JOANNA SZADY
SZPITAL W MILANOWIE W LATACH 1908-1931
W S´WIETLE DOKUMENTÓW
Z ARCHIWUM SIÓSTR MIOSIERDZIA W WARSZAWIE
Szpital w Milanowie zbudowany zosta na mocy fundacji z 1858 r. hrabiny Wandy Julianny Caboga, was´cicielki rozlegego zespou maj atkowego Mila-nów–Rudzieniec w powiecie radzyn´skim, w guberni siedleckiej. Od pocz atku swego istnienia zapewnia wsparcie medyczno-ambulatoryjne dla lokalnej spoecznos´ci. Sta a opieke sprawoway w szpitalu siostry wyspecjalizowane w opiece nad chorymi ze Zgromadzenia Sióstr Miosierdzia Wincentego à Paulo. W zaozeniu szpital milanowski przeznaczony by dla mieszkan´ców i suzby folwarcznej z dóbr fundatorki, jednak wzorem tradycji lat póz´niej-szych nie odmawiano w nim ani porad ambulatoryjnych, ani pomocy szpital-nej osobom z dalszych okolic1. Jako instytucja prywatna, szpital pozostawa przez kolejne lata swej dziaalnos´ci na uboczu obowi azuj acego wówczas carskiego prawa w obszarze dobroczynnos´ci2. Nie dysponujemy wiec
szcze-Dr JOANNASZADY adiunkt Katedry Nauk Pomocniczych Historii Nowozytnej i Naj-nowszej, Instytut Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; e-mail: szady1@kul.lublin.pl
1J. S z a d y, Udzia Sióstr Miosierdzia w opiece szpitalnej w Milanowie w 2. poowie XIX wieku, w: Archiwa. Temporum. Testes. Z´róda historyczne jako postawa pracy badacza dziejów. Ksiega pami atkowa ofiarowana Profesorowi Stanisawowi Olczakowi, red. ks. G. Bu-jak, T. Nowicki, ks. P. Siwicki, Lublin 2008, s. 539.
2Na mocy ustawy z 1842 r. w placówkach opiekun´czych rozdzielono funkcje dobroczynn a
od medycznej; szpitale i zakady dobroczynne podporz adkowano zwierzchnictwu Komisji Rz adowej Spraw Wewnetrznych i Administracyjnych, która do pomocy miaa Rade Gówn a Opiekun´cz a nad Zakadami Dobroczynnymi (dziaaj ac a od 1832 r.) oraz nowo powoany Inspektorat Zdrowia (do spraw medycznych i sanitarnych). Autonomie placówek ograniczya nastepnie kolejna ustawa z 1870 r., podporz adkowuj ac je radom powiatowym i gubernialnym podlegym Ministerstwu Spraw Wewnetrznych. E. M a z u r, Dobroczynnos´c´ w Warszawie XIX wieku, Warszawa 1999, s. 16-17.
góowymi danymi o funkcjonowaniu szpitala w tym okresie z powodu braku danych o obsudze chorych w oficjalnych raportach. Tym bardziej cenna jest korespondencja dotycz aca tej placówki przechowywana w Archiwum Sióstr Miosierdzia w Warszawie, w której odnalez´c´ mozna s´lady szczególnej troski was´cicieli Milanowa o prawidowe funkcjonowanie szpitala.
Od 1891 r. dobra milanowskie znalazy sie w cakowitym zarz adzie wnuczki hrabiny Caboga Marii Wandy Uruskiej (1853-1931) i jej meza – Wodzimierza S´wiatopek-Czetwertyn´skiego (1837-1918)3. Z chwil a zamiesz-kania w Milanowie po s´lubie zawartym w 1872 r., nowi was´ciciele stali sie znani ze swej szerokiej dziaalnos´ci spoecznej. Ksi aze Wodzimierz, obok piastowania prezesury Resursy Kupieckiej, sta na czele Towarzystwa Kredy-towego Ziemskiego, Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnos´ci czy Towa-rzystwa Sybiraków Weteranów 18634. Ksi aze znany by równiez jako cenio-ny kolekcjoner, bibliofil i zbieracz pami atek narodowych5. Równiez Maria z Uruskich ofiarnie dziaaa na rzecz spoecznos´ci lokalnej, a szczególnie wspieraa potrzeby ludnos´ci unickiej. Ksiezna organizowaa dla nich tzw. s´luby krakowskie oraz zapraszaa jezuitów do posugi duszpasterskiej6. Obok dzie fundacyjnych, takich jak Stowarzyszenie Opieki nad Dziewczetami pod wezwaniem s´w. Józefa (od 1898 r.) czy „Sala Powstan´ców 1853 roku” (w 1924 r.) na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim ksiezna Maria prezeso-waa Katolickiemu Zwi azkowi Polek, grupuj acemu od 1906 r. zen´skie organi-zacje katolickie7. Oboje ksiestwo wspierao tez inicjatywy kulturalne Milano-wa. Z pocz atkiem XX wieku powstay w nim: teatr amatorski, biblioteka z czytelni a, koo modych oraz orkiestra deta, wsparta sporym datkiem
pie-3Maj atek odziedziczya nastepnie w 1931 r. ich córka Wanda Maria Z ótowska. A. K
o-p r u k o w n i a k, Dobra ziemskie Milanów i ich was´ciciele w XIX wieku, w: Ziemian´stwo na Lubelszczyz´nie, red. R. Maliszewska, Kozówka 2001, s. 208-209.
4A. Z ó t o w s k i, Biblioteka milanowska ksi az at Czetwertyn´skich, w: Ziemian´stwo na Lubelszczyz´nie. Materiay II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Koz-ówce, 22-24 maja 2002, red. R. Maliszewska, Kozówka 2003, s. 536.
5A. K o p r u k o w n i a k, Wodzimierz Ksi aze S´wiatopek-Czetwertyn´ski (1837-1918). Szkic do portretu, w: t e n z e, Ziemian´stwo Lubelszczyzny i Podlasia w XIX i XX wieku. Wybór prac z lat 1974-2005 wydany na jubileusz 75-lecia urodzin Autora, Radzyn´ Podla-skiLublin 2005, s. 405.
6W. K o n o p c z y n´ s k i, Czetwertyn´ska-S´wiatopek Maria, w: Polski sownik biogra-ficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 357.
7A. Z ó t o w s k i, Maria Wodzimierzowa z Uruskich Ksiezna S´wiatopek-Czetwertyn´-ska. Szkic do biografii, w: Ziemian´stwo na Lubelszczyz´nie III: Panie z dworów i paaców. Materiay III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozówce, 11-13 paz´-dziernika 2006, red. H. aszkiewicz, t. I, Lublin 2007, s. 74-75.
nieznym ksieznej Marii na zakup instrumentów muzycznych. Ksi aze Wodzi-mierz z kolei sprowadzi na swój koszt zawodowego kapelmistrza8. Odrodze-nie zycia spoecznego w Milanowie stao sie mozliwe po 1905 r., kiedy car Mikoaj II ogosi manifest zapowiadaj acy wprowadzenie swobód konstytucyj-nych. Jednostkowe dziaania ksiestwa Czetweryn´skich wpisyway sie w gene-ralnie wówczas ozywion a religijn a, os´wiatow a, spoeczn a i kulturaln a dziaal-nos´c´ Polaków, korzystaj acych ze zagodzonej polityki zaborczej.
Po ogoszeniu ukazu tolerancyjnego ksi aze Czetwertyn´ski rozpocz a rów-niez zabiegi o powrót sióstr szarytek do szpitala milanowskiego usunietych przez wadze w 1889 r. Od tego czasu, przez 10 kolejnych lat szpital pozo-stawa zamkniety na podstawie klauzuli zawartej w akcie fundacyjnym. Hrabi-na Caboga zastrzegaa w nim, ze Hrabi-na wypadek, „gdyby wewnetrzny zarz ad szpitala by odjety kiedy przez rz ad Siostrom Miosierdzia, w takim razie niniejsza fundacya ustanie, nieruchomos´ci wybudowane stan a sie wasnos´ci a wraz z gruntem Dziedziców Dóbr Milanowa, a kapita rubli srebrem piet-nas´cie tysiecy przejdzie na wasnos´c´ zeznaj acej i jej sukcesorów”9. Syn hra-biny, Seweryn Uruski, zamiast zwrotu szpitala i funduszów na jego utrzyma-nie dosta nakaz zast apienia szarytek personelem s´wieckim na podstawie braku s´cisej wzmianki, ze fundatorce chodzio was´nie o Siostry Miosierdzia Wincentego à Paulo. Prowadzenie w sumie dziesiecioletniego sporu kontynuo-wa ksi aze Wodzimierz Czetwertyn´ski, który zawar w kon´cu swoisty kom-promis z wadzami. 25 wrzes´nia 1899 r. ponownie otwarto placówke pod zmienion a nazw a – „Szpital Milanowski imienia Hrabiny Caboga” ze s´wiec-kim zarz adem i obsug a medyczn a10. O próbach przywrócenia szpitala wspomnia sam ksi aze Wodzimierz we wspomnieniach spisywanych w czasie I wojny s´wiatowej, kiedy nie móg opuszczac´ maj atku z rozkazu wadz woj-skowych: „Dzieki moim prywatnym juz zabiegom u nastepców Hurki zezwo-lono na zarz ad cywilny szpitala, którego zostaem kuratorem, a po ukazie tolerancyjnym pozwolono na powrót sióstr”11.
8 Orkiestra Deta OSP Milanów, http://www.orkiestramilanow.ovh.org/ index.php?go=3
[dostep: 12.12.12].
9 Szpital w Milanowie pow. Radzyn´skiego, gub. Siedleckiej, na podstawie materiaów zebranych przez kuratora szpitala oraz dra Z. Michaowskiego i B. Krzymowskiego, oprac. dr W. Meczkowski, Warszawa 1903, s. 133.
10Tamze, s. 143.
11W. C z e t w e r t y n´ s k i, Na wozie i pod wozem, 1837-1917. Wspomnienia z lat ubiegych wnukom i wnuczkom opowiedziane, Poznan´ 1939, s. 279.
Energiczne kroki w sprawie powrotu szarytek do Milanowa po ogoszeniu ukazu tolerancyjnego podjea osobis´cie Maria Czetwertyn´ska. Zgosia sie wówczas do matki wizytatorki Sióstr Miosierdzia z wiadomos´ci a, ze licz ac na pozwolenie rz adowe, bedzie d azyc´ do obsadzenia szpitala personelem zakonnym. Pros´be sw a, juz skonkretyzowan a co do trzech sióstr, ponowia jesieni a 1906 r. podczas kolejnej wizyty w Domu Centralnym na Tamce w Warszawie12. Sprawe pozwolenia omawiano tez zapewne w Milanowie podczas ówczesnej wizyty generaa-gubernatora Georgija Skaona. Uroczys´cie podjeto go wówczas w rezydencji ksiestwa wystawnym przyjeciem z muzyk a, przy nastrojowym s´wietle lampionów porozwieszanych w parku paaco-wym13. Spodziewane pozwolenie na powrót sióstr do szpitala nadeszo rok póz´niej14, tak ze szarytki pojawiy sie w Milanowie dopiero w 1908 r. Ich przyjazd na stae poprzedzi pozytywny rekonesans obiektu szpitalnego w ma-ju 1908 r. Poniewaz odby sie on podczas nieobecnos´ci ksieznej w Milano-wie, pozostay do domówienia szczegóy finansowe. Ksiezna podjea ten w atek w lis´cie, zaznaczaj ac, ze „kapita sie powiekszy ze zgromadzonych przez lat dziesiec´ procentów i dochody niego prawie wystarczaj a wraz z grun-tem na utrzymanie obecnie: chorych, suzby, pensji doktora i dwóch dozor-czyn´”15. Waznym punktem ustalen´ by równiez wybór siostry suzebnej, co do której ksiezna miaa nadzieje, „ze wielebna Matka wybierze nam praktycz-n a siostre na starsz a, bo bardzo wiele nam na tym zalezy, a po drugie naj-wazniejsza rzecz to siostra dobrze obznajmiona z obsug a ambulatoryjn a, z opatrywaniem ran, bo tyle jest wypadków na roli, przy których pierwsza pomoc musi byc´ na miejscu dana. Wymagania higieny i wymagania ludzi bardzo sie zmieniy od lat dwudziestu”16. Jednoczes´nie ksiezna zamartwiaa sie tez o ci agos´c´ funkcjonowania szpitala w obliczu zmian personalnych, pisz ac w jednym z listów do Matki przeozonej znamienne sowa „Co ja zrobie, jezeli bez nikogo zostane?”17. Nadmienic´ trzeba, ze potrzeby opieki
12Archiwum Sióstr Miosierdzia w Warszawie [dalej cyt.: ASMW], Teczka szpitala w
Mi-lanowie [dalej cyt.: TM], Notatka w sprawie wizyty Marii z Uruskich Czetwertyn´skiej w dniu 21 wrzes´nia 1906 r., bez sygn.
13 Milanów wies´ Podlasia. Kronika Antoniego Smolin´skiego,
http://milanow.pl/ima-ges/zoom/ewe/KRONIKA_MILANOW.pdf [dostep: 12.12.12].
14ASMW, TM, Pismo Dyrektora Kancelarii Warszawskiego Genera-Gubernatora z 5 czerwca
1907 w sprawie pozwolenia na skierowanie Sióstr Miosierdzia do opieki nad chorymi w Milano-wie, bez sygn.
15ASMW, TM, List Ksiezej Marii Czetwertyn´skiej z 1908, bez sygn. 16Tamze.
szpitalnej pokazuj a statystyki znane z pocz atku XX wieku. Wedug tych danych, w latach 1902-1903 udzielono w Milanowie ponad 2500 porad ambu-latoryjnych i wydano ponad 2000 leków, a blisko 800 osobom zaozono opatrunki18.
Ostatecznie Milanów doczeka sie przyjazdu szarytek latem 1908 r. Dwie siostry wyjechay na te placówke tuz przed 1 lipca, trzecia natomiast dwa tygodnie póz´niej po odprawieniu rekolekcji. Dzien´ 1 lipca uznawany jest za pocz atek ponownego okresu funkcjonowania szpitala z personelem zakonnym. Nalezy podkres´lic´, ze w pierwszych tygodniach dziaalnos´ci opieka ambula-toryjna sprawowana bya jeszcze przy wsparciu jednej z dotychczasowych s´wieckich dozorczyn´. Wedug intensywnej korespondencji, jaka toczya sie jeszcze w czerwcu, ustalono, ze potrzebna jest odpowiednia suma uposazenia sióstr na osobiste wydatki. Poniewaz dotychczasowe dozorczynie otrzymyway 300 rubli rocznie, obie strony uznay tak a tez sume za wystarczaj ac a dla trzech sióstr19. Przeozona Sióstr Miosierdzia – A. Sikorska – przeznaczya pocz atkowo do obsugi szpitala siostry: Krystyne Przez´dzieck a20, Marie Ksie-zyck a i Franciszke Kubiczek21. Wkrótce po dotarciu na miejsce kolej a, sio-stra Krystyna przesaa obszerne sprawozdanie z pierwszych dni pobytu w no-wym miejscu, kiedy siostry urz adzay sie na placówce. Niew atpliwie zastay tam dobry dozór s´wieckich pielegniarek, tak ze dostateczny stan szpitala i obsugi zaznaczono w nadesanym na Tamke lis´cie: „te panie tak dobrze gospodaroway i co do chorych jak sysze z opowiadania, to nie wiem czy my bedziemy mogy tak zadowolic´ ludzi. W szpitalu i w domach nawet dyzu-roway przy chorych. Daleko wiecej leczy sama ta panienka jak doktór, a lu-dzie od rana do wieczora ci agle przychodz a”22. Przyjazd sióstr wzbudzi zapewne obawy wadz co do sytuacji prawnej szpitala, czego echa zaznaczya siostra suzebna w swojej relacji: „podobno kilka tygodni temu by inspektor z Siedlec i bardzo sie dziwi, ze siostry bed a w szpitalu, mia mówic´, ze jak nie bedzie doktór co dzien´ przyjezdza, albo stay felczer lub felczerka to wzbroni przyjmowac´ chorych i lekarstwa wydawac´”23. Sytuacja ustabilizo-waa sie jednak na tyle, ze szarytki pracoway na placówce milanowskiej bez
18Szpital w Milanowie, s. 152.
19ASMW, TM, Odpowiedz´ na list Ksieznej Marii Czetwertyn´skiej z 1908, bez sygn. 20Krystyna Przez´dziecka penia funkcje siostry suzebnej w latach 1908-1928; ASMW,
Wykaz domów sióstr miosierdzia prowincji warszawskiej (1652-1917), bez sygn.
21ASMW, TM, Pismo Wizytatorki Augustyny Sikorskiej z 4 lipca 1908 r., bez sygn. 22ASMW, TM, List s. Krystyny Przez´dzieckiej z 8 lipca 1908 r., bez sygn.
przeszkód. Do czasu reaktywowania diecezji siedleckiej w 1918 r., szpital funkcjonowa w obsadzie co najmniej trzech sióstr, nastepnie zwiekszono liczbe do czterech, a nawet pieciu sióstr. Do czasu wycofania szarytek z Mi-lanowa w 1931 r., w Milanowie pracoway siostry: Zofia Brzozowska24, Adela Cieplin´ska, Stanisawa Czarkowska, Stanisawa Dziewanowska, Maria Grabowska, Zofia Jemiokowska, Józefa Kesicka, Antonina Krzyzanowska, Stanisawa Lorenc, Helena ankiewicz, Emilia Murawska, Jadwiga Perejatko-wicz (suzebna w latach 1928-1931), Janina PietruszkiePerejatko-wicz, Waleria Przez´-dziecka, Maria Sikorska, Aurelia Szczerba, Janina Sztumpf, Teodora S´nie-chowska, Maria Zagan´ska25.
W czasie ponad 20 lat funkcjonowania szpitala szarytkom przyszo praco-wac´ zarówno w warunkach pokoju, jak i w ciezkich czasach I wojny s´wiato-wej. Podczas pierwszego okresu wojny Milanów zdawa sie jeszcze siostrom spokojnym miejscem: „u nas dzieki Bogu dosyc´ spokojnie, tylko z oddali widzimy poci agi po kilkadziesi at dzien´ i noc daj ace znac´ jak przechodz a nie zatrzymuj ac sie. Przygotowanie juz zrobione, ale chorych jeszcze nie ma, do obsugi chorych jest kilka kandydatek z pan´ i gospodarskich córek, które od grubszej roboty zdaje sie nie bed a sie uchylac´ jak pranie, pieczenie chleba w razie potrzeby”26. Wkrótce siostry dotkney osobis´cie grozy wojny. Rela-cje ze strasznych wojennych chwil przekazaa siostra Krystyna w swoim obszernym lis´cie:
tymczasem zaczeli wozic´ przez Milanów cae poci agi rannych. Jednego razu przysano po mnie ze chorzy potrzebuj a pomocy w wagonach. Zapaam waty, bandazy, i lece, juz jestem na pó drogi, poci ag rusza, przykro mi sie zrobio ze nie zd azyam. Tymczasem zobaczyli mnie i zatrzymali mnie, doleciaam; zonie-rze przystawili deske do wagonu i weszam. Mój Boze jak oni tam lezeli bieda-ki. Troche tylko byo barogu rozesane na ziemi, nad nim na goych deskach znów inni lezeli. Kazdy prosi zeby mu poprawic´ opatrunek bo przekrwawiony. Konaj acy lezeli, rzezio im w gardle. Nie miaam nic do picia, daam im troche cukierków. […] Wdrapaam sie jeszcze do paru innych wagonów, zobaczyam ca a okropnos´c´ losu i wróciam do domu. Wczoraj spotkaam duzo ludzi co szli
24Zastepowaa w 1911 r. chor a Franciszke Kubiczek. ASMW, TM, Pismo do Kancelarii
Genera-Gubernatora z 23 listopada 1911 r. w sprawie pozwolenia na wyjazd do Milanowa s. Zofii Brzozowskiej, bez sygn.
25Patrz: Catalogus ecclesiarum et utriusque cleri tam saecularis quam regularis Dioecesis Lublinenesis pro Anno Domini: 1906-1918; Catalogus ecclesiarum et cleri dioecesis Pod-lachiensis seu Janoviensis pro Anno Domini: 1920-1928; Katalog kos´cioów i duchowien´stwa Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej, Siedlce 1929-1930.
do Kos´cioa na msze s´wiet a, opowiedziaam im, popakali sie. Wieczorem juz miays´my czem czestowac´. Caa wies´ przywioza mi do ambulatorium chleba, mleka, jaj, masa. Zawiez´li potem ca a fure na przystanek. […]. Dwa razy, cza-sem trzy dziennie lataam na poci ag. Dobry jest naczelnik Polak i dawa nam znac´ kiedy wyruszy poci ag z Lubartowa to jeszcze zd azyys´my nakrajac´ chleba, nasmarowac´. Jeszcze nam byli wdzieczni, jak dziekowali27.
Wkrótce szpital zapeni sie 30 rannymi, którymi szarytki zajmoway sie w szpitalu ze wsparciem ksiestwa i caego s´rodowiska milanowskiego.
Po wejs´ciu wojsk austriackich sytuacja ustabilizowaa sie pod wzgledem dziaan´ frontowych, ale nie wojennych. Okolica podporz adkowana bya bo-wiem aprowizacji wojska, tak ze trzeba byo racjonalnie gospodarowac´ zapa-sami. Siostra Krystyna donosia w swoim lis´cie na Tamke pod koniec 1915 r., ze
sztab gówny niemiecki stoi w Jaboniu o 12 wiorst w paacu hrabiów Zamoy-skich. To okolica caa musi zywic´ wszystkich. Ze dworu i wsi zabieraj a raz w raz co im tylko potrzeba. Szpitala dzieki Bogu nie ruszaj a. Przysali z guberni min´-skiej kilkanas´cie rodzin do Milanowa i trzeba ich zywic´, bo biedni, a mówi a ze jeszcze 500 osób przys´l a. Bo mamy kartofle to sie bedziemy dzielic´. Chleba do nowego nie wystarczy ale nie martwimy sie, bo i tak nam nie spalili. Kazali wywiez´c´ ze stodoy w pole nam i wszystkim i podpalili sterty a nasz a oblecieli z pochodni a i nie zapalili, to jeszcze mamy28.
Rok 1916 by generalnie trudnym czasem dla szpitala nie tylko ze wzgledu na sytuacje okupacyjn a. Trudy wojny byy na tym terenie wyj atkowo dotkli-we, gdyz was´nie podlaskie powiaty, m.in. i powiat Radzyn´ zostay wyjete spod wadzy cywilnej i podporz adkowano je kontroli wojskowej jako tzw. teren niemieckiej komendy etapów Ober-Ost29. W czasie pracy w warunkach wojennych zmara zarazona tyfusem siostra Aleksandra Bartold30, chorowaa tez kolejna. Ksiezna Czetweryn´ska z trosk a zaznaczya wtedy w swoim w lis´-cie do Domu Centralnego, ze „biedny szpital obecnie przepeniony
po-27Tamze.
28ASMW, TM, List s. Krystyny Przez´dzieckiej z 12 grudnia 1915 r., bez sygn. 29T. K r a w c z a k, W walce o niepodlegos´c´ (1914-1918), w: Z nieznanej przeszos´ci Biaej i Podlasia, oprac. T. Wasilewski, T. Krawczak, Biaa Podlaska 1990, s. 332-333; J. L e-w a n d o e-w s k i, Króleste-wo Polskie pod okupacj a austriack a 1914-1918, Warszawa 1980, s. 40.
30Zmara na tyfus 2 lipca 1916 r. ASMW, TM, Notatka luz´na o obsadzie sióstr w
trzebuje powaznej pomocy”31. Równiez i siostra Krystyna donosia matce przeozonej, ze „martwi sie bardzo, bo cay ciezar spad na s. Janine, która radzi sobie jak moze. Ksiezna Pani bya przy operacji chorych i na opatrunki przychodzi, prawdziwie zastepuje nam matke swoj a serdecznos´ci a”32.
Po odzyskaniu niepodlegos´ci sprawy zdrowotne podporz adkowano central-nemu zarz adowi szpitali i strukturom administracji pan´stwowej. Obowi azki samorz adu w dziedzinie suzby zdrowia stay sie przedmiotem kolejnych ustaw i rozporz adzen´ reguluj acych sprawy publicznej suzby zdrowia dwu-dziestolecia miedzywojennego. Zasadnicze znaczenie dla prawnych uregulo-wan´ w dziedzinie lecznictwa miao zwaszcza rozporz adzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o zakadach leczniczych, róznicuj ace je na os´rodki opieki kompleksowej (szpitale) i doraz´nej (przychodnie)33. Wydolnos´c´ modego pan´stwa w dziedzinie opieki zdrowotnej nie bya jednak w peni mozliwa, tak wiec siec´ szpitali pan´stwowych i samorz adowych uzupeniay placówki spo-eczne i prywatne. Wedug danych z lat trzydziestych, siec´ szpitali w Polsce obok 47 pan´stwowych i 297 samorz adowych stanowiy równiez 223 placówki spoeczne oraz 109 prywatnych34. Pocz awszy od lat dwudziestych, podejmo-wano tez odgórne dziaania na rzecz rozwoju praktyki zawodowej i ksztace-nia pielegksztace-niarek w ramach specjalistycznego systemu szkolen´, kon´cz acego sie egzaminem pan´stwowym. Miao to ogromne znaczenie na dotychczasowy udzia zgromadzen´ zakonnych w opiece spoeczno-zdrowotnej, w tym równiez szarytek, które stanowiy gówn a sie opiekun´cz a w placówkach opiekun´-czych. Zestawienie statystyczne z 1938 r. obrazuj ace udzia poszczególnych zgromadzen´ zakonnych w pracy szpitalnej podkres´la zdecydowan a przewage szarytek w tym sektorze pracy. Peniy one wówczas obsuge pielegniarsk a w 118 szpitalach, podczas gdy liczba szpitali, w których siostry zakonne z innych zgromadzen´ stanowiy personel medyczny, wahaa sie w granicach od jednego do 2835.
W tym nowo powstaym systemie publicznej suzby zdrowia Milanów wymieniany by jako szpital fundacyjny, przeznaczony na 22 ózka
(podzielo-31ASMW, TM, List Ksieznej Marii Czetwertyn´skiej z 2 lipca 1916 r., bez sygn. 32ASMW, TM, List s. Krystyny Przez´dzieckiej z 1 lipca 1916 r., bez sygn.
33M. W o c h, Instytucje ksztatuj ace system opieki zdrowotnej w Polsce (analiza praw-no-porównawcza lat 1918-2004), Warszawa 2012, s. 29.
34Polityka Spoeczna Pan´stwa Polskiego 1918-1935, Warszawa 1935, s. 398.
35H. M a t o g a, Zgromadzenie ss. Miosierdzia s´w. Wincentego à Paulo a krakowskie pielegniarstwo, w: Zawód pielegniarki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. B. Urba-nek, Warszawa 2008, s. 168.
ne na oddzia ogólny i wewnetrzny)36. Funkcje dyrektora peni dr Tomaszu-nas, którego charakterystyczne nazwisko miejscowa ludnos´c´ tumaczya na swoisty sposób: „leczy doktor Tomasz u nas”37. Na zasadzie analogii do wezwania s´wiezo erygowanej w 1928 r. parafii pw. Niepokalanego Poczecia Najs´wietszej Maryi Panny w Milanowie, placówke nazywano Szpitalem Naj-s´wietszej Maryi Panny. W obliczu zmian organizacyjnych i sytuacji we-wnetrznej zgromadzenia, juz w 1929 r. podjeto pierwsz a próbe wycofania szarytek z Milanowa. Jesieni a 1928 r. nadszed z Domu Centralnego list w sprawie wycofania sióstr z placówki: „Ksiezna Pani! Os´mielam sie wyrzec najgebsz a, najszczersz a wdziecznos´c´ za zyczliwos´c´ i opieke, jak a Ksiezna Pani okazuje stale naszym siostrom pracuj acym w szpitalu w Milanowie. Udaje sie jednak z najpokorniejsz a pros´b a o zwolnienie tychze sióstr z obo-wi azków dotychczas spenianych z dniem 1 stycznia 1929, gdyz zmuszona jestem siostry wycofac´ z powodu potrzeb Zgromadzenia”38. Wiadomos´c´ ta wywara piorunuj ace wrazenie, czego wyraz daa ksiezna w swojej odpowie-dzi, zaznaczaj ac, ze list ten spad na ni a jak grom z jasnego nieba39. Pamie-tac´ trzeba, ze szarytki zwi azane byy ze szpitalem milanowskim w sumie ponad 50 lat. Sprawa ich odwoania powrócia latem 1931 r., kiedy was´ci-cielk a dóbr milanowskich bya juz Wanda Z ótowska. Nowa was´cicielka wynegocjowaa jeszcze przeduzenie pobytu do jesieni tego roku, tak aby by czas na zamkniecie spraw fundacyjnych, finansowych i personalnych. Naleza-o wyszukac´ odpowiedni a pielegniarke s´wieck a i dokonac´ likwidacji gospo-darstwa szpitalnego. Miedzy 21 lipca a 4 wrzes´nia wyprzedano czes´c´ maj atku, w tym – zboza, inwentarz zywy, wyposazenie gospodarstwa, maszyne do szycia, czes´c´ mebli, a dochód rozdysponowano na rozliczenia i wydatki pod-rózne40. Sporz adzono wówczas spisy wyposazenia szpitala, w tym czes´ci szpitalnej, kuchennej, gospodarczej i mieszkalnej, które daj a ogólne wyobra-zenie o rozmiarach i funkcjonalnos´ci tej instytucji. Przykadowy spis wyposa-zenia ambulatoryjnego i aptecznego zawiera tabela.
36F. R a k i e w i c z, Stan szpitalnictwa w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1928,
s. 21.
37Relacja Andrzeja Ludwika Z ótowskiego z 2007 r.
38ASMW, TM, List do Marii Czetwertyn´skiej z wrzes´nia 1928 r., bez sygn. 39ASMW, TM, List Marii Czetwertyn´skiej z wrzes´nia 1928 r., bez sygn. 40ASMW, TM, Wykaz sprzedazy i wydatków w Milanowie, bez sygn.
Wyposazenie ambulatorium i apteki w Milanowie z 1931 roku
wyszczególnienie liczba wyszczególnienie liczba
krzyz 1 s´ci agaczek gumowych 2
krzese 2 lejków szklanych 4
kanapka ceratowa 1 [lejków] emali[owanych] 2
pószafek 2 soików szkl[anych[] duzych 16
póka stoj aca 1 [soików szklanych] maych 38
póka wisz aca 1 [soików] fajans[owych] duzych 6
puszek do gazy 2 butelki do tinctur* 36
szafa zamknieta 1 brzytwa 1
szaf aptecznych duzych 2 soików s´rednich 48
szafek oszklonych 2 nozyczek 2
szafek maych z szufladkami 2 igotrzymacz 2
szafka mensa 1 sond 2
stolików maych 2 mixturów 2
stó duzy 1 penset anatomicznych 1
sterylizator z narz[edziami] 1 [penset] chirurgicznych 1
szprycki „rekord” 3 maszynka do cietych baniek 1
tacek emali[owanych] 2 lusterko do zebów 1
[tacek] szkl[anych] fajans[owych] 1 peanów** 3
awek 2 szpatuek met[alowych] prostych 3
maszynek do piguek 2 [szpatuek metalowych] krzywych 1
irygatorów 2 kleszczyki dugie 1
wag aptecznych 3 haki tepe 2
moz´dziezy porc[elanowych] 3 baniek 60
rondelków [porcelanowych] 1 przycisk do korków 1
podstaw drewn[ianych] do prób 2 kaamarz 1
garnuszków porc[elanowych] 2 suszka 1
klosz do waty 1 teczka ceratowa 1
[klosz do] szprycy 1 farmakopeja*** rosyjska 1
menzurek porc[elanowych] 3 farmakopeja austriacka 1
kubów 2 szczotek do mycia butelek 6
miednic do moczenia r ak 1 maska chloroformowa 1
menzurek szkl[anych] duzych 1 szczotek do r ak 3
[menzurek szklanych] maych 3 suchawka drewn[iana] 1
rondelków emali[owanych] 3 kocioek do sterylizacji [?]
gruszek gumowych 3 s´cierek [?]
*nalewki; **kleszczyki; ***spis leków (farmakopea)
Siostry Miosierdzia wycofano ostatecznie ze szpitala w Milanowie w dniu 5 wrzes´nia 1931 r. po pó wieku pracy w tym s´rodowisku. Dugoletnia ich posuga na tym terenie wpisuje sie w kilkusetletni a tradycje dziaalnos´ci zgromadzenia w dziedzinie opieki spoecznej na ziemiach polskich. O szaryt-kach sprowadzonych przez was´cicieli dóbr milanowskich przypomina budy-nek dawnego szpitala, który peni funkcje os´rodka zdrowia.
BIBLIOGRAFIA
Archiwum Sióstr Miosierdzia w Warszawie, Teczka szpitala w Milanowie, Dokumenty luz´ne. Archiwum Sióstr Miosierdzia w Warszawie, Wykaz domów sióstr miosierdzia prowincji
warszawskiej (1652-1917).
Catalogus ecclesiarum et cleri dioecesis Podlachiensis seu Janoviensis pro Anno Domini: 1920-1928.
Catalogus ecclesiarum et utriusque cleri tam saecularis quam regularis Dioecesis Lublinenesis pro Anno Domini: 1906-1918.
C z e t w e r t y n´ s k i W.: Na wozie i pod wozem, 1837-1917. Wspomnienia z lat ubiegych wnukom i wnuczkom opowiedziane, Poznan´ 1939.
Katalog kos´cioów i duchowien´stwa Diecezji Siedleckiej, czyli Podlaskiej, Siedlce 1929-1930. [K o n o p c z y n´ s k i W.], Czetwertyn´ska-S´wiatopek Maria, w: Polski sownik
biograficz-ny, t. IV, Kraków 1938, s. 357.
K o p r u k o w n i a k A.: Dobra ziemskie Milanów i ich was´ciciele w XIX wieku, w: Zie-mian´stwo na Lubelszczyz´nie, red. R. Maliszewska, Kozówka 2001, s. 199-213.
K o p r u k o w n i a k A.: Wodzimierz Ksi aze S´wiatopek-Czetwertyn´ski (1837-1918). Szkic do portretu, w: t e n z e, Ziemian´stwo Lubelszczyzny i Podlasia w XIX i XX wieku. Wybór prac z lat 1974-2005 wydany na jubileusz 75-lecia urodzin Autora, Radzyn´ Podlas-kiLublin 2005, s. 397-409.
K r a w c z a k T.: W walce o niepodlegos´c´ (1914-1918), w: Z nieznanej przeszos´ci Biaej i Podlasia, oprac. T. Wasilewski, T. Krawczak, Biaa Podlaska 1990, s. 327-358. L e w a n d o w s k i J.: Królestwo Polskie pod okupacj a austriack a 1914-1918, Warszawa
1980.
M a t o g a H.: Zgromadzenie ss. Miosierdzia s´w. Wincentego à Paulo a krakowskie pieleg-niarstwo, w: Zawód pielegniarki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. B. Urba-nek, Warszawa 2008, s. 148-168.
M a z u r E.: Dobroczynnos´c´ w Warszawie XIX wieku, Warszawa 1999.
Milanów-wies´ Podlasia. Kronika Antoniego Smolin´skiego; http://milanow.pl/ images/zoom/-ewe/KRONIKA_MILANOW.pdf
Orkiestra Deta OSP Milanów; http://www.orkiestramilanow.ovh.org/ index.php?go=3 Polityka Spoeczna Pan´stwa Polskiego 1918-1935, Warszawa 1935.
R a k i e w i c z F.: Stan szpitalnictwa w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1928. S z a d y J.: Udzia Sióstr Miosierdzia w opiece szpitalnej w Milanowie w 2. poowie XIX
wieku, w: Archiwa. Temporum. Testes. Z´ róda historyczne jako postawa pracy badacza dziejów. Ksiega pami atkowa ofiarowana Profesorowi Stanisawowi Olczakowi, red. ks. G. Bujak, T. Nowicki, ks. Piotr Siwicki, Lublin 2008, s. 530-548.
Szpital w Milanowie pow. Radzyn´skiego, gub. Siedleckiej, na podstawie materiaów zebranych przez kuratora szpitala oraz dra Z. Michaowskiego i B. Krzymowskiego, oprac. dr W. Meczkowski, Warszawa 1903.
W o c h M.: Instytucje ksztatuj ace system opieki zdrowotnej w Polsce (analiza prawno--porównawcza lat 1918-2004), Warszawa 2012.
Z ó t o w s k i A.: Biblioteka milanowska ksi az at Czetwertyn´skich, w: Ziemian´stwo na Lubelszczyz´nie. Materiay II sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozówce, 22-24 maja 2002, red. R. Maliszewska, Kozówka 2003, s. 535-554. Z ó t o w s k i A.: Maria Wodzimierzowa z Uruskich Ksiezna S´wiatopek-Czetwertyn´ska.
Szkic do biografii, w: Ziemian´stwo na Lubelszczyz´nie III: Panie z dworów i paaców. Materiay III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozówce, 11-13 paz´dziernika 2006, red. H. aszkiewicz, t. I, Lublin 2007, s. 67-78.
THE HOSPITAL IN MILANÓW IN THE YEARS 1908-1931 IN THE LIGHT OF THE DOCUMENTS IN THE SISTERS
OF CHARITY’S ARCHIVE IN WARSAW
S u m m a r y
The hospital in Milanów played an important role for the local community against the background of changing historical conditions of the 19th and 20th centuries, treating both patients in the hospital itself and outpatients. It was also a significant element of charity work conducted by the consecutive owners of the Milanów estate, who belonged to the Potocki, Uruski and Czetwertyn´ski families. For most of the time the hospital employed nuns from the Order of Vincent a Paulo’s Sisters of Charity; their long work is documented by the sources kept in the Archive of their Central Home in Tamka Street.
The nuns returned to the institution in 1908 after nearly 20 years of absence caused by the decision of the Czar authorities. The return of the sisters was only possible after the ukase on tolerance was published in 1905, when the Czetwertyn´ski Princes set out to bring the nuns back to the hospital. The documents kept in the Archive of the Central Home proves that the owners of Milanów took care of the work of the hospital that was supported by the service of 3 to 5 nuns. The hospital did not stop working during the First World War, when it fulfilled the function of a field hospital for the wounded and of a base for displaced persons. Then, in the period between the World Wars, it complemented the network of state and local govern-ment hospitals. Sisters of Charity worked in Milanów till 1931, when, on the strength of an agreement with the new owner – Wanda Z ótowska, they were withdrawn from it. The building of the hospital is still inscribed in the local landscape as a medical facility, and also as a testimony of the past time and of the people supporting this important social initiative.
Translated by Tadeusz Karowicz Sowa kluczowe: Milanów, Zgromadzenie Sióstr Miosierdzia Wincentego à Paulo, szarytki,
szpital, Maria S´wiatopek-Czetwertyn´ska, Wodzimierz S´wiatopek-Czetwertyn´ski.
Key words: Milanów, Order of Sisters of Charity of St Vincent de Paul, Sisters of Charity,
