej istocie - podobnie jak i Jego atrybuty - je st niepoznaw alny i nie m ożna analizow ać Jego natury. Pogląd ten w yłożył M ardżani w k om enta­ rzach do kom entarzy koranicznych N a s a fija i interpretacji Koranu zwanego popularnie Z b io rem M u lly D żelala.

M ardżani w dziele pt. N a zira , wychodząc od doktrynalno-prawnego spo­ ru specyficznego dla m uzułm anów tego obszaru, położył podw aliny pod nową interpretację s z a ria tu - prawa m uzułm ańskiego. P retek stem był spór o porę piątej, wieczornej modlitwy, elem en tu jednego z pięciu filarów religii islam u. M odlitwa ta w in na być odm aw iana po zachodzie słońca. Część uczonych m uzułm ańskich sta ła n a stanow isku, iż w w ypadku w ystępow ania zorzy polarnej, a w ięc braku zachodów słońca, piąta m odlitw a nie pow inna mieć miejsca. M ardżani, analizując S u n n ę i poszczególne wypowiedzi Proroka na konkretne tem aty, czyli h a d isy , a także orzecznictwo i opinię założycieli szkól teologiczno-prawnych w islam ie, doszedł do w niosku, iż w takim wypadku m odlitw y powinny odbywać się w czasie w łaściw ym dla M ekki, będącej cen­ trum św iata islam u. W ten sposób M ardżani poddał własnej interpretacji prawo m uzułm ańskie, nie przekraczając jednak ram jednej z czterech szkół prawno-teologicznych w islam ie sunnickim , w tym w ypadku szkoły hanafic- kiej, stworzonej przez A b u H a n ifę. Do tej szkoły tradycyjnie n ależeli zarówno Turcy, jak i Tatarzy oraz inne narody m uzułm ańskie Azji. B yła też ona oficjalną doktryną p aństw a osm ańskiego. M ardżani wprowadził też zasadę u stalan ia św iąt islam skich n a podstaw ie w yliczeń astronom icznych, a nie w idzialności faz księżyca. Jego dzieła z zakresu prawa religijnego w płynęły na religijną praktykę wschodnioeuropejskich muzułm anów, w tym polsko- litew sk ich Tatarów. U w ażał się za m u ste d lila , przyznając sobie stopień po­ średni pom iędzy interpretatorem prawa religijnego (m u d ż ta h id e m ) a n a śla ­ dowcą (m u k a llid e m ).

Zostawił też M ardżani olbrzymi dorobek historiograficzny, wiekopom ną monografię rozwoju islam u n a obszarach północnej i zachodniej Azji, historię nauki m uzułm ańskiej, dziejów Tatarów i p aństw tatarskich 7. W okresie ra­ dzieckim cały jego dorobek historyczny, teologiczny i ideowy skazany został na zapom nienie. Wart je st niew ątpliw ie przypom nienia i przywrócenia św ia ­ tu, zw łaszcza w okresie szerzącej się w islam ie doktryny fundam entalistycz- nej, dla której ideologia M ardżaniego byłaby św ietn ą przeciwwagą.

M ardżani był również inicjatorem rewolucyjnej jak n a stosu nk i m u zu ł­ m ańskie reformy szkolnictw a religijnego. W spom inana już now a m etoda sta ­

7 O to ty tu ły n ie k tó ry c h d zieł M a rd ża n ieg o : D ż ela la t u l-Z e m in fi T a r ih -i-B u lg a r v a K a za n (K a za ń 1874), tłu m . ros. p t. O czerki isto rii B u lg a rsk o g o i K a za n sko g o c h a n s tw a (K a za ń 1878); h is to r ia Azji C e n tra ln e j z IV -V I w. e ry m u z u łm a ń s k ie j G ira fa tu l c h a w a k i, k r ó tk i esej z dziejów K a z a n ia p t. G iu la le tu zze m in ; h is to r ia t a ta r s k ic h p a ń s tw i ludów śre d n io a z ja ty c k ic h M u sta fa l-

A c h b a r , szczegółow a, o p a r ta n a ź ró d ła ch p ra c a o m aw ia jąc a dzieje C h a n a tu K a za ń sk ie g o do

podboju ro syjskiego w 1552 r. (t. I, K a z a ń 1885) o raz od 1552 r. (t. II, K a z a ń 1900), słow nik b io g raficzn y m u z u łm a ń s k ic h uczonych V a fia t-u l-E s la f (K a za ń 1883).

ła się podstaw ą reformy obyczajowej i światopoglądowej, a w połączeniu z staraniam i G asprinskiego doprowadziła do zm iany stylu życia i obyczajo­ wości dużej liczby m uzułm anów w Rosji, Azji Środkowej, Indiach, Egipcie, Persji i Turcji, czyli w szędzie tam , gdzie dotarło sform ułowane przez Mardża- niego i G asprinskiego przesłanie o konieczności cywilizacyjnego w yrów nania zaległości wobec Europy. Wzorem dla G asprinskiego była Japonia, azjatyckie państwo, które zdołało oprzeć się inw azji krajów europejskich i kolonializm o­ wi, a n aw et wygrać, i to zdecydowanie, wojnę z Rosją. N ie chodziło jednakże o konfrontację, lecz o przeciw staw ienie się intensyw nej rusyfikacji prowadzo­ nej zw łaszcza w II poł. XIX w. Zwolennicy nowej metody, nazyw ani popular­ nie dżadidystam i, tworzyli zeuropeizow aną w arstw ę inteligencji i burżuazji, które to grupy społeczne były w yrazicielam i nacjonalizm u i separatyzm u, rozum ianego na przełom ie XIX i XX w. jako ideologia panturkizm u i panisla- m izm u. Z nich rekrutowały się główne m uzułm ańskie partie polityczne dzia­ łające w Rosji do rewolucji czy raczej do lat 1 92 0-19 24 , kiedy to bolszewicy zaczęli definityw nie rozprawiać się w szelkim i innym i rucham i polityczno- ideowym i. Odrębność m uzułm anów w Rosji, m anifestow ana poprzez aktyw ­ ność ideowo-polityczną, skończyła się w zasadzie wraz z upadkiem politycz­ nym S ułtan a Galijewa w 1924 r.

Oprócz w spom nianych już, czyli Kursawiego, G asprinskiego, Mardżanie- go, należy w ym ienić też takich ideologów, pisarzy i działaczy społeczno-poli­ tycznych, jak: J u su f Akczura, F atih Amirchanow, A taullah Bajazitow, M usa Bigijew, Abdullah Bobiński, Abdurraszid Ibrahimow, Ayaz Ishaki, Kajum Na- syri, Abdullah Tukaj, M ehm ed E m in Resul-Zade. To tylko niektórzy z tw ór­ ców odrodzenia literackiego i kulturalnego Tatarów i m uzułm anów nadwoł- żańskich. Odrodzenie to, równolegle do „srebrnego okresu” literatury rosyj­ skiej doby modernizm u, wzrosło niebyw ale i zaczęło przem ieniać społeczeń­ stwo m uzułm ańskie w Rosji w latach poprzedzających bolszew icki przewrót w 1917 r.

Zarówno biografie, dzieła, jak i aktyw ność wspom nianych liderów spo­ łeczności rosyjskich m uzułm anów św iadczyły o coraz większej akulturacji w stosu n k u do wschodnioeuropejskiej kultury, czego konsekw encją było w niektórych przypadkach przyjęcie ideologii bolszewików, a co za tym idzie całkow ita laicyzacja i asym ilacja lub też - w w iększości wypadków - stw orze­ n ie now oczesnego m u zułm ańskiego nacjonalizm u, który p rzekształcił się w nacjonalizm poszczególnych grup etnicznych narodów nierosyjskich, gdzie islam był traktow any jako niezbędne narodowe spoiwo - czynnik zarazem jednoczący, wyróżniający i tożsamościowy. M uzułm ańskiego nacjonalizm u tego okresu nie należy jednak łączyć z wytworzonym nieco później funda­ m entalizm em . Był to ruch młodej m uzułm ańskiej burżuazji, inteligencji, k la­ sy średniej biorącej pełnym i garściam i z tradycji europejskiej i bynajmniej jej nie wrogiej. Inspiracja ideowo-polityczna w ynikała - jak już w spom inaliśm y - z pism i działalności M ardżaniego, ale przede w szystkim Gasprinskiego,

S u łtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 7 1

jednakże za prekursora n ależy uw ażać Ju su fa Akczura, Tatara nadwołżań- skiego, pisarza, działacza politycznego, wydawcę i dziennikarza8.

Akczura urodził się w 1876 r. w Sym birsku nad Wołgą. Był synem boga­ tego kupca i reprezentow ał rodzącą się w Rosji m u zułm ańską burżuazję. Studiow ał w Stam bule, a potem i prawo i politologię w Paryżu, gdzie uległ wpływowi dzieł E. R enana i M. Barresa. Poglądy R enana n a istotę i genezę chrześcijaństw a Akczura rozciągnął na islam . Zmuszony został do emigracji w Rosji z powodu politycznej aktyw ności n a rzecz niezależności m uzułm anów rosyjskich. Potem jako przeciwnik oficjalnej ideologii panislam skiej su łtana Abdulham ida II m u siał uciekać z Turcji do Egiptu. W Kairze w 1904 r. opublikował artykuł pt. Trzy z a s a d y p o lity k i w czasopiśm ie „Türk”, w ydaw a­ nym przez m łodoturecką opozycję. W artykule tym poddał krytyce panisla- m izm i osm anizm 9.

O sm anizm był ideologią w pewnym sen sie typow ą dla ówczesnego pań­ stw a w ieloetnicznego i m ultireligijnego, jakim była Turcja O sm ańska. N aj­ ogólniej sprowadzał się do idei wierności i lojalności obyw ateli wobec m onar­ chii i d ynastii Osm anów bez w zględu na przynależność narodową i etniczną. Zwolennicy osm anizm u postulow ali autonom ię k ultu raln ą i polityczną nie- m uzułm ańskich poddanych oraz ich całkow itą równość wobec prawa, jak też zastąpienie w w ielu wypadkach m uzułm ańskiego prawa religijnego, będące­ go prawem państw ow ym , kodeksem cyw ilnym wzorowanym n a kodeksach europejskich. Podobne idee skupienia obyw ateli wokół dynastii były popular­ ne w państw ach Habsburgów, Romanowów, aczkolwiek udało się to zrealizo­ w ać tylko w Wielkiej Brytanii. Ideą jednoczącą m uzułm ańskich poddanych - przede w szystkim Turków i Arabów - m iała być idea kalifatu, do której naw iązyw ał su łtan Abdulham id II. W szystkie te idee stały jednak w pewnej sprzeczności, nie były też konsekw entnie w cielane w życie z powodu braku jednolitej i konsekw entnej wewnętrznej polityki społecznej, opartej na spój­

nym program ie politycznym . Pogłębiało to słabość państw a, jedynego w pełni suw erennego w tedy państw a m uzułm ańskiego.

Zdaniem Akczury osm anizm z racji swoich w ew nętrznych sprzeczności nie mógł być ideologią zdolną udźw ignąć ciężar nowoczesnego państw a. Nie mógł tej roli spełnić również panislam izm , a to z racji przeciw działania państw zachodnich, które m ogły się czuć zagrożone w swoim stan ie posiada­ nia. Jed yn ą realnie m ożliw ą ideologiczną opcją był panturkizm , którego od­ m ianam i były panturanizm i turkizm . Panturanizm m ożna określić jako po­ szerzoną wersję panturkizm u. O ile ten ostatn i zakładał jedność kulturow ą i polityczną narodów tureckojęzycznych, to panturanizm zakładał wspólnotę szerszą - ałtajską, nie tylko muzułmańskich nacji, ale również ugrofińskich, syberyjskich, a w skrajnej wersji również Japończyków. Turkizm z kolei był zawężeniem panturkizmu do nowoczesnego nacjonalizmu Turków anatolijskich

8 A. A rs z a ru n i, Ch. G a b ib u llin , op. cit.; A. Tem ir, Y u s u f A k ę u r a , A n k a ra 1987. 9 S. S ü re y a A ydem ir, E n v e r Pa§a, t. I - I I , Is ta n b u l 2006.

z n aw iązaniem do braterstw a z innym i narodam i turkijskim i. Turkizm to ideologia K em ala Paszy, jeden z ideowych filarów współczesnej Republiki Tureckiej.

Inny lider życia kulturalnego, literackiego, społecznego i politycznego m uzułm anów rosyjskich, F atih Amirchan, urodził się w 1886 r. w rodzinie mułły. Studiow ał w kazańskiej m edresie M u h a m m e d ije . Był jednym z lid e­ rów studenckiego ruchu rewolucyjnego Isla h . W roku 1905 Am irchan został naczelnym redaktorem czasopism a „al-Islah” („Reformator”) w ydaw anego przez radykalne, lewicow e skrzydło ruchu dżadidystów 10. Ze w zględu na antyrosyjską orientację, czasopism o to zostało zam knięte przez policję. Amir- chan w spółpracował potem z innym i periodykam i, p isał rów nież now ele i opowiadania o charakterze satyryczno-politycznym pod pseudonim em Fa- th u lla H azreta. Po rewolucji zwrócił się w kierunku m uzułm ańskiego m isty ­ cyzmu - sufizmu. Zmarł w 1926 r.

A taullah B ajazitow urodził się w II poł. XIX w. w Petersburgu w rodzinie m ułły wojskowego garnizonu arm ii rosyjskiej, głównego im am a m eczetu p e­ tersburskiego. Otrzym ał staranne i rozległe religijne w ykształcenie. W latach 1 9 0 4 -1 9 1 4 był wydaw cą i redaktorem czasopism a „Nur” („Światło”), pośred­ niczącego pom iędzy lew ym i prawym odłam em dżadidystów.

M usa B igi urodził się w 1875 r. w Rostowie nad Donem jako syn m iejsco­ wego mułły. N aukę rozpoczął w K azaniu w tradycyjnej m edresie. Studia teologiczne kontynuow ał w Bucharze, później wyjechał do Medyny, Stam bułu i Kairu. W roku 1904 wrócił do Rosji i podjął stu d ia n a U niw ersytecie P eters­ burskim . Bigi publikował eseje teologiczne, interpretujące zasady islam u w duchu m odernizm u Afganiego w czasopiśm ie „Ulfet” w ydaw anym w P e­ tersburgu przez Abdurraszida Ibrahimowa. Rozpoczął też współpracę z in n y­ m i periodykam i dżadidystów, podobnie jak Amirchan. Od roku 1909 wykładał historię religii m uzułm ańskiej w m edresie H u sein ije w Orenburgu. Jednocze­ śnie współpracował z czasopism em „Vaqt” - jednym z najważniejszych periody­ ków dżadidystów. Oskarżony o głoszenie heretyckich poglądów m usiał zrezy­ gnować z pracy w m edresie. Wyjechał z Orenburga najpierw do Kazania, później do Petersburga, gdzie został mianowany głównym im am em (ch a tib em ) miejskiego meczetu. W tym też czasie publikował w dwum iesięczniku pedago­ gicznym „Mektep” wychodzącym w K azaniu, a w roku 1918 w krótko wycho­ dzącym w ów czesnym Piotrogrodzie religijnym czasopiśm ie „al-Minbar”11.

10 Dż. W alidow, op. cit., s. 171.

11 M u s a B igi b y ł a u to re m m .in . n a stę p u ją c y c h d zieł teologicznych oraz p ra c k ry ty c z n o ­ lite rac k ic h : p rz e w o d n ik a po lite r a tu r z e a ra b s k ie j E d e b iy a t-i A r a b i (K a za ń b.d.w.), k o m e n ta rz a d zieł a ra b sk o -m u z u łm a ń sk ie g o filozofa A bu A la a l-M a ’a r i n a p o g ra n ic zu o rto d o k sji i h e re z ji A l-

L u z u m iy a t, e se ju om aw iająceg o sy lw e tk i dw óch tw órców m o d ern isty czn ej re fo rm y w islam ie I s la m filo so fla ry - M u h a m m e d A b d u lla h a l-M isri, D z e m a le d d in a l-A fg h a n i (K a za ń ok. 1908),

p o d sta w m u z u łm a ń s k ie j teologii Q a v a ’id-i F iq h iy e h (K a z a ń 1910), p rz e k ła d u D y w a n u H a fiz a pt.

D ica n -i H a fe z ter d zu m e si (K a za ń 1910), p o d sta w p ra w a k o ra n ic zn e g o S h a r i’y a t E sa s la r y (Pio-

Sułtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 7 3

B igi odgrywał jedn ą z głównych ról w tatarskim ruchu dżadidystów. Był sekretarzem Trzeciego Kongresu M uzułm anów w Rosji, który zebrał się w 1906 r. w N iżnym Nowgorodzie oraz autorem programu politycznego m u zu ł­ m ańskiej partii lttifa q a l-M u s lim in (Jedność M uzułm ańska), który zaprezen­ tow ał podczas tego kongresu. W maju 1917 r. odegrał w ażną rolę n a W szech- rosyjskim K ongresie M uzułm ańskim w Moskwie.

B igi po rewolucji bolszewickiej nie zdecydował się n a em igrację, został w Rosji. Próbował znaleźć wspólny język z przywódcami bolszewickim i, bro­ nił stan ow iska islam u w sytuacji zagrożenia. N a kongresie m uzułm ańskich nauczycieli religijnych w U fie w sierpniu 1920 r. prezentow ał n apisan y pod kątem koegzystencji z nowym reżim em elem entarz Isla m iy e t E lifb a sy , n a w ią ­ zujący do A z b u k i k o m u n iz m a N. Bucharina. W tym sam ym roku opublikował w Berlinie, przem ycony poprzez Finlandię, Is la m M illetlerin d e d in i, edebi,

ic h tim a ’i, siya si m e ’seleler tedbirler h a q q y n d a (Religijne, ku ltu ra ln e , ekono­ m iczne i p o lity czn e tendencje w śró d narodów m u z u łm a ń s k ic h ), co było bezpo­

średnim powodem jego aresztow ania. Po trzech m iesiącach na skutek inter­ wencji Ism eta Inonu, tureckiego m inistra spraw zagranicznych, został zwol­ niony z w ięzienia. Po masowej antyislam skiej nagonce w roku 1928 n a całym terytorium ZSRR, sytuacja Bigiego była coraz trudniejsza. W 1930 r. wyje­ chał do Finlandii, potem do Indii, Turcji i osiadł ostatecznie w Egipcie, gdzie zmarł w 1949 r.

Abdurraszid Ibrahim ow urodził się w 1852 r. w rodzinie tatarskiej na Syberii w m iejscowości B acharłyk w guberni tobolskiej. U czył się cztery lata w m edresie w e w si K oszkary niedaleko Kazania. N a dalsze stu d ia wyjechał do Medyny. Do Rosji powrócił w 1892 r. Został m uzułm ańskim sęd zią religij­ nym (k a d im ) w Orenburgu i członkiem M uzułm ańskiego Zarządu D uchow ne­ go Orenburga. W roku 1893 ponownie wyjechał za granicę - do Egiptu, Turcji i Indii. W roku 1893 opublikował w Stam bule dzieło C h olpa n Y iłd y zi

(G w ia zd a p o ra n n a ), w którym w zyw ał Tatarów do odrodzenia narodowego.

Drugie w ydanie tej k siążki ukazało się w Kairze w 1903 r., zaś trzecie w Petersburgu w 1907 r.

Ibrahim ow wrócił ponownie do Rosji w 1901 r. i został jednym z przy­ wódców radykalnego skrzydła reform istycznego ruchu dżadidystów. Przejął antyzachodnie w ątki filozofii al-Afganiego, jednocześnie łącząc je z antyrosyj- skością, a w m yśli religijnej z odrzuceniem konserw atyw nego tradycjonali­ zmu. Publikował w w ielu radykalnych, reform istycznych (m odernistycznych) i p anislam skich periodykach, m.in. w „Mirat-Kuzge” nieregularnie ukazują­ cym się w językach arabskim i tatarskim w Petersburgu i K azaniu, „Ulfet” wychodzącym się w latach 1 9 0 6-1907 w języku tatarskim , „Al-Tilmiz” w yda­ w anym się w języku arabskim w Petersburgu.

W roku 1907 Ibrahim ow publikuje w Turcji (wyd. drugie K azań 1909) w ażną pozycję - przekład i kom entarze tradycji Proroka M uham m ada pt.

B in b ir H a d ith (Tysiąc je d e n h ad isó w ), w których to kom entarzach atakował

stów. W latach 1 9 0 5-1908 pełnił w ażną funkcję na trzech m uzułm ańskich kongresach Rosji oraz organizował p ierw szą m uzułm ańską partię w Rosji - I ttifa q a l-M u slim in . Był członkiem centralnego kom itetu tej partii.

Tak kształtow ały się podstaw y nacjonalistycznej i religijnej ideologii m u ­ zułm ańskich narodów Rosji, będące zaczynem narodowego i państwowego separatyzm u po rewolucji lutowej w roku 1917.

Ideologie owe, przew ażnie siln ie skontam inow ane, w m niejszym lub w iększym stopniu funkcjonowały na przełom ie XIX i XX w. wśród w y k szta ł­ conych w szkołach rosyjskich lub w Europie rosyjskich m uzułmanów, w ywo­ dzących się z w arstw y kupieckiej lub też z rodzin nauczycieli i islam skich duchownych z terenów Powołża, Krymu i K aukazu. D oktryna m uzułm ań­ skiego nacjonalizm u z jednej strony u lega ła coraz silniejszej radykalizacji, zbliżając się do m arksizm u i bolszew izm u Lenina, a z drugiej przekształcała się w narodową socjaldemokrację zbliżoną do zachodnioeuropejskich partii o odcieniu nacjonalistycznym .

Do tego pierwszego skrzydła ruchu n ależał S u łtan Galijew. W roku 1905 został członkiem studenckiego ruchu „Islah”. To był jego pierw szy kontakt z radykalnym , lewicow ym islam skim reform izmem . Do czasu rewolucji nie m iał on kontaktów z rosyjską socjaldem okracją ani z grupą m arksistów m u ­ zułm ańskich, która istn ia ła w Orenburgu i w Baku. N a W szechrosyjskim Zjeździe M uzułm anów w M oskwie 1 -1 7 m aja 1917 r., w którym uczestniczyli również Polacy, a w charakterze gościa w ystąpił m.in. pisarz i poeta Tadeusz M iciński, S u łtan Galijew zgłosił p ostu lat przyjęcia leninow skiego w ariantu socjalizm u w Rosji. Już po zakończeniu K ongresu został powołany w szeregi M uzułm ańskiego Socjalistycznego K om itetu w Kazaniu. W listopadzie 1917 r. w stąp ił do RKP(b). B ył jednakże bardziej nacjonalistą niż kom unistą. Opie­ rając się n a oficjalnie głoszonym przez bolszew ików internacjonalizm ie, S u ł­ tan Galijew głosił pogląd o w yzw oleniu dzięki październikowej rewolucji nie- rosyjskich m niejszości w byłym im perium , w tym muzułmanów.

Stalin, będący w latach 1918-1920 ludowym kom isarzem do spraw naro­ dowości, szukał współpracowników rekrutujących się z m uzułm ańskiej in teli­ gencji celem uw iarygodnienia działalności bolszew ików wśród wyznawców islam u. W tedy to S u łtan Galijew zrobił błyskaw iczną, acz krótkotrw ałą k a­ rierę n a n ajw yższych szczeblach sowieckiej hierarchii. B ył jednocześnie członkiem Centralnego K om isariatu M uzułm ańskiego (M uskomu), przewod­ niczącym M uzułm ańskiego K olegium Wojennego, członkiem ścisłego kole­ gium K om isariatu ds. Narodowości (Narkom natu), w ydaw cą biuletynu „Zycie narodow ości”, człon k iem E gzek u ty w y C entralnego K om itetu Tatarskiej ASRR. Mając tak w ysoką pozycję, próbował w cielać w życie swoją doktrynę, którą sform ułował i w yłożył w artykułach w latach 1 9 1 8 -1 92 3 i udoskonalił w latach 1924-1928, tworząc wręcz coś w rodzaju profetycznej ideologii. Próbował w niej połączyć m arksizm -leninizm , islam i nacjonalizm. Stworzył teorię „proletariackiej narodowości” i twierdził, że narody kolonizowane są w całości w sytuacji proletariatu europejskiego, a wśród nich najw ażniejszą

S u łtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzm u. 2 7 5

rolę odgrywają m uzułm anie. Kraje islam u powinny w pierw wyzwolić się spod ucisku kolonialnego, zaś dopiero potem dokonać rewolucji socjalnej. Sułtan Galijew utworzył teorię „muzułmańskiej narodowej tw arzy m arksizm u-leni- nizm u”, m ówił o „proletariackiej istocie i narodowej form ie” ruchu m u zu ł­ m ańskiego. Realizacja tej doktryny w skrócie m iała polegać na: autonom ii M uzułm ańskiej Partii K om unistycznej, akceptującej założenia i program bol­ szewików, posiadającej n atom iast osobny kom itet centralny; utw orzeniu M u­ zułm ańskiej Armii Czerwonej pod m uzułm ańskim dowództwem, z w łasnym korpusem oficerskim; pow staniu Republiki Turanu, dużego m uzułm ańsko- tureckiego państw a, ciągnącego się od K azania do Pamiru; utw orzeniu n ieza ­ leżnej od K om internu M iędzynarodówki Kolonialnej, w której już nie domi­ nowaliby przedstaw iciele europejskich wysoko zindustrializow anych krajów. S ułtan Galijew był zatem twórcą m uzułm ańskiego kom unizm u narodowego, aktyw nie propagował idee sekularyzacji islam u, system atycznego oczyszcza­ n ia szeregów jego wyznawców z fanatyków ortodoksji.

Jako m uzułm ański bolszew ik S ułtan Galijew był przeciwny działalno­ ści m uzułm ańskich eserów, a zw łaszcza ich lewego skrzydła, które bezpośred­ nio po rewolucji październikowej próbowało zrealizować idee sep aratystycz­ nego p aństw a B aszkirów i Tatarów nadw ołżańskich o nazw ie Republika Idel- U ralu (tatar. Id e l - Wołga). W swoim artykule pt. T a ta rzy a rew olucja p a ź ­

d ziern iko w a , opublikowanym w organie N arkom natu „Zycie narodowości”

5 listopada 1922 pisał: „Jeśli społeczno-polityczne życie Tatarów do rewolucji lutowej wyrażało się w całości w idei odrodzenia narodowego, to okres od rewolucji lutowej charakteryzuje istn ien ie idei w alki w im ię niezaw isłej poli­ tyki narodowej. Ta n iezaw isłość realnie w yraża się z jednej strony w dążności do autonom ii narodowej kultury, a z drugiej - autonom ii terytorialnej n ie­ podległego »państwa« n a terytorium zam ieszkałym przez Tatarów i B aszk i­ rów. To zupełnie w yraźnie i ostro widać n a w szelkich kolejnych zjazdach i konferencjach tatarskich, począw szy od pierw szego W szechrosyjskiego Zjaz­ du M uzułm anów (w maju 1917 r. w Moskwie), a kończąc na drugim Wszech- rosyjskim Zjeździe w K azaniu. Widzimy, że tatarsk a drobnoburżuazyjna de­ mokracja przygotowała się do tej »niezawisłości«. W szystkie »wszechrosyj- skie« m uzułm ańskie organizacje dostają się w jej ręce. Tak więc K om itet W ykonawczy W szechrosyjskiej Narodowej Rady M uzułm ańskiej (Ikom us) z jego znanym kaukaskim m ieńszew ikiem A hm et-B ek Calikowym, W szechro- syjska M uzułm ańska Rada Wojenna (Charbi Szuro) też tańcząca pod ich m elodię, nie m ówiąc ju ż o M illi Idare [narodowy rząd ta tarsk i Syberii i Powołża - S.Ch.] i M edżlisie [narodowy parlam ent - S.Ch.] pow stałym po lutowej rewolucji. Przygotow ania m ają m iejsce nie tylko na lin ii politycznej, ale i m ilitarnej. J eśli tatarscy eserzy Gajaz Ischakow i Tuchtarow w n ieb ez­ piecznym sojuszu z k adetem Sadi M aksudow em rozpracowują ta ta rsk ą in ­ teligencję, kobiety i mułłów, to m ień szew icy w sojuszu z nacjonalistam i rozpracowują tatarsk ich żołnierzy: n a froncie i na zapleczu są organizowane m uzułm ańskie oddziały narodowe: roty, pułki, szwadrony itd. Część z nich

skoncentrow ana je s t w K azaniu, U fie, Orenburgu i częściowo w Astra- chaniu”12.

S ułtan Galijew w ierzył niew ątpliw ie, że uda m u się zrealizować swoje idee. U w ażał, że czerwony T urkiestan będzie „latarnią m orską” dla ch ińsk ie­ go Turkiestanu, Tybetu, A fganistanu, Indii, Chiwy i Buchary (w tedy jeszcze poza obrębem sowieckiego państw a), zaś sowiecki Azerbejdżan w skazów ką na przyszłość i w ezw aniem do rewolucji dla Persji, Arabii i Turcji.

W maju 1923 r. pod zarzutem „kontrrewolucyjnej, nacjonalistycznej kon­ spiracji celem obalenia w ładzy sowieckiej i w spom agania rebelii basm aczy w Azji Środkowej” Galijew został aresztow any po raz pierwszy. Po raz drugi trafił do w ięzien ia w 1928 r. Zesłano go w 1930 r. na Wyspy Sołowieckie, gdzie zginął w roku 1934. „Sułtangalijew izm ” jako forma azjatyckiego kom u­ nizm u został potępiony przez WKP(b) i był zaciekle zw alczany do 1939 r. Am erykański sow ietolog Robert Conquest uw aża, że proces S u łtan a Galijewa był pierw szym politycznym procesem w stalinow skim Związku Sowieckim i zapowiadał dalsze, te z końca la t dw udziestych i trzydziestych13. Sam S ułtan Galijew aż do 1989 r., czyli do końca istn ien ia w ładzy sowieckiej, nie został zrehabilitowany, gdyż jego ideologia stanow iła zbyt duże niebezpie­ czeństw o dla ZSRR.

SUMMARY

Sultan Galiev was one of the main proponents and founders of national repu­ blics in the Soviet Union known for his attempts to implement the doctrine of Muslin national communism. Galiev contributed to the establishment of the Tatar-Bashkir Soviet Republic. Arrested in 1928, he was exiled to the Solovetsky Islands in 1930 where he was executed in 1934. Sultan Galiev’s name was never cleared until the end of Soviet rule. His ideology posed too much of a threat for the Soviet Union, and he was exonerated only in 1989.

12 M .S. S u ltan -G aliev , A rticles, T h e Society for C e n tr a l A s ia n S tu d ies , O xford 1984, s. 31. 13 R. C o n q u est, S ta lin , W arsz a w a 1996, s. 163.