R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X L V I I I , z e s z y ł 1 - 2 0 0 0 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I Z i e l o n a G ó r a B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U * T e o r i a ś w ia d o m o ś c i c z a su j e s t j e d n y m z w a ż n i e j s z y c h o b s z a r ó w z a i n t e r e s o w a ń filo z o fii B r e n ta n a . Jest to też j e d e n z tych f r a g m e n t ó w j e g o filo z o fii, g d z ie s z c z e g ó ln ie w y r a ź n ie z a o b s e r w o w a ć m o ż e m y g o r ą c z k o w y ru c h p o j ę c io w y , k tó r y j e s t tak c h a r a k t e r y s t y c z n y d la całej j e g o filo z o fii. B r e n ta n o nie n a le ż a ł d o f ilo z o fó w , k tó r z y p o z o s t a w i a j ą p r z y s z ł y m p o k o l e n i o m s p ó jn e s y s te
m y ( n a w e t je ż e li tak c h c ie li to w id z ie ć n i e k tó r z y j e g o u c z n i o w i e [por. K astil
( 1 9 5 ! ) ] ) , lecz ra c z e j d o tych m y ś lic ie li, k tó rz y w c i ą ż n a n o w o a ta k u ją c te s a m e z a g a d n ie n ia , p o z o s t a w i a j ą p o s o b ie j e d y n i e f r a g m e n t y - c z ę s t o w z a j e m nie n i e z g o d n y c h - teorii, ale te ż w ten s p o s ó b u c z ą n as a u t e n t y c z n e g o f i l o z o
fo w a n ia . W r a m a c h s w y c h a n a liz w e w n ę tr z n e j ś w i a d o m o ś c i c z a s u B re n ta n o
w ie l o k r o t n i e k r y t y k o w a ł s w o je w ła s n e p o m y s ły , w i e l o k r o t n i e p o w r a c a ł też do s w y c h w c z e ś n i e j s z y c h idei. W a rty k u le ty m s p r ó b u j e m y p r z e ś l e d z i ć tę c i e k a w ą d ro g ę , a tak że, o p ie r a ją c się w d u żej c z ę ś c i n a nie p u b l i k o w a n y c h m a n u s k r y p ta c h filo z o fa , u z u p e łn ić p o t o c z n y o b r a z e w o lu c ji tej cz ę śc i j e g o filo zo fii. Z w y k l e o d r ó ż n i a się tzw . w c z e s n e g o B r e n ta n a . k tó ry g ło s ić m ia ł te o rię c z a s o w o z m o d y f i k o w a n y c h o b ie k tó w , o raz tzw . p ó ź n e g o B r e n ta n a , k tó r y z a s tą p ił j ą t e o r ią c z a s o w y c h m o d i p s y c h ic z n y c h . Ja k z o b a c z y m y , o b r a z ten j e s t b a rd z o
u p r o s z c z o n y .
A r ty k u ł stanow i n iec o z m ie n io n ą i r o z s z e r z o n ą w e rs ję a rtykułu: C h r u d z im s k i [ 1998- 1999]. W y k o r z y s t a n e w a rty k u le m a n u s k r y p ty B r e n ta n a zo stały mi u d o s t ę p n io n e przez prof. G. Kiinga z F r y b u r g a (S zw ajcaria ). P r o fe s o ro w i R. M. C h i s h o i m o w i d z ię k u ję za p o z w o le n ie na c y to w a n i e z nich.
1 2 8 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I I. T E O R I A C Z A S O W O Z M O D Y F I K O W A N Y C H O B I E K T Ó W I. W e d ł u g B r e n t a n a p o d s t a w o w y m p r z e d m i o t e m n a jb a r d z ie j r u d y m e n t a r n e j p e rc e p c ji, k tó r ą n a z y w a w r a ż e n ie m (E m p fin d u n g ), są o b ie k ty c z a s o w o r o z cią g łe . P r e z e n t a c j a p u n k to w e j t e r a ź n ie js z o ś c i m o ż e b y ć p s y c h o l o g i c z n i e s k o n s t r u o w a n a j e d y n i e p o p r z e z a b s tra k c ję . T o, co z a te m n o r m a l n i e p e r c y p u je m y , to tak ie p r z e d m io ty , j a k m e lo d ia czy też c ia ło w ru ch u .
Z a ł ó ż m y , że o b ie k te m n a s z e g o w r a ż e n i o w e g o d o z n a w a n i a j e s t m e lo d ia z ł o ż o n a z trz e c h d ź w i ę k ó w . W ó w c z a s - tw ie rd z i B r e n t a n o - te trzy d ź w ię k i d a n e n a m b y ć m u s z ą j e d n o c z e ś n i e 1. G d y b y b o w i e m d ź w i ę k i p e r c y p o w a n e b y ły j e d y n i e „p o k o l e i ” , w te d y w k a ż d y m m o m e n c i e d a n y m i e l i b y ś m y ty lk o
j e d e n d ź w ię k , a z a te m n ig d y nie u s ł y s z e l i b y ś m y m e lo d ii. Je ż e li j e d n a k trzy
d ź w ię k i d a n e być n a m m a ją j e d n o c z e ś n i e , to c z y m ró ż n i się w ta k im razie p e r c e p c j a m e lo d ii od p e rc e p c ji a k o r d u ?
P i e r w s z y m r o z w ią z a n ie m , j a k i e się n a s u w a , j e s t p r z y p i s a n i e p r z e d m i o t o m p r z e d s t a w i e ń o p r ó c z ich a s p e k t ó w p r z e s t r z e n n y c h i j a k o ś c i o w y c h r ó w n ie ż „ l o k a l i z a c j i ” c z a s o w e j. W p rz y p a d k u a k o rd u s ł y s z y m y trz y to n y j a k o r ó w n o c z e s n e , w p rz y p a d k u m e lo d ii zaś ty lk o j e d e n z t o n ó w p r z e d s t a w i a n y j e s t j a k o t e r a ź n ie js z y , n a to m ia s t d w a p o z o s ta łe - j a k o m n ie j lu b b a rd z ie j p r z e s z łe . Jeśli p o z a ty m o c z e k u je m y o k re ś lo n e j k o n ty n u a c ji m e lo d ii, p r z e d s t a w i a m y s o b ie r ó w n i e ż p r z y s z łe je j ton y .
Z g o d n i e z tą teorią, k tó ra tra k tu je o k r e ś l e n i a c z a s o w e j a k o trz e c ią , o b o k j a k o ś c i o w e j i p r z e s t r z e n n e j , c h a r a k t e r y s t y k ę o b ie k tu p r z e d s ta w ie n ia , p e r c e p c ja p r z e b i e g ó w c z a s o w y c h p o le g a ła b y w ię c n a ty m , że p o d m i o t m ia łb y d a n e je d n o c z e ś n i e o b ie k ty „z ró ż n y c h e p o k ” . O b o k te g o b o w i e m , c o te ra ź n ie js z e , p r z e d s t a w i a on sobie to, co p r z e s z łe , i to, co p rz y s z łe . A że w e w ł a ś c i w y m s e n s ie re a ln e je s t. z d a n ie m B re n ta n a , ty lk o to, co j e s t te ra z, te d w ie o sta tn ie k lasy z a w ie r a ć m u s z ą o b ie k ty c h a r a k t e r y z u j ą c e się i n n y m ro d z a je m istn ien ia, k tó r e B r e n t a n o n a z y w a ł ir r e a lia m i. T o , co r e a ln e , z n a j d o w a ć się m o ż e ty lk o w m o m e n t a l n y m p u n k c ie te ra z.
1 H usse rl w sw o ic h W ykła d a ch z w e w n ę trz n e j ś w ia d o m o ś c i c za su n a z y w a to z ało ż e n ie -za W. S te r n e m ( P sy ch isc h e P rä se n sz e it. „ Z e it s ch rift für P s y c h o l o g i e und P h y s io l o g i e d e r S i n n e s o r g a n e ” , 13(1897) 3 2 5 - 3 4 9 ) - „ d o g m a t e m m o m e n t a l n o ś c i c ało ści ś w ia d o m o ś c io w y c h " . Z d a n i e m H u s s e r la [196 6, 19 n.] z ało że n ie to przejął B r e n ta n o od H e r b a r ta i L o tz eg o .
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 2 9
W p e w n y m o k r e s ie B r e n ta n o a k c e p t o w a ł p r z e d s t a w i o n ą w y ż e j t e o r i ę '. W W y k ła d a c h z lo g ik i z lat o s i e m d z i e s i ą t y c h [E L 80] z n a j d u j e m y c a łk ie m w y r a ź n y je j referat. B r e n ta n o p is z e tam , że „ ró ż n ic e [ g r a m a t y c z n e - p rz y p . A. C h.] c z a s ó w n a le ż y t r a k to w a ć j a k o r ó ż n ic e m a te r ii są d u i j a k o nic in n e g o ” '. M a t e r i a sądu to j e d n a k - z g o d n ie z n a u k ą B r e n t a n a - p o p ro s tu p r z e d m i o t , k tó ry w s ą d z ie j e s t p r z y j m o w a n y b ą d ź o d r z u c a n y 4. I tak d o c h o d z im y do k o n k lu z ji, że w t r z e c h sądach:
(1) A je s t; (2) A było; (3) A b ę d z ie
r ó ż n i c a tkw i nie w r ó ż n y m ty p ie { m o d u s) u z n a n i a p r z e d m i o t u , n a co z d a w a ło b y się w s k a z y w a ć to, iż p r z e k s z ta łc e ń d o z n a j e c z a s o w n ik , lecz w r ó ż n y m ty p ie p r z e d s t a w i e ń , k tó re , z g o d n ie z t e o r ią B r e n ta n a , s t a n o w i ą p o d s t a w ę tych s ą d ó w . A że ró ż n ic e p r z e d s t a w i e ń s p r o w a d z a j ą się - z g o d n ie z n a u k ą B r e n ta n a z te g o o k re s u - d o r ó ż n ic ich p r z e d m io tó w *, d e t e r m i n a c j a c z a s o w a p o w i n n a być w id e a ln y m f i l o z o f i c z n y m j ę z y k u p r z e n i e s i o n a z c z a s o w n i k a d o g ru p y n o m in a ln e j. B re n ta n o pisze:
■ Por. „ D as Z eit b e w u ß t s e i n be sc h ri e b B re n ta n o d a m a l s [1 873 - prz yp. A. Ch.] so, d a ß in j e d e m M o m e n t e in e r ( ä u ß ere n o d e r in n ere n ) W a h r n e h m u n g von d e m W a h r n e h m u n g s in h a l t eine ih m qu a litativ g leich e, a b e r sich zei tli ch bis zu e in e r g e w is s e n G r e n z e z u r ü c k s c h i e b e n d e V o r ste llu n g a u sg e lö s t werde. Da s Z ei t m e r k m a l galt ihm da bei als e in e in h a ltlic h e B estim m th e it, d e ren g le i c h m ä ß ig e V e r ä n d e r u n g e ben d ies er, d e m B e w u ß t s e in e ig e n e n G e s e t z l ic h k e it u n t e r liegt. E r n a n n te den P r o z e ß e in e « u r s p r ü n g lic h e A s s o z ia tio n » g e g e n ü b e r den « e rw o rb en e n A s s o z ia t io n e n » des G e d ä c h t n is s e s ” [ S t u m p f (1 919), 136], Por. też: B a u m g a r t n e r [1996 , 242]: „lt ap p ea rs th at B re n ta n o at first s e e m e d to hold this in te rp retati o n . Ju s t as p h y sical p h e n o m e n a are d e te r m in e d spatia lly , th ey are also tem p o rally p re s en te d to us in an a b s o lu te ly d e te r m in e d m a n n e r ” .
„ D e m n a c h ist es d as e in z ig R ichtige, die U n t e r s c h i e d e d es T e m p u s als U n t e r s c h i e d e d er M a terie de s Urteil s a n z u s e h e n und als n ich ts a n d e r e s ” [B re n ta n o ( E L 80), 158],
4 Jak w i a d o m o . B re n ta n o tr a k to w a ł fo rm ę e g z y s te n c j a ln ą („A j e s t ”/ „ N ie m a A " ) j a k o p o d s t a w o w ą f o rm ę sądu. S łó w k o „je st /nie m a ” o d n o s ić się m a p rz y t y m nie do j a k i e g o ś d o d a t k o w e g o p r z e d m io t o w e g o ele m en tu , lec z w y r a ż a ć m a p s y c h ic z n y m o d u s p r z y ję c ia b ą d ź o d r z u c e nia p r z e d m io tu A. Por. B r e n ta n o [1925 , 56 n.]. Por. na ten te m a t ró w n ie ż: C h i s h o l m [1982]; C h i s h o l m [1986. I I ] ; Srzed n ie k i [19 65 . 651; S im o n s [199 6, 306 n.[.
1 D o p ie ro po r. 1904 ro z w in ie B r e n ta n o teori ę ró ż n y c h m o d i p r z e d s ta w ie n ia , z g o d n ie z k tó rą ten sam p rz ed m io t m o ż e być p r z e d s ta w io n y na ró ż n e sp o s o b y .
130 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I
„Z d r u g ie j s tro n y p r z e k o n a ł e m się j e d n a k , że w is to c ie u p o d s t a w y sąd ó w , k tó re p r z y j m u j ą c o ś j a k o p r z e s z łe , te r a ź n i e j s z e lub p r z y s z łe , nie leży to sa m o p r z e d s t a w i e n i e , j a k s ą d z ił [John - p rz y p . A. C h .; też n iż e j] S tu a r t M ili, a ta k ż e j a sam . U p o d s t a w s ą d u « [p e w ie n ] c z ł o w i e k b y ł» tk w i p r z e d s t a w i e n i e p r z e s z ł e g o c z ło w ie k a ; u p o d s t a w sądu « [p e w ie n ] c z ł o w i e k b ę d z ie » tkwi p r z e d s t a w i e n i e p rz y s z łe g o c z ło w ie k a , i o b a [ p r z e d s ta w ie n ia ] r ó ż n i ą się z a r ó w n o m ię d z y so b ą , j a k i od p r z e d s t a w i e n i a t e r a ź n i e j s z e g o c z ł o w i e k a [,..]” 6
W i d z i m y w ięc, że z g o d n ie z tą te o r ią n a s z e trzy są d y w sw ej g łę b o k ie j w a r s tw ie w y g l ą d a j ą n a s tę p u ją c o : ( 1 ’) t e r a ź n ie js z e A je s t; ( 2 ’) p r z e s z ł e A je s t; ( 3 ’) p r z y s z ł e A je s t. M a m y tu ty lk o j e d e n m o d u s u z n a n i a p r z e d m i o t u , k tó ry w y r a ż o n y zo stał p r o s ty m „ j e s t ” . T o , co j e s t zaś r ó ż n e , to u z n a n e p r z e d m io ty .
J e s z c z e w s w y c h w y k ła d a c h z P s y c h o lo g ii o p is o w e j z lat 1890-1891 [B ren- ta n o (1 9 8 2 )] p r z y j m u j e B r e n ta n o o n to lo g ię rz e c z y p r z e s z ły c h o ra z p r z y s z ły c h o r a z p o w a ż n i e r o z w a ż a te o rię , iż o k r e ś le n ie c z a s o w e s ta n o w i tr z e c i ą (o b o k o k r e ś l e n i a p r z e s t r z e n n e g o i j a k o ś c i o w e g o ) c h a r a k t e r y s t y k ę p r z e d m io tu w r a ż e n ia [por. B r e n t a n o (1 9 8 2 ), 9 2 -9 7 ]. O s ta te c z n ie tw ie rd z i ta m B re n ta n o , że jeśli fik c y jn ie w y p r e p a r u j e m y p e r c e p c ję w r a ż e n i o w e g o teraz,, w ó w c z a s n ie m o ż n a m ó w ić o d o d a tk o w e j c h a r a k t e r y s t y c e c z a s o w e j j e g o o b ie k tu . T e r a ź n i e j s z e N j e s t b o w i e m po p ro s tu N i n ic z y m w ię c e j [ B re n ta n o (1 9 8 2 ) , 94]. J e d n a k ż e p o d o b n i e j a k tak ie w y p r e p a r o w a n e te ra z j e s t j e d y n i e g r a n i c ą c z a s o w e g o k o n tin u u m , tak też p e r c e p c j a w r a ż e n i o w e g o t e r a z n ie j e s t re a ln ie od-
d z i e l a l n a od „ p r o t e r e s t e z y ” , c z y li p re z e n ta c ji n a jb liż s z e j p r z e s z ł o ś c i , k tó r a na m o c y p i e r w o tn e j a s o c ja c ji d o łą c z a się z a w s z e d o p r e z e n t a c j i teg o , co t e r a ź nie jsz e . W r a ż e n i e w z ię te ra z e m z tą p i e r w o t n ą a s o c j a c j ą p r z e j a w i a zaś - tw ie rd z i B r e n ta n o - o k r e ś le n ia c z a s o w e o d n o ś n i e d o s w y c h o b ie k tó w .
'' „ A u f d e r an d ere n S eite habe ich m ic h a b e r ü b e r z e u g t, d a ß in d e r T a t nicht dies elb e V o rs te llu n g den U rteilen, die e tw as als v e rg an g e n , g e g e n w ä r t ig o d e r z u k ü n f tig b eja h en , zu G r u n d e liegt, w ie [John - przyp. A. Ch.] St uart Mi 11 u n d ich se lbst m einten. D ie V o rs te llu n g e in es g e w e s e n e n M e n s c h e n liegt d e m Urteil «ein M e n s c h ist g e w e s e n » ; di e V o r s te llu n g ein es z u k ü n f ti g e n M e n s c h e n liegt d e m Urteil «ein M e n s c h ist z u k ü n f tig » zu G r u n d e , und beide sind u n t e r sich und von d er de s g e g e n w ä r tig e n M e n s c h e n v e rs ch ie d en [...]” [ B re n ta n o (E L 80). 1581.
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 131 II. M O D Y F I K A C J A W Y O B R A Ż E N I O W A P e r c e p c j a w y m i a r ó w c z a s o w y c h b ie rz e się z a te m , z g o d n i e z tą w c z e s n ą te o rią , z p ie r w o tn e j a so c ja c ji, k t ó r a do p r z e d s ta w ie n ia s p o s tr z e ż e n io w e g o ( W a h r n e h m u n g s v o r s te llu n g ), o b e j m u j ą c e g o p u n k t o w e te r a z , d o ł ą c z a ła ń c u c h p r z e d s ta w ie ń w y o b r a ź n i ( P h a n ta s ie v o r ts te llu n g e n ), k tó r y c h p r z e d m i o t a m i są o b ie k ty c z a s o w o z m o d y f i k o w a n e . T a k w ię c , z g o d n ie z t e o r ią B r e n ta n a , p r o c e só w c z a s o w y c h śc iśle m ó w ią c n ie s p o s tr z e g a m y . Ich p r e z e n t a c j a j e s t d z ie łe m w y o b r a ź n i, k tó ra , p o p ie r w s z e (I), m o d y f i k u j e o b ie k t, d o ł ą c z a j ą c do n ie g o c h a r a k t e r y s t y k ę c z a s o w ą , po d r u g ie za ś (II), n a m o c y p ie r w o t n e j a so c ja c ji w ią ż e p r z e d s t a w i e n i e ta k ie g o z m o d y f i k o w a n e g o o b ie k tu ze s p o s t r z e ż e n i o w y m
te ra z. W e w c z e ś n ie js z e j w ersji W y k ła d ó w z lo g ik i, p o c h o d z ą c y c h z k o ń c a lat
s i e d e m d z i e s i ą t y c h [E L 72], p is z e B re n ta n o :
„ W ś w ie tle tego, co d o tą d o m ó w i l i ś m y , c z a s o k a z u je się w w ie iu a s p e k ta c h p o k r e w n y p r z e s trz e n i. S ą j e d n a k in n e a s p e k ty , w k tó ry c h o d r ó ż n ia się on z a r ó w n o od niej, j a k i od j a k o ś c i o ra z in t e n s y w n o ś c i , a z a te m od w s z y s t k ich w c z e ś n ie j o m ó w i o n y c h e le m e n t ó w p r z e d s t a w i e ń z m y s ł o w y c h .
[ O d r ó ż n i a się on - p rz y p . A. C h .; te ż niżej] p r z e d e w s z y s t k i m p rz e z to, że, j a k [już] c z ę s to z a u w a ż a n o , w s w y c h r ó ż n y c h s p e c ie s nie z n a j d u j e się on w ż a d n y m p r z e d s t a w i e n i u s p o s t r z e ż e n i o w y m ( W a h r n e h m u n g s v o r s te llu n g ) j a k o ta k im , lecz j e d y n i e w w y o b r a ź n i (P h a n ta s ie ).
P i e r w s z e z ja w i s k a p r z e s z ło ś c i p o j a w i a j ą się d z ię k i p e w n e m u s z c z e g ó l n e m u r o d z a jo w i a s o c ja c ji [...], k t ó r ą w o d r ó ż n i e n i u o d in n y c h ( n a b y t y c h ) a so c ja c ji m o ż e m y n a z w a ć a s o c ja c ją p ie r w o tn ą . M o ż e m y n a z w a ć te p i e r w s z e z ja w is k a [ p rz e s z ło ś c i] z ja w is k a m i « m o m e n ta ln e j p a m i ę c i » [...]” 7
P r z e d s t a w i e n i e p rz y s z ło ś c i b u d o w a n e j e s t zaś, z g o d n i e z ty m w c z e s n y m u j ę c i e m B r e n ta n a , na d ro d z e a n a l o g i c z n e g o r o z c i ą g n i ę c i a c z a s o w e g o k o n
„In d e n b is h e r B e h an d e lte n zeigt si ch die Zeit v ielfach d em O rt v e rw an d t. Es ist ab er A n d e res , w o d u r c h sie sich e b e n s o von i h m , w ie von d e r Q u a litä t u n d I n ten s it ä t, als o von allen f r ü h er b e h a n d e lte n E le m e n te n u n s e rer s in n lic h e n V o r s te llu n g e n u n ters ch e id e t.
So vo r all em da d u rch , d a ß sie sich, w ie öf ters e r w ä h n t, in ih ren v e r s c h ie d e n e n Sp e z ie s in k e in e r W a h r n e h m u n g s v o r s t e l l u n g als s o lc h er, s o n d e rn n u r in d e r P h a n ta s ie findet.
D u rc h e in e b e s o n d e re Art A s s o z ia tio n [...] die w ir im U n te r s c h ie d von a n d ere n (d en e r w o r b e n en ) A s s o z ia tio n e n , u r s p rü n g lic h e A sso z ia tio n n e n n e n k ö n n e n , treten die e rs ten E r s c h e i n u n g e n d e r V e r g a n g e n h e it auf. M a n k ö n n te d ies e E r s c h e i n u n g e n « m o m e n t a n e G e d ä c h t n is e r s c h e i n u n g e n » n e n n e n [...]” [ B re n ta n o (EL 72), 124 n.].
1 3 2 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I
tin u u m [B re n ta n o ( E L 72), 125]. T a k , j a k m a ją c d a n y c h k ilk a to n ó w , m o ż e m y „ d o m y ś l e ć ” s o b ie to n y , k tó re b y ły b y w y ż s z e , n iż s z e lub te ż le ż a ły p o m ię d z y n im i, n a w e t je ś l i t o n ó w ta k ic h n ig d y nie s ły s z e liś m y , ta k te ż m o ż e m y s o b ie p r z e d s t a w i ć a n a l o g i c z n ą m o d y f i k a c j ę o b ie k tu , k tó r a sz ła b y w s to s u n k u do p u n k t u te r a z w p r z e c i w n y m k i e r u n k u n iż m o d y f i k a c j a o k r e ś l a j ą c a p r z e d m i o t j a k o p r z e s z ły , k tó r a z a te m d o ty c z y ła b y p r z y s z ło ś c i.
W y o b r a ź n i a d o s t a r c z a ją c p r z e d s t a w i e ń p r z e s z ło ś c i i p rz y s z ło ś c i d o d a je z a te m - z g o d n ie z ty m u j ę c i e m - p e w n ą c h a r a k t e r y s t y k ę p r z e d m io to w i p r z e d
sta w ie n ia . C h a r a k t e r y s t y k a ta m a j e d n a k , j a k p o d k r e ś l a B r e n ta n o , b a rd z o
s z c z e g ó ln v c h a r a k te r. N i e o k r e ś la o n a bliżej p r z e d m i o t u , nie d e te r m in u je go, le c z z a m ia s t te g o w c i e k a w y s p o s ó b g o m o d y fik u je ( m o d ifiz ie r t, a lte r ie r t). Z a u w a ż m > b o w ie m , że k a ż d y p r z e s z ły N j e s t isto tn ie r ó ż n y od N j u ż z s a m e g o te g o w z g lę d u , iż - z u w a g i n a c h a r a k t e r o k r e ś le ń c z a s o w y c h - z a s a d n ic z o
n ie m o że b y ć on N. P o d o b n i e j a k fa łs z y w e zło to n ie m o ż e b y ć z lo te m , ja k w y m y ś lo n y z a m e k nie m o ż e b y ć z a m k ie m , tak też b y ły a lb o p r z y s z ły król nie
j e s t (ju ż a lb o j e s z c z e ) k r ó le m [por. B r e n ta n o (1 9 8 2 ), 94],
Z m o d y f i k o w a n e w ten s p o s ó b o b ie k ty d o z n a j ą p r z y ty m w c a le n ie b a n a ln e j p r z e m i a n y . O tó ż to, c o p rz e s z łe i p rz y s z łe , j e s t , w m y ś l w c z e s n e j teorii B ren - tan a, c z y m ś n ie r e a ln y m . To, co r e a ln e , to ty lk o to, co istn ie je te ra z. P r z e s z ły król nie j e s t z a te m ani ż a d n y m n i e z w y k ł y m t y p e m k ró la, ani n a w e t ż a d n y m t y p e m r z e c z y . P r z e s z ły król, p o d o b n i e j a k p r z e d s t a w i o n y król, n a le ż y do B r e n t a n o w s k i c h irre a lió w .
„Jeśli j a k i e ś o k r e ś l e n i e p rz e s z ło ś c i c z y p rz y s z ło ś c i d o ł ą c z y się w w yżej o p i s a n y s p o s ó b do re a ln y c h e l e m e n t ó w , w ó w c z a s m o d y f i k u j e j e o n o nie w t a ki s p o s ó b , że te [ e le m e n ty - p rz y p . A. C h.] p o z o s t a j ą p r z y n a j m n i e j realne, le c z c z y n i o n o j e s a m e c z y m ś n i e r e a l n y m ” 8. A z a t e m w B r e n ta n o w s k ie j p e rc e p c ji p r z e d m i o t ó w c z a s o w y c h o d r ó ż n ić m o ż n a d w ie z a s a d n i c z o ró ż n e w a r s tw y . P r z e d m i o t s p o s t r z e ż e n i a p u n k t o w e g o te r a z , k tó r e m o ż e b y ć w y a b s t r a h o w a n e z „ p i e r w o t n i e - a s o c j a c y j n e j ” cało śc i, nie z a w i e r a ża d n e j m o d y f ik a c ji c z a s o w e j. J e d n a k ż e o b ie k ty ( z n ó w f ik c y jn ie o d d z i e l o n e j ) p r o te r e s te z y m a ją , w m yśl w c z e s n e j teo rii B r e n ta n a , d o d a t k o w e
x „ W e n n e in e v e r g a n g e n e o d e r z u k ü n f tig e Z e i t b e s ti m m t h e i t zu realen E le m e n t e n in der a n g e g e b e n e W e is e h in z u k o m m t, so m o d if izie rt sie sie n ich t e tw a so, d a ß d ies e m in d e s te n s real b lie b e n , so n d e r n sie m ach sie se lbst zu N i c h tr e a l e n ” [ B re n ta n o ( E L 72). 134],
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 3 3 o k r e ś le n ie c za so w e , c z y n ią c e j e o b ie k ta m i n i e r e a l n y m i 9. T y l k o ten p i e r w s z y p r z e d m i o t p r e z e n t o w a n y je s t w p r z e d s t a w i e n i u s p o s t r z e ż e n i o w y m . P r z e d m i o t y z m o d y f i k o w a n e c z a s o w o d a n e zaś są w a k ta c h w y o b r a ź n i. O m a w i a n e W y k ła d y z lo g ik i [B re n ta n o ( E L 72); B r e n t a n o ( E L 80)] w y d a ją się s u g e r o w a ć , że c z a s o w o z m o d y f i k o w a n y m o b i e k t e m , k t ó r e g o p r z e d s t a w i e n ie d o ł ą c z a się na m o c y p ie r w o tn e j a s o c ja c ji do p r z e d s t a w i e n i a s p o s t r z e ż e n i o w e g o te r a z , b ę d z ie p o p ro s tu p r z e d m io t, n a z y w a n y p r z e z B r e n t a n a p r z e d m io tem p ie r w o tn y m p r z e d s t a w i e n i a , b ę d ą c e g o p r z e d c h w i l ą p r z e d s t a w i e n i e m tego,
co te ra ź n ie js z e . W p e r c e p c ji m e lo d ii b y łb y to w ię c p o p r o s tu p r z e s z ły ton. J e d n a k ż e j u ż w W y k ła d a c h z p s y c h o lo g ii o p is o w e j [ B r e n ta n o (1 9 8 2 ) ] , na które p o w o ł y w a l i ś m y się w y ż e j, te o r ia ta d o z n a je c ie k a w e j m o d y f ik a c ji. B r e n t a n o tw ie r d z i ta m , że ta k im c z a s o w o z m o d y f i k o w a n y m p r z e d m i o t e m b ę d ą nie p r z e szłe ja k o ś c i o ra z lo k a liz a c je p r z e s tr z e n n e , le c z ra c z e j p r z e s z łe d o z n a n ia tak ich p r z e d m i o t ó w z m y s ł o w y c h , k tó r e w ra m a c h teorii B r e n t a n a są s w y m i w ł a s n y mi p r z e d m io ta m i w tó rn ym i™ . A z a te m to n a s z e p r z e s z łe ak ty p s y c h ic z n e , a n ie p r z e d m i o t y tych a k tó w , s t a n o w i ą w ła ś c iw y p r z e d m i o t p r o t e r e s t e z y . Z g o d n i e z ty m u j ę c i e m p ie r w o tn y o b ie k t p r o t e r e s t e z y n ie d o ł ą c z a się z a te m b e z p o ś r e d n i o do p i e r w o t n e g o o b ie k tu w y i z o l o w a n e g o w r a ż e n ia , lecz raczej d o j e g o p r z e d m i o t u w tó r n e g o [ B re n ta n o (1 9 8 2 ), 97 n.]. III. P S Y C H I C Z N E M O D 1 C Z A S O W E Jak p o w i e d z i a n o , j e d n ą z n a jb a r d z ie j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h c e c h f i l o z o f i c z n e g o sty lu B r e n t a n a b y ły c ią g łe m o d y f ik a c je , k tó re w p r o w a d z a ł on w s w y c h t e o r ia c h . T e o r i a p e r c e p c ji p r z e d m i o t ó w c z a s o w y c h s t a n o w i ten f r a g m e n t j e g o filo z o fii, g d z ie te n d e n c j a ta n a jw y r a ź n ie j d o c h o d z i do g ło s u . C z y t e l n i k nie p o w i n i e n b y ć w ię c z d z iw io n y , że j u ż ok. 1894 r. u z n a j e B r e n t a n o w yżej z r e f e r o w a n ą k o n c e p c j ę c z a s o w o z m o d y fik o w a n e g o o b ie k tu z a n ie d o u t r z y
9 „ A ls o da s V e r g a n g e n e und Z u k ü n f ti g e ist als s o lc h es z e itlic h m o d ifiz ie r t, d as G e g e n w ä r t i g e a b e r als so lch es w e d e r m o d ifiz ie rt n o c h d u rc h ein e n e u e a b s o lu te B e s t im m u n g b e r e ic h e r t" [B re n ta n o (E L 72), 129]. Por. też: B re n ta n o [19 82, 97],
10 J a k w ia d o m o , B r e n ta n o głosi ł teo rię p o d w ó jn e j in te n c jo n a ln o ś c i. K a żd y akt k ieru je się - z g o d n ie z tą teo rią - po pierw sze , na sw ój p r z e d m io t p ie r w o tn y , k t ó r y m np. dl a p r z e d s ta w ie n ia b ę d z ie po pro slu to, co p rz ed s ta w io n e. P o d r u g ie je d n a k , k a ż d y akt u c h w y t u je „przy o k a z ji" ta k ż e sam siebie, a zatem j e s t s k ie r o w a n y r ó w n i e ż na sie b ie j a k o na sw ój p r z e d m io t w tó rn y. Por. B re n ta n o [192 4, 180].
1 3 4 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I
m a n i a " . O d tą d z a m ia s t o c z a s o w y c h o k r e ś l e n i a c h p r z e d m i o t ó w b ę d z ie m ó wił B r e n t a n o o c z a s o w y c h m o d i są d u , j e s z c z e p ó ź n ie j zaś, od 1905 r., o c z a
so w y c h m o d i p r z e d s ta w ie n ia n . P r z e d s t a w i e n i e p r z e s z ł e g o C e z a r a nie je s t,
z g o d n i e z tą d r u g ą teo rią, p r z e d s t a w i e n i e m j a k i e g o ś d z i w a c z n e g o p r z e s z łe g o o b ie k tu . T e g o ro d z a ju o b ie k t, j a k o że b y łb y irre a ln y , n ie p o d p a d a ł b y p o d ż a d n e p o ję c ia , pod które p o d p a d a ł b y re a ln y C e z a r. S ł ó w k o „ p r z e s z ł y ” f u n k c j o n u j e b o w i e m , j a k j u ż p o w i e d z i a n o , p o d o b n i e j a k s łó w k a : „ s z t u c z n y ” , „ f a ł s z y w y ” c z y „ (ty lk o ) d o m n i e m a n y ” , nie d e te r m in u j ą c o , lecz m o d y fik u ją c o . B y ły k ró l, k tó r y d z iś j e s t ż e b r a k ie m , to n ie j a k i ś n i e z w y k ł y ty p k ró la . B y ły król w o g ó le nie j e s t (już d ziś) k ró le m , p o d o b n i e j a k s z t u c z n e z ło to nie je s t w o g ó le z ło te m , a f a łs z y w y p r z y ja c ie l nie j e s t p r z y j a c i e l e m .
M o t y w a c j ą do o d r z u c e n i a teo rii z m o d y f i k o w a n e g o c z a s o w o o b ie k tu jest p r z e d e w s z y s t k i m fakt, że to, co w y s tę p u je „ ja k o p r z e s z ł e ” w p e r c e p c ji p r z e b ie g ó w c z a s o w y c h , n ie w y d a je się w c a le g a t u n k o w o o d m i e n n e od teg o , co z a jm u je fa z ę t e r a ź n i e j s z o ś c i 13. Je śli s ł u c h a m m e lo d ii, to ton c. k tó r y w ła ś n ie w y b r z m i a ł , nie p rz e s ta je b y ć d la m n ie t o n e m c. T y l k o d z ię k i te m u p e r c y p o - w a ć m o g ę s to s u n e k w y s o k o ś c i, w j a k i m stoi on d o o b e c n i e u d e r z o n e g o ton u , b e z c z e g o nie m ó g ł b y m p r z e c ie ż w o g ó le u c h w y c i ć linii m e l o d y c z n e j . Z r o z w a ż a ń ta k ic h w y c ią g a B r e n ta n o p ro s ty w n io s e k . P r z e d m i o t p r z e d s t a w i e n i a „ p r z e s z ł o ś c i " nie m a d e f a c t o ża d n e j c h a r a k te ry s ty k i c z a s o w e j , k tó ra c z y n i łab y zeń p r z e d m i o t irre a ln y . T o , co c h a r a k t e r y s t y k i c z a s o w e z a w ie r a , to w y ł ą c z n ie s a m m e n ta ln y akt. O c z y w iś c ie akt jako taki j e s t te r a ź n ie js z y , od n o si
11 Por. K raus [ 1930, 3]; K ö r n e r /C h is h o lm [ 1976, X X V II]. Por. też: K r a u s [1 919, 3 9 J, gdzie c zy tam y , że prz ejśc ie od teorii c z a s o w o o k r e ś lo n y c h o b i e k t ó w do k o n c ep c ji c z a s o w y c h m o d i d o k o n a ło się w lata ch d z ie w ięć d z ie s iąty c h .
12 W s w y c h p rz y p is ac h do: B ren ta n o [1930 ] K ra u s pisz e, że w latach 1 8 94-1895 B ren ta n o z a c zą ł g ło sić teorię c z a s o w y c h m o d i sąd u , do k o n c ep c ji z aś c z a s o w y c h m o d i p r z e d s ta w ie n ia d o s z e d ł ok. 1905 r. Por. p rz y p is w y d a w c y w: B re n ta n o [193 0. 206], F a z ę m ię d z y 1894 a 1905 r., g d y B re n ta n o p r z y jm o w a ł teorię m o d u s c z a s o w e g o sądu . ilu s tru je list B r e n ta n a z m ar c a 1895 r. d o M a r t y ' e g o [w: K raus (1 930), 6-8], Por. ta k ż e f r ag m e n t z 7 IX 1901 r.: „Bei allen Urteil en [ist - przyp. A. Ch.; też niżej] ein z e itlich e r M o d u s [in volv iert] [...]” [B ren ta n o ( 1 9 8 2 ). 149], P ie r w s z y w y k ła d ko n cep cji m o d i c z a s o w y c h p r z e d s t a w i e ń z a w ie r a list do M a r t y ' e g o z 22 V 1905 r. [w: B ren ta n o (1 977), 122-124], Husserl w sw y ch w y k ł a d a c h o W e w n ę tr z n e j św ia d o m o ś c i c z a s u z 1905 r. o m a w ia i k r y t y k u je teo rię B r e n ta n a p o s t u l u ją c ą c z a s o w e m o d y f ik a c je p r z e d m io t ó w , k tó rą t am ten w o w y m c zasie d a w n o j u ż o d rz u cił. Por. Husserl |1 9 6 6 , 10-19],
W liście d o M a r t y ’e g o z 1895 r. [w: Kraus (1 930), 7] c zy tam y : „So gut m an a n n e h m e n k ö n n te , d as O b je k t d er P ro te räs th e s ie sei in c o n tin u ie r lic h e r W e is e m o d ifiz ie rt, lie ße sich nun a u ch d e n k en , d as O b je k t sei u n v e rän d e rt, ab er die d a r a u f b e z ü g l i c h e A n e r k e n n u n g un terlieg e e in e r c o n tin u ierlic h e n V e r ä n d e r u n g ’'.
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 135
się on b o w i e m do teg o , do c z e g o się o d n o s i, te ra z, o d n o s i się on j e d n a k do s w o j e g o p r z e d m io tu w m o d u s p r z e s z ło ś c i [ B r e n ta n o (1 9 6 8 ), 4 8 ]. W ten s p o s ób m o d i c z a s o w e , j a k o że nie n a le ż ą d o p r z e d m i o t ó w p r z e d s t a w i a n y c h , lecz d o a k tó w s ą d u 14 (a z g o d n ie z t e o r ią s f o r m u ł o w a n ą ok. 1905 r. - do a k tó w p r z e d s t a w i e n i a ) , u c h w y c o n e b y ć m o g ą d e f a c t o j e d y n i e w s p o s tr z e ż e n iu
w e w n ę tr z n y m [ B re n ta n o (1 9 6 8 ), 52],
C i e k a w e j e s t to, że p rz e jś c ie B r e n t a n a od teorii u z n a j ą c e j o k r e ś l e n i a c z a s o we j a k o ró ż n ic e p r z e d s t a w i o n e g o p r z e d m i o t u do teorii tra k tu ją c e j te ró ż n ic e j a k o r ó ż n ic e m o d i p s y c h i c z n y c h by ło r o d z a j e m p o w r o t u d o te o rii, k tórą, j a k się o k a z u je w św ie tle c y t o w a n y c h j u ż W y k ła d ó w z lo g ik i [E L 80], g ło s ił on
j u ż w c z e ś n ie j. W w y k ł a d a c h ty c h B re n ta n o p r z y t a c z a te o rię M illa , który
tw ie r d z ił, że ró ż n ic e g r a m a t y c z n y c h c z a s ó w nie d o t y c z ą m a te r ii sądu, lecz ty lk o j e g o fo rm y . W z d a n ia c h „ S ło ń c e w s t a j e ” o r a z „ S ło ń c e w s t a w a ł o ” - tw ie rd z i M ili - m o d y f i k a c j e c z a s o w e nie d o t y c z ą ani S ł o ń c a , ani też j e g o r u c h u . W o b u z d a n ia c h c h o d z i b o w i e m o to s a m o c ia ło n i e b ie s k ie i o ten sam p ro c e s . M o d y f i k a c j a c z a s o w a m u si z a te m d o t y c z y ć są d u w z ię te g o j a k o c a ło ść . W n a s z y c h d w u z d a n ia c h p o d m i o t e m j e s t w ię c to s a m o i o r z e k a m y też to s a m o , a j e d n a k o r z e k a m y to w in n y s p o só b . W z w i ą z k u z ty m n a jle p s z e syn- ta k ty c z n e m ie js c e , j a k i e m o ż n a s o b ie w y o b r a z i ć d l a o d r ó ż n i e n i a g r a m a t y c z n y ch c z a s ó w , z n a jd u je się w s p ó jc e , i ta m te ż r o z w a ż a n e c e c h y d y s t y n k t y w n e b a r d z o c z ę s t o są z l o k a l i z o w a n e 1'’. W s w y c h W y k ła d a c h z lo g ik i B re n ta n o o d r z u c a w p r a w d z ie , j a k w i d z ie liś m y , tę teo rię, w c z e ś n ie j j e d n a k tak j ą k o m e n tu je :
„ C i e s z y ł e m się b a r d z o , że z n a la z łe m to m ie js c e u [ J o h n a - p rz y p . A. C h.; też niżej] S tu a r ta M illa , bo to, c o on gło si, b y ło w is to tn y c h ry s a c h r ó w n ie ż
14 W liście do M a r t y ’e g o z m ar c a 1895 r. [w: K ra u s (1 9 3 0 ), 7] B r e n ta n o p o d k re śla, że z g o d n ie z teo rią m o d y fik a cji c za so w e j ob iektu z u p e ł n i e h e te r o g e n ic z n e p r z e d m io t y (to, co realne, w y s tę p u j ą c e w p u n k c ie tera z, o r a z to, co p rz y szłe i prz esz łe, a z atem niere aln e ) m u s i a ły b y , p a r ad o k s a ln ie , tw o r z y ć j e d n o (c z a s o w e ) k o n tin u u m .
1:1 Mili pisze: „ C za s przeszły, tera źn ie js zy i p rz y s zły ni e tw o r z ą ty lu ż r o d z a j ó w w s c h o d z e nia; są to o z n a c z e n ia , k tó re o d n o s z ą się do w s k a z a n e g o z d arz en ia , d o tego, że sło ń c e w s ch o d zi d zisiaj. D o ty c z ą o n e nie s a m e g o o r z ec zn ik a , lec z s to s o w aln o ś c i teg o o r z e c z n i k a do d a n e g o p o s z c z e g ó ln e g o p rz ed m io tu . To, o c zy m p o w ia d a m y , że n a le ży d o p rz es z ło ś c i, tera źn ie js zo ś ci c zy p rz y s zło ś ci, nie j e s t ty m, co o z n a c z a p o d m io t, ani też ty m , co o z n a c z a o rz ec zn ik , lecz w ła śn ie i w y r a ź n ie ty m, co o z n a c z a c ała w y p o w ie d ź , c ze g o w y r a z e m j e s t ty lk o zd an ie ja k o takie, nic zaś je d e n z j e g o t e r m in ó w czy leż oba. S tą d te ż słu s z n ie się u w a ża , że o k o lic z n o ś ć c za s u w ią że się ze sp ójką, k tó ra j e s t z n a k ie m o rz ek a n ia , nie zaś z o r z e c z n i k i e m ” [Mili (196 2), t. I, 126],
1 3 6 A R K A D I U S Z C H R U D Z 1 M S K I
i m o i m p o g lą d e m . S ą d z iłe m w ó w c z a s , że s ą d y u z n a j ą c e c o ś j a k o co ś p r z e s z łe g o lub c o ś p rz y s z łe g o u z n a j ą to s a m o , co sądy, k tó re u z n a ją to c o ś j a k o c o ś te r a ź n ie js z e g o . P r z e d s t a w i e n i e b y ło b y z a te m to s a m o , [a je d y n i e ] akt u z n a n i a [b yłby] in n y ” 16.
W i d z i m y , że o w a s ta ra te o ria , k tó rą - z g o d n i e z d o n i e s i e n i a m i M a r t y ’eg o - g ł o s i ł B r e n ta n o c o n a jm n ie j w la ta c h 1 8 6 8 - 1 8 7 0 [por. K ra u s (1 9 3 0 ) , 9], j e s t w isto c ie n ie m a l d o k ł a d n i e tą te o rią , do j a k i e j p r z e s z e d ł on w la ta c h d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h . O b ie te o rie t w ie r d z ą , że m o d y f i k a c j e c z a s o w e n ie tk w ią w p r z e d m i o t a c h . T o n c, k tó ry w ła ś n ie w y b r z m ia ł, nie j e s t p r z e d m i o t e m g a t u n k o w o r ó ż n y m od t o n u e, k tó ry w ła ś n ie u d e r z o n o . O b a p r z e d s t a w i a m s o b ie
j a k o to n y , j e d n a k j e d e n z nich u z n a ję w m o d u s „ j e s t ”, d r u g i za ś w m o d u s „ b y ł ” (p r z e d c h w ilą ). W ten s p o s ó b m o d y f i k a c j e c z a s o w e p r z e s t a j ą być c h a
r a k t e r y s t y k a m i p r z e d m i o t ó w p r z e d s t a w i e n i a , a z a m ia s t te g o d o t y c z ą m o d u s ich u z n a n i a w sądzie.
W liście do M a r t y ’e g o z m a r c a 1895 r. [w: K ra u s (1 9 3 0 ), 6-8 ], który d o k u m e n t u j e p rz e jś c ie od teorii c z a s o w y c h m o d y f i k a c j i o b ie k tu do teorii c z a s o w y c h m o d i sądu, B r e n ta n o p o d k r e ś l a j e d n a k , że j e g o o b e c n a t e o r ia w n o si do teorii Mi 1 la (i d o starej teorii B re n ta n a ) is to tn e m o d y f i k a c j e . O t ó ż z g o d nie z t e o r ią M i l l a c z a s nie m ó g łb y b y ć - tw ie r d z i B r e n t a n o - ż a d n y m k o n t i n u u m [por. K ra u s (1 9 3 0 ), 7]. W y d a j e się z a te m , a p o t w i e r d z a to r ó w n ie ż re fe ra t teo rii B r e n ta n a , k tó ry d a je M a r ty [w: K ra u s ( 1 9 3 0 ) , 8 -2 2 ], że w fazie p o p r z e d z a j ą c e j te o rię c z a s o w o z m o d y f i k o w a n y c h o b i e k t ó w B r e n t a n o p r z y j m o w a ł ty lk o trzy c z a s o w e m o d i są d ó w : p r z e s z ło ś ć , te r a ź n ie js z o ś ć i p r z y s z ło ś ć [por. K ra u s (1 9 3 0 ), 9], n a to m ia s t w fa z ie n a s tę p u ją c e j p o tej teo rii u z n a ł, iż
m o d i c z a s o w e tw o r z ą k o n t i n u u m [por. K ra u s (1 9 3 0 ), 7].
IV . T E O R I A „ P O D W Ó J N E J M O D Y F I K A C J I ”
W e w c z e s n y c h W y k ła d a c h z. m e ta fiz y k i [M 96], k tó re B r e n t a n o w y g ła s z a ł p o c z ą w s z y od 1867 r., z n a j d u j e m y d o d a t k o w o f r a g m e n t, k tó ry w y d a j e się
lfl „ D a ich d ies e S tell e bei [Jo hn - przyp. A. Ch.] S tu art Mill fand, freu te ich mic h sehr, d e n n es w a r das, wa s e r h ier sagt, im w e s e n tlich e n a u ch m e in e A n s ic h t. Ich d a c h t e d am als, d a ß d ie B e ja h u n g e n , die e tw as als v e r g a n g e n o d e r z u k ü n f ti g b e ja h ten , d a s s e lb e b e ja h ten , wie die, w e l c h e es als g e g e n w ä r t ig b eja h ten . D ie V o r s te llu n g sei d ies elb e, d e r A kt d e r B e ja h u n g ein a n d e r e r ” [B re n ta n o (E L 80), 157].
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 3 7 i lu s tr o w a ć c i e k a w ą fa z ę p o ś r e d n i ą p o m i ę d z y k o n c e p c j ą u z n a ją c ą , iż c h a r a k t e r y s ty k a c z a s o w a tk w i w m o d u s u z n a n i a w s ą d z ie , a tą, k tó r a w id z i j ą j a k o o k r e ś l e n i e p r z e d m i o t u p r z e d s ta w ie n ia . Z n a j d u j e m y ta m m ia n o w i c i e teo rię, k tó r a p r z y j m u j e i j e d n o , i d r u g ie . W p e r c e p c ji p r z e s z ło ś c i i p r z y s z ł o ś c i p r z e d m io ty są c z a s o w o z d e t e r m i n o w a n e , w ła ś n ie d la te g o j e d n a k - c z y t a m y - m u s z ą b y ć też u z n a n e w in n y m m o d u s . Z d a n i e w ro d z a ju : „ P r z e d trz y s tu laty b y ł k r ó l ” nie d a się - tw ie rd z i w ty ch w y k ł a d a c h B r e n t a n o - p r z e ł o ż y ć na f o r m ę typu: „ K r ó l - s p r z e d - t r z y s t u - l a t j e s t ” , g d y ż ta o s t a t n i a b y ła b y fa łs z y w a , n a w e t je ś l i p i e r w s z e z d a n ie b y ło b y p r a w d z i w e . N i e j e s t po p r o s t u p ra w d ą , że p r z e d m i o t y c z a s o w o z m o d y f i k o w a n e są - o n e b y ły lub b ę d ą . T o w ła ś n ie o z n a c z a ich m o d y f i k a c j a 17. A z a te m w o m a w i a n y m o k r e s ie B r e n t a n o p r o p o n u j e te o rię , k t ó r ą n a z w a ć m o ż e m y t e o r ią „ p o d w ó jn e j m o d y f i k a c j i ” . Z g o d n i e z tą t e o r ią f i l o z o f ic z n ie p o p r a w n y p r z e k ł a d zd ań : (1) A je s t; (2) A było; (3) A b ę d z ie p o w in ie n b rz m ie ć : ( 1 ” ) t e r a ź n ie js z e A je s t; ( 2 ” ) b y łe A było; ( 3 ” ) p r z y s z łe A b ęd z ie . T a d z i w a c z n a k o n s t r u k c j a m a, o c z y w iś c ie , s w o je f il o z o f i c z n e u z a s a d n ie n ie . Jeśli o k r e ś l e n i a c z a s o w e są o k r e ś le n ia m i m o d y f i k u j ą c y m i , to n a tu r a ln ie tak
17 „ W i r ha b en [...] V e r g a n g e n h e it und Z u k u n ft in u n s e r e r V o r s te llu n g . [...] W a s nun in s o lc h e r W e i s e v o rg estellt wird , u n ters ch e id e t sic h n ich t b lo ß von e in e m als g e g e n w ä r t ig V o r g e stellte n w ie z.B. wa s als blau und w as als grün v o rg e stellt wird , s o n d e r n die V e r s c h ie d e n h e it d es V o r g e s tellten v e rla n g t a uch e in e a n d ere W e is e d e r Z u s t im m u n g . D enn fa ls ch w äre z.B., w ollte m an statt d em Satz « V o r fü n fzig Jah ren ist N a p o le o n g e w e s e n » s agen « D e r v o r fü nfzig Ja h ren g e w e s e n e N a p o leo n ist». [...] O d e r statt «ln h u n d e rt Ja h ren w e rd en (n och) H u n d e leb en.» - « H u n d e , die in h u n d e rt Ja h ren lebe n w e rd en , sind». [D e r Satz: - prz yp. A. Ch.J «Ein g e w e s e n e r o d e r sein w e r d e n d e r H u n d ist» ist fals ch , w e n n es g leic h w a h r ist, d a ß ein Hu nd g e w e s e n ist o d e r sein wird. A n d e rs bei d e m Satz « E in H u n d ist br aun». H ie r ist so fo rt auch w a h r «E in b r a u n e r H u n d ist». S o m it zeigt sich, d a ß « g e w e s e n » o d e r « v e r g a n g e n » nicht in d er W e is e z u s t im m e n d von e tw as a u s g e s a g t w ird w ie « b raun» u n d d g l." [B r e n ta n o (M 96). 3 2 165 n.J.
1 3 8 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I
z m o d y f i k o w a n e b y ty n ie są b y ta m i w tym sa m y m s e n s ie , co n i e z m o d y f i k o w a - ny b y t re a ln y . W z w ią z k u z ty m n a s u w a się m y śl, że p r z e d m i o t y p rz e s z łe i p r z y s z ł e nie m o g ą b y ć u z n a n e za p o m o c ą teg o s a m e g o „ j e s t ” , k tó r e sto su je się p o p r a w n i e do u z n a n i a p r z e d m i o t ó w t e r a ź n ie js z y c h . O w o „ j e s t ” m usi być w ię c z a s t ą p i o n e p r z e z „ b y ł ” lub „ b ę d z i e ” . R o z w a ż a n i a te są z r e s z tą b a r d z o w a ż n e ze w z g l ę d u n a p ó ź n i e j s z ą re is ty c z - n ą fa z ę filo z o fii B r e n ta n a . O d r ó ż n i e n i e in n e g o „ j e s t ” d l a p r z e d m i o t ó w z m o d y f ik o w a n y c h i in n e g o d la p r z e d m i o t ó w re a ln y c h stać się b o w i e m m o ż e p o c z ą t k ie m d ro g i m y ś lo w e j, k tó r a d o p r o w a d z a o s ta te c z n ie do w n io s k u , iż o w o z m o d y f i k o w a n e „ j e s t ” nie j e s t w o g ó le ż a d n y m „ j e s t ” w e w ł a ś c i w y m sensie te g o sło w a , a w k o n s e k w e n c j i d o p ró b w y k a z a n ia , w j a k i s p o s ó b z d a n ia z a w ie r a ją c e o w o z m o d y f i k o w a n e „ j e s t ” d a ją się p r z e ło ż y ć na z d a n ia p o s ł u g u ją c e się w y łą c z n ie „ j e s t ” a u t e n t y c z n y m . T o, o c z y m m ó w i m y , to r e i s t y c z n a r e d u k cja, k t ó r ą p o d j ą ł B r e n t a n o po 1904 r. N i e z w y k l e i n te r e s u ją c a j e s t w ty m k o n t e k ś c i e u w a g a , k tó r ą z n a j d u j e m y na m a r g i n e s i e m a n u s k r y p t u o m a w i a n y c h W y k ła d ó w z m e ta fiz y k i. O tó ż B r e n ta n o p is z e tam , że tak s a m o , j a k n ie m o ż n a p o w i e d z i e ć , iż p sy , k tó re ży ły 100 lat te m u , są , j a k o że p s ó w ty ch n ie m a (już), ta k te ż nie m o ż n a z a m i a s t z d a n ia (i) „ P ie s j e s t p o m y ś l a n y ” p o w i e d z i e ć (ii) „ P o m y ś l a n y p ie s j e s t ” . Z e z d a n ia (i) w y p r o w a d z i ć m o ż e m y - p is z e B r e n t a n o - j e d y n i e z d a n ie (iii) „ K to ś m y ślą c y p s a j e s t ” 18. B r e n ta n o s t w ie r d z a tu w ię c i n t e r e s u j ą c ą k o r e la ty w n o ś ć z a c h o d z ą c ą p o m i ę d z y z d a n ia m i (i) o ra z (iii), j e d n o c z e ś n i e zaś p o d k r e ś la , że p r z e d s t a w i o n y pies w ż a d n y m ra z ie nie j e s t w ty m s a m y m s e n sie , w j a k i m j e s t ten, k to go p r z e d s ta w ia . M a m y tu ilu s tra c ję fa k tu , iż ta „ n a p r a w d ę w c z e s
n a ” filo z o f ia B r e n t a n a z a w i e r a w is to c ie b a r d z o w ie le z te g o , co p o w r ó c i w j e g o p ó ź n e j n a u c e . P o d o b n e r o z w a ż a n i a d o p r o w a d z ą go ok. 1904 r. do w n io s k u , że p o m y ś la n y p ie s n ie j e s t w o g ó l e w ż a d n y m s en sie, że tak n a p r a w d ę j e s t ty lk o ten, k to m y ś li p s a .
W o k r e s ie , z k tó r e g o p o c h o d z ą o m a w i a n e w y k ła d y , B r e n t a n o nie w y c ią g a j e s z c z e (a p r z y n a j m n i e j n ie e x p lic ite ) ta k r a d y k a l n y c h w n i o s k ó w . N ie m o ż e m y w p r a w d z i e p o w i e d z i e ć „ P o m y ś l a n y p ie s j e s t ” , ale z n a c z y to n a r a z ie ( p r a w d o p o d o b n i e ) ty lk o tyle, że p o m y ś l a n y p ie s j e s t w j a k i m ś in n y m s e n s ie niż ten, k to go m y śli, a z a te m ( p r a w d o p o d o b n i e ) p o w i n i e n b y ć u z n a n y w j a k i m ś i n n y m m o d u s niż ten, k tó ry w y r a ż a m y p rz e z p r o s te „ j e s t ” . W y d a j e się, że
u „ A u c h bei «Ein H u n d ist g e d ac h t» kann ich n ich t statt d e s s e n «Ein g e d a c h te r Hu nd ist», wo hl ab er «Ein ein en H u n d D e n k e n d e r ist» s a g e n ” [B re n ta n o (M 96), 321 66 ],
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 3 9 w 1867 r. B r e n ta n o n ie b y łb y sk ło n n y d o o k r e ś l e n i a te g o ty p u b y c i a j a k o po p ro s tu fik c y jn e g o . B y ć m o ż e w j ę z y k u p o t o c z n y m n a l e ż a ł o b y to o d d a ć p rz e z d o ść d z i w a c z n ą k o n s tr u k c ję : P o m y ś l a n y p ie s j e s t p o m y ś la n y , co n a ś l a d u j e p o d w ó j n ą m o d y f i k a c j ę c z a s o w ą , j a k a w y s t ę p u j e w n a s z y c h (1 ” ) - ( 3 ” ). W tej s a m e j u w a d z e B r e n ta n o r o z w a ż a p y ta n ie , c z y m o d y f i k a c j e c z a s o w e n ie o d z w i e r c i e d l a j ą się w p o d o b n e j k o r e la ty w n o ś c i, c o m o d y f i k a c j a „ p o m y ś l a n y ” . C z y z a m ia s t „ X b y ł 100 lat t e m u ” n ie m o g l i b y ś m y p o w i e d z i e ć : „ Je st co ś o 100 lat p ó ź n i e j s z e od X - a ” ? W o m a w ia n e j u w a d z e B r e n t a n o o d r z u c a tę m o ż l i w o ś ć 19, j e d n a k w o s ta tn ic h la ta c h ż y c ia p r z y j m i e ją , t w ie r d z ą c , że p r z e k ł a d taki p o z w a l a p o z b y ć się p r z e d m i o t ó w z m o d y f i k o w a n y c h c z a s o w o o ra z z i n t e r p r e t o w a ć w s z y s tk ie m o d i c z a s o w e j a k o r o d z a j r e l a c j o p o d o b n y c h m o d i oblic/ui. N ie z a l e ż n i e od ty ch b a r d z o w a ż n y c h d la p ó ź n i e j s z e g o ro z w o ju filozofii B r e n t a n a fa k tó w tr u d n o o p rz e ć się w ra ż e n iu , że z p u n k tu w i d z e n i a „ i d e a ln e g o f i l o z o f i c z n e g o j ę z y k a ” w s f o r m u ł o w a n i a c h ( 1 ' ’) - ( 3 ” ) j e s t c z e g o ś za du żo . Jeśli m ó w i m y j u ż „ b y ł ” , w ó w c z a s j a s n e je s t, że c h o d z i o p r z e d m i o t p rz e sz ły . Jeśli zaś o k r e ś l a m y j u ż sam p r z e d m i o t j a k o p r z e s z ły , to p r a w d o p o d o b n i e d la te g o , iż z j a k i c h ś f ilo z o f ic z n y c h p o w o d ó w c h c e m y z a c h o w a ć to sa m o u z n a j ą c e „ j e s t ” .
W ty m k o n t e k ś c i e nie d z iw i w c a le fakt, że B r e n t a n o s k o n s t a t o w a ł w k ró tc e , iż t r z e b a w y b ra ć je d n ą z m o d y f ik a c ji. W i d z i e l i ś m y j e d n a k , że n ie b y ł zbyt z d e c y d o w a n y w k w e s tii tego, k tó r ą . Ja k m ie liś m y o k a z j ę się p r z e k o n a ć , m niej w ię c e j w t y m s a m y m o k re sie , z k tó r e g o p o c h o d z ą f r a g m e n t y ilu s tr u ją c e te o rię p o d w ó jn e j m o d y f ik a c ji, gło si B r e n ta n o z a s a d n i c z o M i l l o w s k ą te o rię c z a s o w e g o m o d u s sądu. P ó ź n ie j p rz e c h o d z i do k o n c e p c ji g ło s z ą c e j, iż c z a s o w a d e t e r m i n a c j a tk w i w y ł ą c z n i e w p r z e d m i o c i e , w 1894 r. p o r z u c a j ą j e d n a k , aby w ró c ić d o teorii c z a s o w e g o m o d u s sądu, u z u p e łn io n e j o w a ż n ą tezę, iż c z a s o w e m o d i są d u tw o r z ą k o n tin u u m .
19 ..Ist eine solche Ü b e r s e tz u n g a uch b eim G e w e s e n e n m ö g lic h ? Es s c h e in t nicht, de nn, sage ich: « E in u m n Z eit Späteres ist», so ist d ies e R ela tio n en s rati o n is u n d k a n n a uch zu e in e r b lo ß m ö g lic h g e w e s e n e n Z eit g e b ild e t w e r d e n " [B re n ta n o (M 96), 32 1 6 6 ],
140 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I V . C Z A S O W E M O D I P R Z E D S T A W I E N I A P ó ź n ie j, ok. 1905 r., k ie d y to B re n ta n o r o z w i n ą ł te o r ię r ó ż n y c h m o d i p r z e d s ta w ie n ia , u z n a ł on za s to s o w n e p r z e s u n ą ć ta m r ó w n i e ż m o d y f i k a c j e c z a s o w e . Jeśli m y ś l i m y o c z y m ś j a k o o p r z e s z ły m , n ie m u s i m y b o w i e m , ja k się w y d a je , w c a le u z n a w a ć te g o c z e g o ś w j a k i m k o l w i e k s ą d z ie . Je śli p r z e d s t a w ia m s o b ie c e n ta u r a , k tó r y ży ł 5 0 0 0 lat te m u , n ie m u s z ę w c a le w ie r z y ć , iż r z e c z y w i ś c i e w te d y istniał. Jeśli ż y c z ę s o b ie p r z y s z ł e g o s z c z ę ś c ia , n ie w ie rz ą c tak n a p r a w d ę w j e g o m o ż liw o ś ć , s y tu a c ja j e s t a n a lo g ic z n a . W z w i ą z k u z tym B r e n ta n o u z n a je , iż t r z e b a p r z y ją ć , że n a s z e a k ty m o g ą być c z a s o w o z m o d y f i k o w a n e j u ż n a p o z i o m i e p r z e d s ta w ie n ia . N ie o z n a c z a to j e d n a k p o w r o tu do k o n c e p c ji g ło s z o n e j w o m a w i a n y c h W y k ła d a c h z lo g ik i i P s y c h o lo g ii o p is o
w ej. M o d y f i k a c j e c z a s o w e p o m i e s z c z o n e z o s ta ją w p r a w d z i e w p r z e d s t a w i e
n ia c h , j e d n a k nie w ich p r z e d m io c ie , lecz w ich m o d u s.
A z a te m w y d a je się, że B r e n t a n o w s k a t e o r ia c z a s u e w o l u o w a ł a n a s t ę p u j ą co. N a p o c z ą tk u , je ś li o p rz e ć się n a d o n i e s i e n i a c h M a r t y ’e g o - na p e w n o j u ż w latach 1 8 6 8 -1 8 7 0 , p r z y jm u je B r e n ta n o k o n c e p c j ę z g o d n ą z t e o r ią M iila, g ło s z ą c ą , że g r a m a t y c z n y c z a s w y r a ż a m o d u s sądu. P o w i e r z c h n i o w a f o rm a zd a ń
( 1 ) A je s t; (2) A b yło; (3) A b ę d z ie
j e s t z a te m w z a s a d z ie z g o d n a z ich f ilo z o f ic z n ą a n a liz ą . O k r e ś l e n i a c z a s o w e t k w i ą w g r a m a t y c z n y c h w a r ia n ta c h s ł ó w k a „ j e s t ” , a s ł ó w k o to w y r a ż a w ła ś n ie m e n t a l n e u z n a n ie p rz e d m io tu .
M n ie j w ię c e j w ty m s a m y m o k r e s ie w s w y c h W y k ła d a c h z m e ta fiz y k i B r e n ta n o r o z w a ż a p o w a ż n i e „ te o rię p o d w ó j n e j m o d y f i k a c j i ” . Z g o d n i e z tą k o n c e p c j ą f ilo z o f ic z n ie p o p r a w n e s f o r m u ł o w a n i e z d a ń ( l ) - ( 3 ) p o w i n n o b rz m ie ć : ( 1 ” ) t e r a ź n ie js z e A je s t; ( 2 ” ) b y łe A było; ( 3 ” ) p r z y s z ł e A b ęd z ie . T e o r i a ta, p r z y j m u j ą c a d w ie m o d y f i k a c j e ta m , g d z ie w y s t a r c z y ł a b y je d n a , n ie u t r z y m a ł a się j e d n a k d łu g o . B r e n ta n o p rz e c h o d z i d o k o n c e p c ji c z a s o w y c h
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 4 1 o k r e ś le ń p r z e d m i o t ó w j a k o j e d y n e g o m i e j s c a m o d y f ik a c ji c z a s o w e j . Z g o d n ie z tą t e o r ią z d a n ia ( l ) - ( 3 ) p o w i n n y b y ć p r z e f o r m u ł o w a n e j a k o : ( 1 ’) t e r a ź n i e j s z e A je s t; ( 2 ’) p r z e s z ł e A je s t; ( 3 ’ ) p r z y s z ł e A je s t. C z a s o w y m o d y f i k a t o r p o w i ą z a n y j e s t tu z p r z e d m i o t e m , s ł ó w k o zaś „ j e s t ” w y r a ż a ten sa m , z g o d n ie z o b e c n ą te o r ią n i e z m i e n n y , m o d u s są d u u z n a ją c e g o . T e o r ia ta z n a jd u je sw ój w y r a z w c y t o w a n y c h w y k ł a d a c h , o b e jm u j ą c y c h o k res od k o ń c a lat s i e d e m d z i e s i ą t y c h do p o c z ą tk u d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h . O k o ło 1894 r. t e o r ia ta z o s ta je j e d n a k o d r z u c o n a i B r e n t a n o p o w r a c a d o u ję c ia M i l l o w s k i e g o , u z u p e ł n i o n e g o o te z ę g ło s z ą c ą , iż c z a s o w e m o d i są d u tw o r z ą k o n t i n u u m . T e o r ia c z a s o w y c h m o d i sądu o d r z u c o n a z o s ta je w 1905 r. na rz e c z teo rii c z a s o w y c h m o d i p r z e d s ta w ie n ia . Z g o d n i e z tą k o n c e p c j ą n a s z e trzy z d a n i a p o w i n n y w y g lą d a ć n a s tę p u ją c o : ( 1 ” ’) A [ p r z e d s ta w io n e j a k o te ra ź n ie js z e ] je s t; ( 2 ” ’) A [ p r z e d s ta w io n e j a k o p rz e s z łe ] je s t; ( 3 ’ ” ) A [ p r z e d s t a w i o n e j a k o p rz y s z łe ] je s t. M o d y f i k a c j e c z a s o w e z n a la z ły tu sw e m ie js c e w „ s p o s o b a c h p r z e d s t a w i a n i a ” , k tó re z a s y g n a l i z o w a n e są p rz e z s f o r m u ł o w a n i a z a w a r te w n a w ia s a c h k w a d r a t o w y c h . N ie d o t y c z ą o n e ani p r z e d m i o t u (A ), ani też (b e z p o ś r e d n io )
m o d u s j e g o u z n a n ia , w y r a ż o n e g o p r z e z n i e z r ó ż n i c o w a n e „ j e s t ” .
W a r to j e d n a k p o d k r e ś lić , że - z g o d n i e z o m a w i a n ą t e o r ią B r e n t a n a - m o d y f i k a c j e c z a s o w e p o ś r e d n io p r z e n o s z ą s ię r ó w n ie ż i n a s ą d y . O s ta tn ie s f o r m u ł o w a n i e ( l ’” ) - ( 3 ’” ) j e s t w ię c m y l ą c e w ty m , iż s u g e r u je , że r ó w n o - k s z ta łtn e „ j e s t ” , u z n a j ą c e w b y c ie p r z e d m io ty p r z e d s t a w i o n e w r ó ż n y c h m o d i c z a s o w y c h , w y r a ż a ten sa m m o d u s u z n a n ia . B r e n t a n o tw ie r d z i w y r a ź n ie co ś c a ł k i e m p r z e c i w n e g o . J a k o że k a ż d y sąd z a k ł a d a p r z e d s t a w i e n i e j a k o sw ą p s y c h o l o g i c z n ą p o d s ta w ę , c z a s o w y m o d u s p r z e d s t a w i e n i a m o d y f i k u j e r ó w n ie ż i s a m sąd. T a k w ię c z d a n ie „ P r z e d s t a w i o n y w m o d u s p r z e s z ło ś c i p ie s j e s t ” , je ś li r o z u m i a n e by b y ć m ia ło w s p o s ó b d o s ł o w n y , b y ło b y - z g o d n i e z te o rią B r e n t a n a - s p rz e c z n e . Jeśli b o w i e m p ie s p r z e d s t a w i o n y j e s t w m o d u s p r z e s z ło śc i (a z a te m j a k o coś, c o b y ło ), w ó w c z a s nie m o ż n a o n im p r a w d z i w i e p o w i e d z i e ć , że j e s t , z teg o p r o s t e g o w z g l ę d u , iż j e s t ty lk o to, co j e s t te ra z. P sa p r z e d s t a w i o n e g o w m o d u s p rz e s z ło ś c i m o ż n a b e z s p r z e c z n o ś c i u z n a ć
1 4 2 A R K A D I U S Z C H R U D Z I M S K I
ty lk o m ó w ią c , że b y ł. W ra m a c h o m a w ia n e j teo rii B r e n t a n a d z ie je się to j e d n a k a u to m a ty c z n ie . C z a s o w a m o d y f i k a c j a p r z e d s t a w i e n i a a u t o m a t y c z n i e i n d u k u je o d p o w i e d n i e m o d y f i k a c j e w n a d b u d o w a n y m n a d n i m s ą d z ie . W ł a ś nie d la te g o w s f o r m u ł o w a n i u ( l ” ’) - ( 3 ” ’) n ie w p r o w a d z a l i ś m y o d r ó ż n ie ń s ł ó w k a „ j e s t ” , aby nie s u g e r o w a ć , iż r ó w n ie ż ta t e o r ia j e s t t e o r ią p o d w ó jn e j m o d y f ik a c ji. M o d y f i k a c j a c z a s o w a tk w i w y łą c z n ie w s p o s o b i e p r z e d s t a w i e n i a p r z e d m io tu , j e d n a k m o d y f i k a c j a ta p r z e n o s i się na w s z y s t k i e ak ty , które się nad ta k im p r z e d s t a w i e n i e m n a d b u d o w u ją .
V I . M O D I C Z A S O W E J A K O M O D I O B L I Q U I
P o d s a m k o n ie c ż y c ia B r e n t a n o s k ła n ia ł się k u k o n c e p c ji, że c z a s o w e m o d i p r z e d s t a w i e n i a , z w y j ą t k i e m m o d u s t e r a ź n ie js z o ś c i, nie są w is to c ie n ic z y m in n y m , j a k p e w n ą o d m i a n ą m o d i o b lią u i. J e d y n i e to, co p r z e d s t a w i a n e j a k o t e r a ź n ie js z e , m o g ło b y b y ć p r z e d s t a w i a n e in m o d o r e c to , rz e c z y p rz e s z łe i p r z y s z łe m u s i a ł y b y b y ć zaś p r z e d s t a w i a n e in m o d o o b lią u o , j a k o w ty m a ty m s to p n iu c z a s o w o o d le g łe od c z e g o ś te r a ź n i e j s z e g o , c o p r z e d s t a w i o n e b ę d z ie in re c to . W y d a j e się, że id e ę tę z a c z ą ł B r e n t a n o n a p o w a ż n i e r o z w a ż a ć n a p o c z ą t k u 1914 r., p r z y ją ł zaś o s ta te c z n ie g d z ie ś o k o ł o lu te g o 1915 r.2H B r e n ta n o tw ie r d z ił w ty m o k re sie , że z d a n i a o d n o s z ą c e się d o c z e g o ś „ ty lk o d o m n i e m a n e g o ” , k tó re w c z e ś n ie j d o p r o w a d z i ł y go do k o n c e p c ji im m a n e n tn y c h
o b ie k tó w , d a j ą się p rz e ło ż y ć na z d a n ia m ó w i ą c e po p ro s tu o k im ś, kto d o
m n i e m y w a to a to. Z g o d n i e z n o w ą te o rią ś w i a d o m o ś c i c z a s u r ó w n i e ż z d a n ia m ó w i ą c e o r z e c z a c h p r z e s z ły c h i p r z y s z ły c h są ty lk o s k r ó t o w ą f o r m ą o d n o s z e n ia się do c z e g o ś te r a ź n ie js z e g o , u j ę te g o j a k o w c z e ś n ie js z e lub p ó ź n ie js z e od o w y c h rz e c z y . I le k ro ć z a te m m ó w i m y o p r z e s z ły m C e z a r z e , m ó w im y w isto c ie o ty m , że is tn ie ją p e w n e rz e c z y p ó ź n ie js z e od C e z a ra . Ile k ro ć zaś m ó w i m y o p r z y s z ły c h p o k o le n ia c h , m ó w i m y o ty m , że is tn ie je c o ś w c ze śn ie
j-J ' K o n c e p c j ę m o d i c z a s o w y c h j a k o m o d i o b tiq u i z n a j d u j e m y j u ż w e f r a g m e n c i e z 26 II 1914 r. [ B r e n ta n o (1 968), 38 n.] oraz z 4 II 1915 r. [por. B r e n ta n o ( 1 9 7 6 ). 117J. Je d n a k że j e s z c z e w liś ci e d o K rausa z 8 U 1915 r. z a p rz ec za B re n ta n o , aby m o d i c z a s o w e t r a k to w a n e być m o g ły j a k o r e d u k o w a ln e do m o d i o b liq u i [por. B r e n ta n o (1 977), 279], 22 II 1915 r. pisze B re n ta n o , iż „ w s z y s tk o w y d a je się w s k a z y w a ć na t o ” , że ilekroć p r z e d s t a w i a m y so b ie co ś j a k coś p r z e s z łe g o lub p rz y s złe g o , nie m a m y do c z y n ie n ia z n ic z y m in n y m , j a k z p e w n ą o d m ia n ą m o d i o b liq u i [por. B re n ta n o (1 925), 222J. W y d aje się, że pó źnie j B r e n ta n o a k c e p tu je j u ż w y r a źn ie k o n c e p c ję m o d i c z a s o w y c h j a k o m o d i o b liq u i [por. B r e n ta n o (1 977), 3 2 0 (list do K ra u sa z 11 VII 1916 r.); B re n ta n o [197 6, 156 ( frag m e n t z 1916 r.)[.
B R E N T A N A T E O R I A Ś W I A D O M O Ś C I C Z A S U 1 4 3 s z e g o od o w y c h p o k o l e ń . Z a r ó w n o C e z a r, j a k i o w e p o k o l e n i a w y s t ę p u j ą w o s ta tn ic h s f o r m u ł o w a n i a c h j e d y n i e in o b lią u o , a to z n a c z y , że n ie m u s z ą b y ć o n e b r a n e o n t o l o g i c z n i e p o w a ż n i e 21. N a j n a t u r a l n i e j s z y m k a n d y d a t e m do p e ł n i e n i a f u n k c ji r e a l n e g o n a s t ę p n i k a lub p o p r z e d n ik a , k tó ry m ia łb y w k o n te k s ta c h c z a s o w y c h w y s t ę p o w a ć in re cto i k tó r e g o is tn ie n ie b y ło b y w a r u n k i e m p r a w d z i w o ś c i ta k ie g o z d a n ia , j e s t n a t u ra ln ie s a m a o s o b a m ó w i ą c e g o [por. B r e n ta n o (1 9 2 5 ), 223 n n.]. T a k i ru ch r o z s z e r z a d o d a t k o w o a n a lo g ię z k o n t e k s t a m i i n t e n c jo n a ln y m i. A z a t e m p rz e d 1914 r., o b o k w ie lu r o d z a j ó w m o d i o b lią u i, m u s ia ł B r e n t a n o, ze w z g lę d u n a m o d i c za so w e , p r z y j m o w a ć r ó w n i e ż w ie le r o d z a j ó w m o d i
re c ti. Jeśli r o z w a ż y m y trzy a k ty p r z e d s ta w ia ją c e :
(i) A. [k tó re b y ło 100 lat te m u ], (ii) A, [które b y ło 10 lat tem u ], (iii) A, [k tó re b y ło ro k te m u ], w ó w c z a s , z g o d n ie z te o r ią sp rz e d 1914 r., w s z y s tk ie te p r z e d s t a w i e n i a b ę d ą p r z e d s t a w i e n i a m i in re c to , k a ż d e z n ich j e d n a k b ę d z ie m u s i a ł o m ie ć inny p s y c h o l o g i c z n y m o d u s , k tó ry j e s t s y g n a l i z o w a n y p r z e z c z ę ś ć w z i ę t ą w n a w i a sy k w a d r a t o w e . F ilo z o f ic z n ie p o p r a w n i e p o w i n n i ś m y w ię c to z a p is a ć j a k o : ( i ’) A, [ p r z e d s ta w io n e w m o d u s: 100 lat te m u ], ( i i ’) A , [ p r z e d s t a w i o n e w m o d u s: 10 lat te m u ], ( i i i ’) A, [ p r z e d s ta w io n e w m o d u s: ro k te m u ].
Jeśli j e d n a k te trzy akty r o z w a ż y m y w ra m a c h teo rii tra k tu ją c e j m o d i
c z a s o w e j a k o m o d i o b lią u i, w ó w c z a s s y tu a c ja z m i e n i a się d ia m e tr a ln ie . W e
w s z y s tk ic h trz e c h p r z y p a d k a c h p r z e d s t a w i a m y s o b ie t e ra z c o ś te r a ź n ie js z e g o ( z a łó ż m y , że j e s t e m to j a sa m ), k tó re u ję te j e s t j a k o tak a tak c z a s o w o o d le g
-21 Por. „F ern er, w e r von e tw as sagt, d a ß es g e w e s e n sei o d e r d a ß es z u k ü n f ti g sei, a n e r k e n n t z w a r nicht d ies es selbst, wo hl a b e r e tw as a n d ere s, d as g e g e n w ä r t ig ist u n d , in d em es g e g e n w ä r t ig ist, als s p ä ter von e in e m G e w e s e n e n u n d als fr ü h e r von e in e m Z u k ü n f ti g e n absteht [...] W ir ha b en es also [...] mit d er A n e r k e n n u n g e tw as von j e n e n R e la tiv e n zu tun, die selbst im e ig e n tlich e n S in n e sind, w ä h r e n d d e r T e r m in u s , a u f den sie sic h b e z ie h e n , nicht im e ig e n t li c h en S in n e ist. [...] So h a n d elt es sic h bei d er V o r s te l lu n g von e tw a s als v e r g a n g e n o d e r als z u k ü n f tig n icht um ein e V o rs te llu n g d a v o n in m o d o recto, s o n d e rn in m o d o o b l i q u o ” [B re n ta n o (1 976), 156],
