RECENZJE, OMÓWIENIA, SPRAWOZDANIA 214
Antoni Czechow (W stupi
ĊüdziesiĊcioletnią rocznicĊ urodzin), red.
Kazimierz Prus, Krosno–Rzeszów 2011, ss. 116.
Dobrze, Īe pamiĊta siĊ o wielkich klasykach literatury rosyjskiej, zwđaszcza tych, którzy na tĊ pamiĊü zasđuĪyli sobie swą twórczoĞcią dosiĊgającą Ğwiatowego formatu. Do tych znanych szeroko pisarzy niewątpliwie naleĪy Antoni Czechow, którego 150. rocznica urodzin byđa obchodzona w 2010 roku. Przy okazji warto wspomnieü, Īe rok 2011 z kolei byđ jubileuszowym rokiem Fiodora Dostojewskiego, którego upamiĊtniono w związku z rocznicą zarówno urodzin, jak i Ğmierci. A skoro juĪ mowa o jubileuszach, to przypomnijmy jeszcze 200. lecie urodzin Mikođaja Gogola obchodzone niedawno, w 2009 roku. WrócĊ jednak do Czechowa, do Antoniego Czechonte, jak go nazywano, i do niewielkiego, wđaĞciwie skromnego, jeĞli chodzi o objĊtoĞü i szatĊ graficzną, zbioru artykuđów poĞwiĊconych jubileuszowi pisarza, wydanych w Rzeszowie.
Projekt materiađów przygotowanych do druku przez redaktora tomiku, Kazimierza Prusa, mających uczciü 150. rocznicĊ urodzin Antoniego Czechowa i zarazem przy-bliĪyü niektóre nowe aspekty jego pisarstwa, byđ pomysđem bardzo dobrym. Tym bardziej godziđo siĊ upamiĊtniü jubileusz pisarza, poniewaĪ w polskich badaniach o Czechowie nie mówi siĊ zbyt duĪo, chociaĪ na szczĊĞcie od czasu do czasu wystawia siĊ go na scenie. Zamieszczone we wspomnianym zbiorze teksty zarówno polskich, jak i rosyjskich badaczy, poruszają wybrane problemy twórczoĞci wielkiego pisarza rosyj-skiego, dotykają bowiem sfery prozy, dramaturgii oraz kwestii recepcyjnych, skupiają siĊ na uobecnieniu autora Trzech sióstr w Polsce, a takĪe na zagadnieniach adaptacji scenicznych jego dramatów. Czy pojawiają siĊ w tym tomie jakieĞ nowe odkrywcze strony pisarstwa Czechowa, skoro wydawađoby siĊ, Īe autor ten jest juĪ tak wnikliwie przeanalizowany, szeroko znany i popularny, takĪe w Polsce? OtóĪ tak. Autorzy tomu przybliĪają bowiem twórczoĞü Czechowa, zwracając uwagĊ przede wszystkim na nowe aspekty interpretacyjne jego wielowymiarowego pisarstwa, tym samym próbują „od-ĞwieĪyü” nieco dyskurs o pisarzu.
Prowokujący problem, czyli kwestie tradycji i nowatorstwa, poruszony zostađ juĪ w pierwszym otwierającym tom artykule znawcy Czechowa, Andrzeja Ksenicza, A. P.
Czechow – nowator czy klasyk swojej epoki?, w którym autor rozpatruje napiĊcia
miĊdzy nową estetyką przeđomu XIX i XX w. i poetyką Czechowa a wiernoĞcią klasycznej konwencji dramatu. Badania te oparte zostađy na szerokim materiale, nie tylko czechowowskich sztuk, zwđaszcza Mewy, ale równieĪ uwzglĊdniđy teksty ego-literackie, listy, wypowiedzi autotematyczne pisarza o sztuce teatru. Zawarte w artykule odwođania do najnowszej literatury krytycznej na temat Czechowa uzmysđowiđy aktualnoĞü problematyki dotyczącej prekursorstwa autora w zakresie treĞci i formy, nie-odcinającego siĊ jednak od kanonu i tradycji dramaturgicznej.
Podobnie nowe naĞwietlenie starych kwestii, takĪe podwaĪające dotychczasowe ustalenia na temat estetyki pisarza, zostađo uwidocznione w pracy Barbary Olaszek,
Ɉ ɫɩɨɫɨɛɚɯ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ ɢɞɟɣ ɜ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɦɨɞɟɥɢ ɝɟɪɨɹ – «ɮɚɧɚɬɢɤ ɢɞɟɢ» ɜ ɪɚɫɫɤɚɡɚɯ Ⱥ. ɉ. ɑɟɯɨɜɚ 1880-90-ɯ ɝɝ., gdzie zawarto próbĊ zweryfikowania
poglą-dów o bezideowoĞci pisarza i udokumentowania na obszarze prozy czechowowskiej tezy wrĊcz odwrotnej. Autorka artykuđu bowiem dla unaocznienia swoistej ideowoĞci
RECENZJE, OMÓWIENIA, SPRAWOZDANIA 215
autora, wbrew przypisywanemu mu indyferentyzmowi wobec wszelkich idei spođecz-nych koĔca XIX wieku, rozpatrzyđa postaü bohatera Czechowa, modelowego fanatyka idei. Zilustrowađa wiĊc funkcjĊ wydarzenia w okreĞlonej sytuacji fabularnej, związanej z bohaterem opowiadaĔ, a przy tym poparđa swe tezy najnowszymi dokonaniami takĪe innych badaczy, podkreĞliđa pierwszeĔstwo w Ğwiatopoglądzie artystycznym Czechowa obrazu czđowieka, a nie ideologa czy fanatyka. A zatem Badaczka wskazađa w opisy-waniu twórczoĞci prozatorskiej autora nowe tropy, oryginalnie pojmując zagadnienie idei w hierarchii wartoĞci estetycznych pisarza.
PerspektywĊ zderzenia poetyki realistycznej z nowatorskimi Ğrodkami wyrazu w czechowowskiej prozie ukazađ artykuđ A. B. Chođodowa, Ɉ ɦɢɮɨɩɨɷɬɢɱɟɫɤɨɣ ɫɟ-ɦɚɧɬɢɤɟ ɯɪɨɧɨɬɨɩɚ ɪɚɫɫɤɚɡɨɜ Ⱥ. ɑɟɯɨɜɚ «ɋɥɭɱɚɣ ɢɡ ɩɪɚɤɬɢɤɢ» ɢ «ɉɨ ɞɟɥɚɦ ɫɥɭɠɛɵ». Autor poruszyđ bardzo aktualną kwestiĊ funkcjonowania pierwiastków
mito-logicznych w poetyce Czechowa, uznawanego na ogóđ za realistĊ, uwidoczniđ wiĊĨ estetyki pisarza z folklorem i wyobraĪeniami archaicznymi, okreĞlającymi chronotop, semantykĊ czasu i przestrzeni w jego opowiadaniach. Ta erudycyjna analiza, wyko-rzystująca narzĊdzia intertekstualne (związek z prozą Gogola), powiązania – oprócz tytuđowych – z innymi tekstami Czechowa, w rezultacie otworzyđa nowe perspektywy badawcze, przybliĪyđa „innego” Czechowa, wychodzącego poza czysty kanon realizmu i korzystającego z rozwiązaĔ formalnych modernizmu.
Kolejny artykuđ tomu takĪe potwierdziđ owe twórcze poszukiwania pisarza. JuĪ za Īycia Czechow uwaĪany byđ za niekonwencjonalnego dramaturga, eksperymentatora, który zerwađ z realistyczną konwencją teatralną. W tekĞcie Natalii Malutinej,
ɋɜɨɟ-ɨɛɪɚɡɢɟ ɫɸɠɟɬɚ ɜ ɞɪɚɦɚɬɭɪɝɢɢ Ⱥ. ɑɟɯɨɜɚ, podjĊto analizĊ zagadnieĔ
gatunkowo-formalnych i ideowych sztuk Czechowa, szczególnie tragikomedii Wujaszek Wania. Badaczka bardzo kompetentnie ukazađa nowe tropy interpretacyjne dramaturgii Czecho-wa, skupiđa uwagĊ na nowatorstwie jego sztuk i unowoczeĞnionym rozumieniu akcji dramaturgicznej, osiągniĊtym m.in. poprzez chwyt tworzenia fabuđy (siuĪeta) przez samych bohaterów. Zaakcentowađa tutaj równieĪ wspóđistnienie pierwiastków mitolo-gicznych i motywów wđaĞciwych tragedii, nawet tragikomedii, w przestrzeni drama-turgicznej Wujaszka Wani.
O istnieniu nierealistycznej rzeczywistoĞci w Ğwiecie przedstawionym prozy Czechowa przekonywađ Tomasz Mróz w eseju Demon czy przywidzenie? O „Czarnym
mnichu” Antoniego Czechowa, stawiając pytanie dotyczące interpretacji wątku
gđównego utworu. Autor, pisząc o wielu próbach odczytania tego motywu przez innych badaczy, skđaniađ siĊ ku wnioskowi, Īe w zagadkowym motywie uĪytym przez Czechowa idzie przede wszystkim o ukazanie siđy demonicznej. W pracy Kazimierza Prusa, Obraz katorgi („Sachalin” A. Czechowa i „Katorga” W. Pikula), omówione zostađy dwa tytuđowe utwory, rozdzielone kilkudziesiĊcioletnią przerwą czasową, przy-bliĪające obraz Sachalinu. Autor artykuđu odsđoniđ ich intertekstualny związek. Doku-mentalny utwór Sachalin, napisany po 3-miesiĊcznym pobycie Czechowa na wyspie Sa-chalin w 1890 r., pozwala wpisaü go w cađą bogatą rosyjską literaturĊ zesđaĔczą. To jednak nie tylko wstrząsający dokument, ale i wypowiedĨ artystyczna, waĪne Ğwia-dectwo literackie, utwór wyposaĪony jest wszak w elementy literackie, a w tekĞcie K. Prusa poddany zostađ drobiazgowemu rozbiorowi. Badacz zwróciđ uwagĊ na
podo-RECENZJE, OMÓWIENIA, SPRAWOZDANIA 216
bieĔstwa estetyczne obu opisów katorgi oraz na intencje ideowe obu utworów, akcen-tując podobieĔstwa i róĪnice w ujĊciu tematu. Zamieszczony tutaj bogaty materiađ, ze skrupulatnym opisem poruszonych przez pisarza wątków Īycia sachaliĔskich kator-Īników, przyniósđ interesujące i nowe odkrycia o wpđywie ksiąĪki Czechowa na wspóđ-czesną powieĞü historyczną W. Pikula z 1988 r.
Dorota Jagieđđo w swym artykule Ɇɨɬɢɜ ɛɟɝɫɬɜɚ ɜ ɪɚɫɫɤɚɡɟ Ⱥɧɬɨɧɚ ɑɟɯɨɜɚ «ɇɟɜɟɫɬɚ» omówiđa tylko jeden motyw – konflikt bohatera ze spođeczeĔstwem, który
to konflikt skutkuje zerwaniem z wđasnym Ğrodowiskiem i alienacją. Trzeba przyznaü, Īe rozpatrzone tutaj opowiadanie Narzeczona nie bardzo byđo cenione przez samego Czechowa. Dominujący motyw analizowanego utworu – wyjĞcie bohaterki ze swego Ğrodowiska i krĊgu kulturowego – jak uzasadniađa Autorka tekstu, moĪna odnieĞü do podobnych wątków w prozie Lwa Tođstoja.
Kwestie recepcyjne ujĊte zostađy w trzech pracach. Wđodzimierz Borysiak przed-stawiđ obszerny szkic zatytuđowany Dramaturgia A. Czechowa na scenach teatrów
Lwowa w latach 1900-1930. PrzybliĪony tutaj materiađ ma duĪy walor poznawczy,
bowiem w panoramĊ dziađalnoĞci i repertuaru teatrów lwowskich wđącza siĊ opis wystawieĔ sztuk Czechowa. Autor przytacza ich recenzje z prasy ukraiĔskiej i polskiej, zamieszcza wspomnienia osób związanych z ówczesnymi krĊgami teatralnymi. Podobnie recepcyjny charakter, jak niektóre inne teksty tego tomu, ma równieĪ praca Henryka Grzysia, ɉɪɨɡɚ ɑɟɯɨɜɚ ɜ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɣ ɤɪɢɬɢɤɟ ɷɩɨɯɢ «Ɇɨɥɨɞɨɣ ɉɨɥɶ-ɲɢ», skupiająca siĊ na zainteresowaniu mđodopolskiej krytyki literackiej i jej
czo-đowych przedstawicieli pisarstwem autora Mewy. Wyđoniđ siĊ z tego ciekawy obraz polskiej recepcji Czechowa przez publicystów i uczonych polskich, Īywo reagujących w owym czasie na prozĊ rosyjskiego twórcy. Tekst Magdaleny Dobrogoszcz, Czechow
na scenie teatrów warszawskich w Ğwietle recenzji w „Gazecie Wyborczej” (lata 2005-2010), dotyczy z kolei najnowszych zagadnieĔ recepcyjnych sztuk Czechowa,
wysta-wianych w teatrach warszawskich, i przytacza materiađy recenzenckie na ten temat. Autorka zdođađa zgromadziü bardzo cenny materiađ pod wzglĊdem merytorycznym i po-znawczym, eksponując niezwykđą popularnoĞü rosyjskiego twórcy w odbiorze wspóđ-czesnego polskiego Īycia teatralnego, jeĞli idzie o iloĞü wystawieĔ jego sztuk, dobór repertuaru, wreszcie recenzje spektakli.
Nie ulega wątpliwoĞci, Īe w obliczu mnogoĞci opracowaĔ na temat twórczoĞci Czechowa oraz bogatej literatury krytycznej, naĞwietlającej cechy jego estetyki i poe-tyki, wđaĞciwie wydawaü by siĊ mogđo, Īe temat badania pisarza naleĪađoby juĪ zamknąü. Okazuje siĊ jednak, jak w przypadku wielkich pisarzy, Īe iloĞü interpretacji i hermeneutyczna wĊdrówka po ich Ğwiecie pisarskim moĪe byü nieograniczona i Īe rozwój badaĔ nad teorią i historią literatury, nowe interdyscyplinarne metody trak-towania tekstu, dają moĪliwoĞü i wciąĪ jeszcze nadziejĊ na perspektywĊ nowych odczy-taĔ pisarstwa autora Mewy. W zbiorze, przygotowanym przez K. Prusa, mamy wđaĞnie z tym do czynienia, pojawiđy siĊ tu bowiem ciekawe próby oglądu Czechowa z innej perspektywy, nie tylko jako pisarza realisty, ale takĪe jako twórcy usytuowanego w swoim czasie, a wiĊc w epoce modernizmu, i korzystającego z niektórych Ğrodków formalnych moderny, niepozostającego obojĊtnym na nowe trendy literackie, psycho-logizmu i neomitologizacji oraz otwartego na nową antropologiĊ. Szkoda tylko, Īe duch tego niewątpliwie ambitnego zamiaru wydawniczego zostađ nieco, a moĪe nawet
RECENZJE, OMÓWIENIA, SPRAWOZDANIA 217
bardzo, stđamszony przez formĊ edytorską tego wydania, nie chodzi o to, Īe skromną – jeĞli mowa o liczbie artykuđów – ale niestety, przez niezbyt udaną edycjĊ. To mađy format, mađy druk i, niestety, takĪe pewne techniczne niedociągniĊcia edytorskie. AĪ trudno uwierzyü, Īe dzisiaj moĪna jeszcze w taki sposób wydawaü opracowania naukowe?
Anna WoĨniak Instytut Filologii SđowiaĔskiej KUL
Monika Izabella Z i e l i
Ĕ s k a, ObrzeĪa i dale leĞne. Motywy sylwiczne
w prozie rosyjskiej XX wieku
, Warszawa: Studia Rossica, 2010, ss. 295.
Literatura rosyjska XX wieku jest niezwykle bogata i, mimo iĪ zostađa juĪ przeba-dana pod wieloma aspektami i istnieje wiele opracowaĔ naukowych poĞwiĊconych lite-raturze tego okresu, dostarcza ona badaczom wciąĪ nowych inspiracji. KsiąĪka Moniki ZieliĔskiej poĞwiĊcona jest motywom sylwicznym w rosyjskiej literaturze XX-wiecz-nej. Przedmiotem badaĔ są wybrane utwory prozy rosyjskiej XX wieku. Na gruncie polskiej rusycystyki publikacja ta jest pracą prekursorską i stanowi dogđĊbnie zbadany oraz interesująco przedstawiony materiađ. Wyjawia gđĊbokie zainteresowanie Autorki opracowywanym tematem. Zastosowana w pracy metoda badawcza – jak stwierdza Autorka – to tradycyjna historyczno-literacka analiza dzieđa literackiego, która w wy-padku tak rozlegđego zakresu badaĔ wydaje siĊ najbardziej odpowiednia.Obszerna tematyka ksiąĪki wymaga dokđadnego omówienia poszczególnych czĊĞci recenzowanej pracy. KsiąĪka skđada siĊ ze wstĊpu (ObrzeĪa lasu), trzech rozdziađów (I. Michaiđ Priszwin – viator silvestris, II. W obronie przyjaciela. Las w twórczoĞci Leonida Leonowa, III. Las wspóđczesny mieszany), zakoĔczenia (Dale leĞne) oraz
aneksu.
We wstĊpie ZieliĔska zarysowuje problematykĊ sylwiczną w ujĊciu myĞlicieli, filozofów i badaczy kultury. Definicyjne znaczenie lasu wyjaĞnia za Wđadysđawem KopaliĔskim, podając, Īe las to m.in. Ziemia, Wielka Macierz, ale teĪ ciemnoĞü, pustel-nia, niewinnoĞü, Ğwiątynia. Z kolei idąc w stronĊ analizy psychologicznej powođuje siĊ na ustalenia Carla Gustava Junga i Bruna Bettelheima, w których ujĊciu las, to wy-obraĪenie grozy nieĞwiadomoĞci, symbol skđĊbionych lĊków i ciemnoĞci wewnĊtrz-nych. Autorka siĊga takĪe do myĞli Umberto Eco, którego zdaniem las to metafora tekstu narracyjnego. Istotną uwagą jest to, Īe początkowo las naleĪađ do sfery mitologii, dopiero póĨniej przeniesiony zostađ do literatury. Za Wiaczesđawem Iwanowem i Wđa-dimirem Toporowem, Autorka okreĞla las jako opozycjĊ domu w antynomii „swój – obcy”. Przytoczone poglądy mają odzwierciedlenie w analizowanych utworach.
