Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce w latach 1965-1985 : zarys problematyki

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 749. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Kazimierz Urban Katedra Nauk Politycznych. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce w latach 1965–1985 (zarys problematyki) I. Sytuacja wspólnoty wyznania mojżeszowego w Polsce po II wojnie światowej zmieniała się. Było to uwarunkowane sytuacją ocalałej ludności żydowskiej, sporami pomiędzy żydowskimi środowiskami laickimi i religijnymi, represyjną często polityką narodowościową władz – a w tym wypadku i wyznaniową. Dość powiedzieć, że sytuacja prawna wspólnoty została uregulowana dopiero w 1961 r., kiedy zarejestrowany został Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego (ZRWM). W tym właśnie roku zorganizowane struktury wspólnoty nabrały bowiem osobowości prawnej. Mogło to rzutować i rzutowało chociażby na jej sytuację majątkową. Władze państwowe już w latach 1945–1946 odmówiły wspólnocie prawa sukcesji po przedwojennych żydowskich gminach religijnych, co w sposób szczególny zaważyło na jej sytuacji prawnej, organizacyjnej i majątkowej. Przez długie lata utrzymywał się zatem swego rodzaju stan tymczasowości. Sytuację pogarszał niezwykle płynny stan posiadania Związku spowodowany kolejnymi emigracjami Por. m.in. Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1993; A. Grabski, Współczesne życie religijne Żydów w Polsce [w:] A. Grabski, M. Pisarski, A. Stankowski, Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Trio, Warszawa 1997, s. 143–202; G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 2000; G. Berendt, Żydzi na gdańskim rozdrożu 1945–1950, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000; E. Waszkiewicz, Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945–1968, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999. . Por. zwięzły zarys: K. Urban, Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961 (zarys działalności), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2006, nr 706. .

(2) 58. Kazimierz Urban. Żydów z Polski, w tym również Żydów wyznania mojżeszowego. Ostatnia fala emigracyjna, poprzedzająca opisywany okres, przypadła na lata 1956–1960; Polskę opuściło wtedy ok. 51 tys. Żydów. Mimo to życie religijne nie załamało się, o czym świadczy pośrednio wspomniana rejestracja. Uległo ono natomiast dużemu ograniczeniu, zwłaszcza w wymiarze organizacyjnym, na przełomie lat 60. i 70. Tej właśnie problematyce poświęcony jest niniejszy artykuł. Daty graniczne opisywanych wydarzeń stanowią: 1965 r. – podjęcie prac nad nowelizacją statutu Związku z 1961 r., oraz 1984 r. – stabilizacja organizacyjna Związku po wyborach władz w kongregacjach i Związku, zgodnych z przepisami statutu wewnętrznego. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu poruszone zostaną następujące problemy: 1) nowelizacja statutu wewnętrznego w 1966 r. i działalność Związku do wydarzeń marcowych; 2) sytuacja Związku w latach 1968–1976; 3) podjęcie rozmów przez Urząd do spraw Wyznań z organizacjami żydowskimi za granicą w sprawie cmentarzy żydowskich w Polsce; 4) odbudowa organizacyjna Związku i umocnienie działalności w latach 1978–1984. Artykuł został napisany na podstawie bogatych materiałów byłego Urzędu do Spraw Wyznań (bezpośredniego nadzorcy i realizatora polityki wobec wspólnoty wyznania mojżeszowego) oraz nielicznych pozycji literatury przedmiotu. II. Mimo wspomnianego exodusu ludności żydowskiej z Polski sytuacja ZRWM nie przedstawiała się najgorzej. Rejestracja Związku 28 czerwca 1961 r. przez Urząd do spraw Wyznań oznaczała stabilizację pod względem prawnym, a zatwierdzony równocześnie statut wewnętrzny dość precyzyjnie określił jego strukturę, władze oraz kierunki działania. Do najważniejszych obowiązków władz Związku należało zapewnienie warunków do praktyk religijnych oraz – szczególnie eksponowana w religii mojżeszowej – działalność charytatywna. Do niebagatelnych powinności należało zabezpieczanie pożywienia koszernego, przede wszystkim mięsa oraz rytualnej dorocznej potrawy – macy (także i mąki na mace). Związek tworzyły placówki duszpasterskie – kongregacje wyznania mojżeszowego. Stan posiadania Związku w tych latach nie był jeszcze mały. Według sprawozdania za 1963 r. liczył on ok. 6 tys. członków, przynależnych do 20 kongregacji: (Warszawa – działająca przy zarządzie głównym), Bielsko-Biała, Bytom, Częstochowa, Dzierżoniów, Gliwice, Katowice, Kraków, Legnica, Łódź, Lublin, Sosnowiec, Świdnica, Szczecin, Tarnów, Wałbrzych, Wrocław, Włocławek, Zgo A. Stankowski, Nowe spojrzenie na statystyki dotyczące emigracji Żydów z Polski po 1944 roku [w:] G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, op.cit., s. 131–132. Autor podaje, że w styczniu 1961 r. pozostało w Polsce ok. 36.8 tys. osób pochodzenia żydowskiego..

(3) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 59. rzelec, Żary k. Żagania. Czynnych było 27 synagog i domów modlitwy. W użytkowaniu i pod opieką kongregacji znajdowały się 53 cmentarze. Związek prowadził wówczas 9 kuchni rytualnych (w Dzierżoniowie, Gliwicach, Katowicach, Krakowie, Legnicy, Łodzi, Szczecinie, Wrocławiu, Wałbrzychu, Warszawie). W 1963 r. wydano w nich ogółem 124 353 obiady, w tym 69 742 bezpłatne. Rozprowadzał także mięso z uboju rytualnego oraz macę. Tak szeroka działalność była możliwa dzięki stałym dotacjom zagranicznych organizacji – Joint Distribution Committee oraz Societe de Secours et D’Entre Aide z Genewy. Przykładowo w 1964 r. wyniosły one 101 578 dolarów amerykańskich. W latach 1963–1964 wydatki wyniosły odpowiednio 6598,3 tys. zł i 6195,8 tys. zł. Przeciętnie ok. 3,5 mln zł władze Związku asygnowały na rzecz kongregacji. Wydatki na działalność charytatywną wynosiły od 68% do 76%, administracyjne – ok. 18% i na cele kultu religijnego od 5% do 14%. Jeśli chodzi o dochody Związku, uderza (i wówczas, i później) niezwykle mała ofiarność wiernych. W 1964 r. miała ona wynieść zaledwie ok. 7,5 tys. zł. W sprawozdaniach i materiałach pokontrolnych uderza też brak wydatków na remonty budynków oraz konserwację cmentarzy. Mimo nie najgorszej sytuacji materialnej bieżącą działalność Związku utrudniały liczne konflikty zarówno wewnętrzne, jak i z władzami państwowymi oraz Towarzystwem Społeczno-Kulturalnym Żydów w Polsce (TSKŻ). Spośród tych pierwszych najgłośniejszym i najbardziej długotrwałym był konflikt byłego rabina kongregacji łódzkiej Wawy Morejno z kolejnymi władzami Związku i wieloma środowiskami religijnymi w Polsce. Reprezentował on radykalny ortodoksyjny judaizm i krytycznie odnosił się do niemal wszystkich przejawów działalności Związku, jego władz i wiernych. Domagał się też przywrócenia mu urzędu rabina, którego został pozbawiony – za aprobatą Urzędu do spraw Wyznań – jeszcze w 1957 r. Nie był więc uznawany ani przez Związek, ani władze państwowe10. W różnych memoriałach kierowanych do najwyższych władz obwiniał tych czy innych działaczy o sprzeniewierzanie się zasadom religii mojżeszowej, inne rze. Por. przypis 2.. Protokół Komisji Rewizyjnej ZRWM z 15 października 1964 r., Archiwum Akt Nowych, zespół akt Urzędu do spraw Wyznań (dalej: AAN UdW), sygn. 75/32. . Por. zwięzła informacja: A. Kwaterko, Piękny jubileusz działalności „Jointu” w Polsce, „Kalendarz Żydowski – Almanach” 1990–1991, s. 155–161.. Informacja w sprawie kontroli przeprowadzonej w ZRWM (z marca 1966 r.), AAN UdW, sygn. 75/32. Z innych źródeł wynika, że były one wyższe o ok. 10 tys. dolarów rocznie. . Por. przypis 5.. Olbrzymia dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 131/505; także zespół akt Ministerstwa Administracji Publicznej – AAN MAP, t. 1104. . 10. Z nielicznych publikacji por. A. Grabski, op.cit., s. 187 i nast..

(4) Kazimierz Urban. 60. kome przestępstwa (przywłaszczanie zagranicznych dotacji). Te właśnie zarzuty stały się dla Urzędu wygodnym pretekstem, aby przeprowadzić kompleksową kontrolę finansową Związku za lata 1963–196511. Dodać należy, że nie dopatrzono się nadużyć czy poważniejszych uchybień w działalności władz Związku. Drugą sprawą sporną, która dała znać o sobie po raz pierwszy na taką skalę w okresie powojennym, okazała się sprawa cmentarzy żydowskich. Spór toczył się z władzami państwowymi. Przez religijnych (i nie tylko) Żydów cmentarze traktowane są jak rzecz święta, nienaruszalna. Tymczasem po wojnie wiele z nich przeszło w posiadanie skarbu państwa na mocy dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich12. W konsekwencji nadzór nad tymi nieruchomościami i dysponowanie nimi znalazły się w kompetencji władz lokalnych. Traktowały one te cmentarze dość dowolnie, często przeznaczając je na różne cele, np. budownictwo mieszkaniowe i gospodarcze, sportowo-rekreacyjne i inne. Systematyczne protesty władz Związku, kierowane do Urzędu czy władz lokalnych, zasadniczo nie odnosiły skutku13. Nie uregulowała tych problemów ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 31 stycznia 1959 r.14 Utrzymała ona instytucję zamknięcia (po 40 latach od ostatniego pochówku) i likwidacji cmentarza. Wywoływało to protesty wielu środowisk żydowskich za granicą. Krytyka poczynań władz polskich znalazła stałe miejsce na łamach prasy żydowskiej. Trzeba tu odnotować głośny memoriał z 20 czerwca 1966 r. przedstawicieli ośmiu wpływowych organizacji żydowskich w Stanach Zjednoczonych złożony w ambasadzie polskiej w Waszyngtonie, a dotyczący zachowania cmentarzy żydowskich na terenie Polski15. W spór o cmentarze włączył się także wspomniany W. Morejno. W swoich memoriałach skierowanych m.in. do premiera J. Cyrankiewicza, sekretarza KC PZPR W. Gomułki, szefów resortów spraw wewnętrznych i gospodarki komunalnej – nie mówiąc o Urzędzie do spraw Wyznań – niezwykle kategorycznie potępił z pozycji doktrynalnych naruszanie nietykalności cmentarzy żydowskich przez władze16. Skutkiem tego sporu było podjęcie przez Urząd do spraw. 11 12. Bogata dokumentacja i protokoły pokontrolne w: AAN UdW, sygn. 75/32. Dz.U. z 1946 r., nr 13, poz. 87.. Por. np. zwięzła dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 75/32 (dotyczyła m.in. cmentarzy w Bielsku-Białej, Kamieniu Pomorskim, Górze Kalwarii, Lublinie, Głogowie, Korczynie, Rudniku, Żychlinie, Człuchowie, Mielcu i wielu innych). 13. 14. Dz.U. z 1959 r., nr 11, poz. 62 z późn. zm.. Por. ibidem, pismo Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 7 lipca 1966 r. do dyrektora Urzędu (w załączeniu tekst memoriału). 15. Por. np. list W. Morejno z 16 sierpnia 1965 r. do J. Cyrankiewicza, AAN UdW, sygn. 131/505. Można tam również znaleźć pisma do innych adresatów. 16.

(5) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 61. Wyznań wespół z ZRWM prac nad ewidencją i stanem tych cmentarzy17. Władze Związku żądały także korzystniejszych przeliczników dla otrzymywanej w dolarach pomocy (1 dolar po 72 zł, a nie po 24 zł), by móc przeznaczyć część środków na remonty i konserwacje niektórych przynajmniej nekropolii18. Największy jednak spór toczył się pomiędzy Związkiem a TSKŻ i można byłoby powiedzieć, że miał on charakter niejako strukturalny. Znalazł on wyraz m.in. we wnioskach Komisji Narodowościowej przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR (działała ona od stycznia 1957 r., jej członkami byli m.in. przedstawiciele TSKŻ, ale nie Związku) sformułowanych w kwietniu 1965 r. W dokumencie tym znalazło się m.in. takie oskarżenie: „Żydowska kongregacja wyznania mojżeszowego przy pomocy środków finansowych otrzymywanych od zagranicznych organizacji wyznaniowych i syjonistycznych dąży do objęcia swoimi wpływami członków TSKŻ przy pomocy szeroko rozbudowanej sieci stołówek i działalności charytatywnej. Skupia wokół siebie znaczną grupę młodzieży żydowskiej i osób starszych. Niedostateczna dotąd kontrola nad działalnością żydowskiej kongregacji religijnej wyznania mojżeszowego doprowadziła do tego, że zagraniczne i wewnętrzne elementy syjonistyczne wykorzystują działalność kongregacji do syjonistycznej i proizraelskiej działalności w szerokich kręgach obywateli polskich narodowości żydowskiej”19. W tym kierunku poszły szczegółowe zalecenia, przede wszystkim dla Urzędu do spraw Wyznań. Zdecydowano mianowicie wzmocnić nadzór Urzędu nad Związkiem przez nowelizację statutu wewnętrznego, odseparować dzieci i młodzież (ale też i środowiska TSKŻ) od kongregacji, ograniczyć (jeśli nie wyeliminować) kontakty Związku i kongregacji z przedstawicielami zagranicznych organizacji żydowskich, ograniczyć działalność charytatywną m.in. przez likwidację stołówek koszernych. Władze stosunkowo szybko uporały się z nowelizacją statutu. Został on opracowany przez Wydział Administracyjny KC PZPR i poddany konsultacji przez Urząd do spraw Wyznań oraz Departamenty III (zajmujący się sprawami wyznaniowymi) i Społeczno-Administracyjny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 20. Jednocześnie już w marcu 1966 r. rozpoczęto wybory do władz w kongregacjach oraz wybory delegatów na Związkowy Zjazd Kongregacyjny, który miał przyjąć nowy statut i wyłonić nowe władze Związku. Przebieg wyborów był nadzorowany Dość obszerna dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 131/516; AAN UdW, sygn. 75/32 dokumentacja dotycząca cmentarzy w woj. rzeszowskim. 17. 18. Por. np. pismo I. Frenkla do Urzędu z 3 listopada 1965 r. , AAN UdW, sygn. 75/32.. Ibidem, „Wnioski Komisji Narodowościowej przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR dotyczące przeciwdziałania penetracji kleru rzymskokatolickiego, byłego kleru grekokatolickiego i żydowskiej kongregacji religijnej wyznania mojżeszowego na środowiska i towarzystwa narodowościowe” (kwiecień 1965 r.). 19. 20. Wersje, poprawki, notatki itp. w: AAN UdW, sygn. 75/32–33..

(6) Kazimierz Urban. 62. przez Urząd, Wydział Administracyjny KC PZPR oraz wymienione Departamenty MSW. Dokonywały one również oceny społeczno-politycznej zarówno wyłonionych władz Kongregacji, jak i delegatów na Zjazd Kongregacyjny21. Analizowały też przyszły skład władzy wykonawczej – Zarządu Głównego Związku, a zwłaszcza sprawdzały osobę dotychczasowego przewodniczącego I. Frenkla, grożąc mu brakiem akceptacji przez Urząd w wypadku ponownego kandydowania na to stanowisko22. Zarzucano mu prosyjonistyczne sympatie, rozrzutność, trwonienie dotacji zagranicznych i cały szereg postępków natury moralnej. Ostatecznie Związkowy Zjazd Kongregacyjny odbył się 20 listopada 1966 r. Uczestniczyło w nim 32 delegatów kongregacji, a także z ramienia Urzędu do spraw Wyznań – Naczelnik Wydziału Wyznań Nierzymskokatolickich S. Kiryłowicz. Po bardzo ogólnikowym sprawozdaniu dotychczasowego przewodniczącego i komisji rewizyjnej oraz dyskusji udzielono ustępującym władzom absolutorium23. Następnie odbyły się wybory do naczelnych organów Związku (będzie o tym mowa w dalszej części artykułu). Delegaci jednogłośnie zaakceptowali również projekt nowego statutu. Najważniejsze zmiany statutowe dotyczyły ograniczenia autonomii kongregacji na rzecz zarządu Związku24. Wprowadzono nową formułę członkostwa, gdyż statut określił, że Związek tworzą: „osoby wyznania mojżeszowego obojga płci zamieszkałe w PRL”, a nie jak dotychczas – kongregacje terenowe (art. 2). Ograniczono kadencyjność organów kongregacji do lat dwóch, a Związku do lat trzech (art. 20, 37). Ograniczono też do dwóch kadencji sprawowanie urzędu przewodniczącego Zarządu Głównego przez tę samą osobę (art. 26, pkt. 3). Wielokrotnie podkreślono konieczność prowadzenia działalności zgodnie z obowiązującym prawodawstwem, względnie uzależniając ją od zgody władz nadzorczych, czyli formalnie Urzędu do spraw Wyznań. Najdalej idący w tej kwestii zapis brzmiał: „Formy i zakres działalności religijnej, charytatywnej i gospodarczej Kongregacji wymagają uzgodnienia z państwowym organem nadzorczym” (art. 32, pkt. 2). Przewidziano możliwość nauczania religii mojżeszowej przy synagogach i domach modlitwy, nie wspomniano jednak, że chodzi tu o dzieci i młodzież, względnie konwertytów (art. 41). W statucie utrzymano dotychczasową strukturę władz kongregacji: zwyczajne walne zgromadzenie, zarząd (od 3 do 5 członków), komisja rewizyjna (od 3 do 5 członków) oraz Związku: Związkowy 21. Bogata dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 75/33.. Ibidem, por. „Informacja o przygotowaniach do wyboru władz Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Polsce” Wydziału Administracyjnego KC PZPR (lipiec 1966 r.). 22. Tekst „Sprawozdania”, a także „Notatka dotycząca wyborów nowych władz Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w PRL” z 5 grudnia 1966 r. w: AAN UdW, sygn. 75/32. 23. 24 Kilka egzemplarzy znowelizowanego statutu w: AAN UdW, sygn. 75/32–33. Także: W. Wysoczański, Prawo wewnętrzne kościołów i wyznań nierzymskokatolickich w PRL, Odrodzenie, Warszawa 1971, s. 343–354..

(7) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 63. Zjazd Kongregacyjny, Zarząd Główny (od 7 do 9 członków), komisja rewizyjna (3–5 członków), Sąd Polubowny (od 3 do 5 członków) i Związkowa Rada Religijna (statut nie określił liczby członków, gdyż nie było już wówczas w Polsce urzędującego rabina, a kwestie te poruszono w rozdziale pt. „Rabin”). Formalnie nowy statut został zatwierdzony przez Urząd do spraw Wyznań 28 grudnia 1966 r. i obowiązywał aż do końca lat 80. Związkowy Zjazd Kongregacyjny wyłonił także nowe władze centralne: Zarząd Główny (Ch. Rotner, A. Brandys, I. Frenkiel, M. Jakubowicz, D. Goetz, H. Kind, J. Aszkenazy – członkowie; A. Bielecki, M. Lejzerowicz – zastępcy), komisja rewizyjna (Sz. Pomerancblum, Sz. Wajnryb, Ch. Szeps), Sąd Polubowny (B. Appel, J. Bodner, L. Gerwitz) i Rada Religijna (Ch. Rotner, A. Lesman, Sz. Pomerancblum). W dniu 21 listopada na pierwszym posiedzeniu Zarządu Głównego wybrano na przewodniczącego Związku I. Frenkla, jednak ten wyboru nie przyjął. Tydzień później na kolejnym posiedzeniu wybrano na przewodniczącego Ch. Rotnera, a na sekretarza – A. Brandysa. Wymienione władze zostały ostatecznie 21 grudnia 1966 r. zaakceptowane formalnie przez Urząd do spraw Wyznań25. Mimo wspomnianych zarzutów, konfliktów i oskarżeń w połowie 1966 r. Związek miał liczyć 5500 członków, skupionych – oprócz Warszawy – w 18 kongregacjach terenowych (w tym czasie zlikwidowano kongregację we Włocławku)26. Posiadał 11 synagog, 19 domów modlitwy oraz 16 innych budynków. Utrzymywał 18 stołówek rytualnych oraz 16 punktów sprzedaży mięsa koszernego. Wypiek macy rytualnej był prowadzony we własnym zakładzie w Warszawie. Związek sprawował opiekę nad 67 cmentarzami wyznaniowymi. Czynne były także 3 punkty katechetyczne. Wszystkie te wymienione instytucje i placówki obsługiwało ok. 300 etatowych pracowników. Podstawy materialne zabezpieczała nadal pomoc zagraniczna, a roczny budżet Związku zamykał się sumą 11 mln zł. Tak więc rozmiary działalności charytatywnej, opiekuńczej i religijnej nie były małe. III. Ani nowy statut, ani tym bardziej wyłonione na podstawie jego przepisów władze kongregacji oraz Związku nie ustabilizowały żydowskiego życia religijnego. Wydarzenia międzynarodowe (wybuch wojny izraelsko-egipskiej) oraz wewnętrzne (wydarzenia marcowe 1968 r. i związana z nimi histeria antyżydowska) doprowadziły bowiem na przełomie lat 60. i 70. do największego załamania tegoż życia religijnego – bodaj we wszystkich wymiarach27. Emigracja dotknęła również wspólnotę wyznania mojżeszowego. Zdekompletowane zostały zarządy 25 26. Pismo S. Kiryłowicza z 21 grudnia 1966 r. do ZRWM, AAN UdW, sygn. 75/32.. Por. przypis 22.. Ze względu na bogactwo literatury i ograniczoną objętość artykułu zrezygnowano z przywoływania literatury przedmiotu dotyczącej tych wydarzeń. 27.

(8) Kazimierz Urban. 64. kongregacji, Zarząd Główny i inne organa statutowe. Szczególnie dotkliwe okazało się zawieszenie pomocy (na kilkanaście lat) przez organizację Joint oraz spore ograniczenie pomocy przez Societe de Secours et D’Entre Aide z Genewy. Na dotacje władz państwowych Związek nie mógł liczyć. Nie mógł też liczyć na składki członkowskie, tym bardziej że ich ściągania zaprzestano, a w 1967 r. zrezygnowano z ewidencji członków. Dlatego też niezwykle trudno jest się odnieść do spotykanych sporadycznie danych o liczbie członków. Wreszcie poczęło o sobie dawać znać w przyspieszonym niejako tempie starzenie się wspólnoty, które dziesiątkowało zarządy kongregacji i osłabiało życie religijne. W tym okresie władze zaczęły sięgać w swojej polityce wobec Związku po środki represyjne. Najbardziej spektakularnym było wyeliminowanie certyfikatu Związku (tekst hebrajski z sześcioramienną gwiazdą Dawida) z nalepek na butelkach zawierających wódkę koszerną, produkowaną przez państwowy monopol spirytusowy28. Mniej więcej w tym samym czasie cenzura nie dopuściła do druku materiału M. Szulkina (na łamach tygodnika „Fołks-Sztyme”) poświęconego działalności referatu do spraw ludności żydowskiej przy prezydium PKWN (1944 r.)29. Sporo miejsca w korespondencji z Urzędem i resortem finansów zajmowała sprawa zezwolenia pobrania z konta pozostałych dotacji zagranicznych i przeliczania ich według tzw. kursu eksportu wewnętrznego i specjalnego (trzykrotnie niższego – niekorzystnego dla Związku)30. Urząd do spraw Wyznań wraz z resortem finansów korzystał też z doświadczeń pierwszej połowy lat 50., blokując konta bankowe niektórych kongregacji (Katowice, Gliwice w 1969 r.)31 czy zajmując środki na tych kontach z tytułu rzekomo zaległych podatków, dotyczących jeszcze lat 1956–1959 (Szczecin, Wrocław w 1969 r.)32. Próbowano ponadto uwikłać Związek w dochodzenie prokuratorskie w sprawie ulg celnych na towary przekazywane w latach 1957–1967 na rzecz Żydowskiej Komisji Pomocy Społecznej i Komitetu do Spraw Szkolenia Zawodowego Ludności Żydowskiej w Polsce (co najmniej 130 mln zł). Urząd nie chciał się jednak angażować w te niejasne sprawy, gdyż skrupulatnie nadzorował pomoc dla Związku, sięgającą miesięcznie 12–15 tys. dolarów. Tym bardziej że we wspo-. 28 Por. „Notatka” S.K. z 13 maja 1969 r., AAN UdW, sygn. 131/506. W ilości kilkunastu tysięcy litrów rocznie rozchodziła się ona prawie po całym żydowskim świecie. 29 30 31 32. „Sygnały” z 9 lipca 1969 r. (biuletyn GUKPPiW), AAN UdW, sygn. 131/508. Por. np. dokumentacja w AAN UdW, sygn. 131/506–508.. Por. np. pismo zarządu Związku z 23 października 1969 r. do Urzędu, AAN UdW, sygn. 508. Por. np. pismo Ch. Rotnera z 22 stycznia 1969 r. do Urzędu, AAN UgW, sygn. 506..

(9) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 65. mnianych Komisjach decydującą rolę odgrywali działacze TSKŻ, a funkcje nadzorcze nad tą organizacją i Komisjami sprawował resort spraw wewnętrznych33. W politykę represyjną wpisywały się kolejne próby przeznaczania cmentarzy żydowskich czynnych i nieczynnych na różne cele gospodarcze, jak w wypadku nekropolii warszawskiej i łódzkiej czy cmentarzy w Częstochowie, Łańcucie, Gliwicach i Kłobucku34. Władze Związku nie mogły w tym względzie się skutecznie przeciwstawić, narażając się w ten sposób dodatkowo na ataki ze strony wielu środowisk żydowskich za granicą. W takich okolicznościach Ch. Rotner zmuszony został do ustąpienia ze stanowiska przewodniczącego zarządu. W zachowanym sprawozdaniu– oświadczeniu, złożonym na posiedzeniu zarządu w lipcu 1969 r., nakreślony został obraz opłakanego stanu położenia organizacyjnego i materialnego Związku35. Praktycznie ustała działalność zarządu jako statutowego organu Związku, nie było kontaktów pomiędzy zarządem a kongregacjami – których zarząd w wielu wypadkach został zdekompletowany, zniszczone zostały podstawy materialne Związku. Jak wynika z tegoż sprawozdania od 1 stycznia 1968 r.: „źródła finansowe zostały ograniczone, a działalność charytatywna została niemal w całości zlikwidowana. Od 1 lipca Societe de Secours zmniejszyło dotacje o 45%, a od 1 listopada 1968 r. zaprzestało ich udzielania”. Kierownictwo organizacji uzależniło dalszą pomoc od wizyty jej przedstawiciela w Polsce albo delegata Związku w Genewie w celu konsultacji. Urząd do spraw Wyznań (a z pewnością również inne resorty i gremia partyjne) nie wyraził zgody nawet na prywatny wyjazd Ch. Rotnera do Szwajcarii. Ch. Rotner stwierdził też: „Stanowisko moje oraz wszystkich członków zarządu jest, aby nie likwidowano Związku i części cmentarza w Warszawie, a sytuacja jest taka, że likwidacja jest konieczna”. Następcą Ch. Rotnera został wybrany ponownie Izaak Frenkiel, wówczas przewodniczący łódzkiej kongregacji i wieloletni członek zarządu. Doskonale orientował się w niezwykle trudnej sytuacji Związku i wspólnoty wyznania mojżeszowego, w podstawach materialnych jej egzystencji. Te właśnie problemy zdominowały obrady zarządu w dniu 24 lutego 1970 r.36 Z protokołu wynika, że Związek sporadycznie otrzymywał dotacje z Societe de Secours, były one jednak mocno ograniczone. Ciążyła nad nimi nadal groźba kierownictwa genewskiego dotycząca ich zaprzestania. Na początku 1970 r. odmówiło ono nawet wsparcia wypieku macy. 33 Pismo Prokuratury Generalnej z 8 maja 1969 r. do Urzędu; Pismo Urzędu z 16 czerwca 1969 r. do Prokuratury, AAN UdW, sygn. 508.. Por. dokumentacja w: AAN UdW, sygn. 131/506 (Gliwice), 131/508 (Warszawa, Łódź, Częstochowa, Kłobuck, Łańcut). 34. 35 36. Por. dokument bez tytułu i daty z podpisem Ch. Rotnera, AAN UdW, sygn. 131/508. Protokół z posiedzenia w: AAN UdW, sygn. 131/507..

(10) Kazimierz Urban. 66. Dlatego zarząd zdecydował się po raz kolejny (1968 i 1969 r.) zaciągnąć pożyczkę w Urzędzie do spraw Wyznań, aby dostarczyć wiernym na święta Pesach tę najważniejszą potrawę rytualną. Jeśli chodzi o lata następne, brakuje materiałów źródłowych, które pozwalałyby przynajmniej ogólnie zrekonstruować stan posiadania Związku, przybliżyć rozmiary działalności przede wszystkim kongregacji oraz przybliżyć politykę Urzędu. Wiadomo, że I. Frenkiel był przewodniczącym do 16 lipca 1973 r. Był on obwiniany w wielu środowiskach żydowskich o uległość wobec władz w sprawie wykorzystania części cmentarza warszawskiego pod budowę arterii komunikacyjnej. Jego następcą został wybrany, oczywiście przy akceptacji Urzędu, Mozes Finkelstein, związany z kongregacją wrocławską. W zachowanym sprawozdaniu o stanie posiadania w 1974 r. wyszczególniono 15 czynnych kongregacji oraz jedną przy zarządzie w Warszawie, 11 pracowników świeckich (2 kantorów, 2 rzezaków, 7 szamesów), 24 synagogi i domy modlitwy, pewną liczbę nieruchomości (budynki) oraz 1319 członków (województwa: bydgoskie – 4, gdańskie – 21, katowickie – 284, krakowskie – 183, lubelskie – 22, łódzkie – 242, szczecińskie – 86, wrocławskie – 318, zielonogórskie – 25, Warszawa i warszawskie – 134)37. Wykazano również 78 cmentarzy będących w użytkowaniu i pod opieką kongregacji. Inne dane dotyczące wiernych (członków kongregacji) na koniec 1974 r. można odnaleźć w innym źródle. Miały one liczyć odpowiednio: Warszawa – 98, Bielsko-Biała – 39, Dzierżoniów – 36, Kraków – 183, Legnica – 60, Łódź – 153, Szczecin – 131, Wrocław – 77, Bytom – 93, Częstochowa – 24, Gliwice – 66, Katowice – 49, Lublin – 30, Wałbrzych – 66, Żary k. Żagania – 19 oraz Zgorzelec – 4838. Można też nadmienić, że w tym czasie załamania, także finansowego, w 1973 r. wydano w 9 kuchniach rytualnych 67 593 obiady, w tym 50 085 bezpłatnych. Świadczyć to może pośrednio o rozmiarach działalności charytatywnej. Nieco światła na sytuację organizacyjną, a pośrednio i całą działalność Związku, rzuca „Notatka” z 2 czerwca 1977 r. Macieja Jakubowicza, sekretarza zarządu od 1969 r. i przewodniczącego kongregacji krakowskiej39. W notatce tej udzielił on odpowiedzi Urzędowi do spraw Wyznań na pytania, które postawiono zarządowi na spotkaniu w Urzędzie w kwietniu tegoż roku co do kondycji organizacyjnej wspólnoty wyznania mojżeszowego. Konfrontował on stan faktyczny z zapisami statutu z 1966 r. Związkowy Zjazd Kongregacyjny, który winien być zwoływany co 3 lata, nie odbył się od co najmniej 10 lat („Brak w aktach Związku dokumentacji – kiedy Zjazd taki miał miejsce ostatnio”.). Podobnie sytuacja Pismo M. Finkelsteina z 13 lutego 1975 r. do Urzędu, AAN UdW, sygn. 132/24. Na temat liczby członków w tych latach por. uwagi A. Grabskiego, op.cit., s. 144 i nast. 37. 38 Por. wykaz odręczny przy piśmie M. Jakubowicza z 2 czerwca 1977 r. do Dyrektora Urzędu do spraw Wyznań T. Dusika, AAN UdW, sygn. 132/24. 39. Ibidem. Wszystkie cytaty z tegoż dokumentu..

(11) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 67. przedstawiała się z Zarządem Głównym, gdyż spośród 9 członków wybranych na ostatnim zjeździe pozostało z wyboru tylko dwóch – H. Kind i M. Jakubowicz. Nie funkcjonowała Główna Komisja Rewizyjna („Od co najmniej 10 lat Główna Komisja Rewizyjna nie przejawia żadnej działalności, po prostu nie istnieje. Brak w aktach Związku dokumentacji – kto i kiedy wchodził w jej skład”.) ani Sąd Polubowny („Brak w aktach Związku dokumentacji, czy w ogóle był wybrany”.). W wypadku kongregacji – w pięciu ich przewodniczący pochodzili z wyboru (Katowice, Kraków, Lublin, Łódź i Wrocław), natomiast pozostali – z nominacji zarządu i to na podstawie umowy o pracę. M. Jakubowicz zwracał także uwagę na podeszły wiek członków (przeciętnie 68 lat) i pogłębiającą się niekorzystną strukturę wiekową całej społeczności. Bardzo pesymistycznie wyrażał się też o możliwości jej organizacyjnego wzmocnienia: „Sądzę, że istniejącą obecnie strukturę władz centralnych i terenowych Związku, jeśli naturalnie nie zaszłyby okoliczności nadzwyczajne, jak np. dopływ nowych członków o należytym poziomie intelektualnym i etycznym – w co niestety nie wierzę – należałoby pozostawić bez zmian, dbając jedynie o prawidłowość działalności Związku kultowo-religijną, charytatywną i gospodarczą”. IV. Ta nader pesymistyczna ocena odnosiła się do załamania organizacyjnego Związku oraz niezwykle niekorzystnej struktury wiekowej wiernych wyznania mojżeszowego. Trzeba jednak nadmienić, że od kilku już lat prowadzone były rozmowy Urzędu do spraw Wyznań z eminentnymi przedstawicielami zagranicznych środowisk i organizacji żydowskich w celu uregulowania spornych zagadnień. Władze polskie przyzwoliły na te rozmowy ze względu na kształtujący się w wielu krajach Zachodu po wydarzeniach marcowych i kampaniach antyżydowskich niezwykle negatywny obraz Polski i społeczeństwa polskiego. W kreowaniu tego wizerunku niezwykle aktywne były międzynarodowe i lokalne organizacje żydowskie, także religijne. M.in. w tym ostatnim przypadku szczególnie złożonym i konfliktowym zagadnieniem okazała się znów sprawa cmentarzy czy szerzej – majątku byłych wyznaniowych gmin żydowskich. Rozmowy zapoczątkowała wizyta w Polsce w 1974 r. rabina Izaaka Lewina, urodzonego w Polsce wpływowego działacza Związku Rabinów USA, profesora uczelni amerykańskich, doktora praw. Mówił on wówczas o sprawie cmentarzy „każda decyzja władz polskich przekształcenia cmentarza wyznania mojżeszowego na inne cele wywołuje duże wzburzenie wśród Żydów w USA i jest powodem interwencji w ambasadzie PRL w Stanach Zjednoczonych oraz nieprzyjaznych narodowi polskiemu i Polsce komentarzy”40. Bezpośrednim skutkiem tych rozmów było ponowne opracowanie przez Urząd wraz z resortem gospodarki 40 Por. notatka T. Dusika z rozmowy z rabinem I. Lewinem odbytej 17 lipca 1974 r. w Urzędzie do spraw Wyznań, AAN UdW, sygn. 131/516..

(12) Kazimierz Urban. 68. komunalnej analizy stanu cmentarzy (czynnych i nieczynnych) oraz oszacowanie ewentualnych kosztów związanych z ich uporządkowaniem i bieżącą konserwacją. W ewidencji znajdowały się 443 cmentarze (liczba daleko niepełna), ich uporządkowanie miało kosztować jednorazowo ok. 57 mln zł, a bieżąca konserwacja rocznie ok. 10 mln zł41. Były to niemałe kwoty. W latach następnych miały miejsce kolejne wizyty i rozmowy z władzami polskimi, przede wszystkim z przedstawicielami Urzędu do spraw Wyznań42. Do najważniejszych należała niewątpliwie wizyta delegacji wpływowych organizacji rabinackich USA z udziałem przewodniczącego związku zawodowego dokerów amerykańskich, W. Perrego. Przebywała ona w Polsce od 5 do 13 września 1976 r.43 Przedmiotem burzliwych niekiedy rozmów była znowu sprawa nienaruszalności cmentarzy, chociaż nie należy zapominać, że w styczniu tegoż roku Światowy Kongres Żydów oraz Światowa Federacja Żydów Polskich skierowały do rządu polskiego memoriał w sprawie uregulowania spraw żydowskich przez władze polskie (odszkodowanie za mienie gmin wyznaniowych i żydowskich organizacji społecznych, opieka nad cmentarzami, upamiętnienie miejsc martyrologii, nowa ekspozycja w obozie oświęcimskim, dostęp do polskich zasobów archiwalnych, świadczenia rentowe dla byłych obywateli polskich, sprawa sprzętu liturgicznego i przedmiotów kultu)44. Najważniejszym osiągnięciem delegacji było pismo ministra – kierownika Urzędu do spraw Wyznań K. Kąkola do niektórych jej członków, informujące, że władze polskie są zasadniczo za zachowaniem istniejących cmentarzy żydowskich w Polsce45. Była to niewątpliwie pierwsza tego typu deklaracja (i to na piśmie!) władz polskich w tej spornej kwestii. W Urzędzie do spraw Wyznań opracowano ponadto obszerny dokument zatytułowany „Problemy wynikające z rozmów z rabinami z USA podczas ich pobytu w Polsce w dniach od 5 do 13 września 1976 r.”. Utworzony został również zespół do spraw żydowskich, w którego skład weszli również przedstawiciele Związku Religijnego Wyznania 41 Ibidem. Pismo wicedyrektora Urzędu A. Skarżyńskiego z 31 lipca 1973 r. do T. Palimąki, kierownika Wydziału Administracyjnego KC PZPR. Por. „Notatka dot. cmentarzy żydowskich w PRL” (bez daty i autora).. 42 Por. opracowanie Z.W. z 30 października 1979 r. „Notatka dotycząca problematyki żydowskiej”, AAN UdW, sygn. 132/269. 43. Relacje z przebiegu wizyty w: AAN UdW, sygn. 131/511.. Dokładniejsza dokumentacja m.in. w: AAN UdW, sygn. 131/511, 132/269. Odpowiedzi na te postulaty udzielił minister – kierownik Urzędu do spraw Wyznań K. Kąkol w piśmie z 20 grudnia 1977 r. do Szlomo Ben Izraela, wiceprezydenta Federacji Żydów Polskich w USA, w załączonym „Pro memoria”. 44. 45 Por. np. pisma K. Kąkola do W. Perrego z 11 września 1976 r. i do Rabbinical Commitee for Preservation of Jewish Cemeteries, ANN UdW, sygn. 131/511 (w wielu odpisach i w innych sygnaturach zespołu archiwalnego)..

(13) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 69. Mojżeszowego46. W Urzędzie do spraw Wyznań rok później rozważano powołanie roboczego zespołu do spraw żydowskich, jednak bez przedstawicieli środowisk żydowskich w Polsce47. Mimo to zdecydowano się na włączenie Związku (i innych organizacji i instytucji żydowskich) w politykę neutralizacji i przeciwdziałania krytycznym (jeśli nie wrogim) wystąpieniom i działaniom niektórych organizacji żydowskich za granicą48. Ta polityka – formalnie polityka Urzędu – będzie kontynuowana w latach następnych, do końca omawianego okresu. V. Wymienione wizyty i rozmowy z przedstawicielami środowisk żydowskich, a także presja wywierana przez nich na władze polskie, okazywały się mimo wszystko sprzyjające dla Związku, a przynajmniej jego bieżącej działalności. Ustabilizowała się (niewielka, biorąc pod uwagę potrzeby) pomoc Societe de Secours, unormowała się również działalność gospodarcza Związku związana z celami religijnymi (ubój rytualny, kuchnie koszerne) 49. Wzrosła także – w porównaniu z latami poprzednimi – liczba członków, przez rejestrację, ale też prawdopodobnie ze względu na pogarszającą się sytuację społeczno-gospodarczą w Polsce. Sporo informacji o stanie posiadania Związku na koniec 1977 r. zawiera „Notatka” sporządzona dla dyrektora Światowego Kongresu Żydów – Armanda Kaplana50. Była ona prawdopodobnie niezbędna w toczących się rozmowach o zwiększenie pomocy. Czynnych było 16 kongregacji (funkcje kongregacji warszawskiej spełniał nadal Związek – Zarząd Główny), liczących ogółem 1884 członków: Warszawa – 376, Bielsko-Biała – 39, Kraków – 293, Legnica – 60, Łódź – 244, Szczecin – 152, Wrocław – 328, Bytom – 73, Częstochowa – 24, Dzierżoniów – 36, Gliwice – 40, Katowice – 49, Lublin – 30, Wałbrzych – 78, Żary – 24 i Zgorzelec – 78. Przy siedmiu kongregacjach działały stołówki rytualne (Warszawa, Bielsko-Biała, Kraków, Legnica, Łódź, Szczecin, Wrocław), w których wydano w 1977 r. 60 072 obiady – w przeważającej mierze bezpłatne. Ubój rytualny był prowadzony w czterech kongregacjach (Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław), także dla potrzeb pozostałych placówek. Jego rozmiary wyniosły w tymże roku 105 ton mięsa koszernego. Od kilku lat rytualną potrawę – macę i mąkę na macę – sprowadzano z Węgier (w 1977 r. 17 ton 46 Por. ibidem, Z.W., „Notatka z pierwszego posiedzenia zespołu ds. problemów żydowskich, odbytego dnia 24.XI.1976 r.”. 47. Ibidem, T.D., „Notatka w sprawie grupy roboczej do spraw żydowskich” (z 8 września 1977 r.).. Ibidem, Notatka Urzędu z 7 lutego 1977 r. do S. Kani, sekretarza KC PZPR (wersja z poprawkami). 48. 49 Pismo M. Finkelsteina z 7 grudnia 1982 r. do Urzędu m.st. Warszawy, AAN UdW, sygn. 132/260. Stosowną koncesję – na czas nieograniczony – uzyskano w 1975 r.. Ibidem. Pismo M. Finkelsteina z 10 lutego 1978 r. do A. Kaplana w Paryżu (wersja polska i francuska). 50.

(14) Kazimierz Urban. 70. macy i 3 tony mąki). Związek zatrudniał wówczas 71 osób, w tym 2 kantorów, 8 szamesów, 2 rzezaków, 9 dozorców cmentarnych, 26 osób personelu kuchennego oraz 20 pracowników administracyjnych. Związek utrzymywał 24 synagogi i domy modlitwy, a także 19 cmentarzy, a nad dalszymi 55 roztaczał opiekę. Rokrocznie wydawano „Kalendarz Żydowski” w formacie kieszonkowym (600 egz.). Sporo informacji dostarcza też preliminarz Związku na 1978 r. Po stronie wydatków miał się on zamknąć kwotą 4562 tys. zł (płace i pochodne – 2326 tys. zł, koszty funkcjonowania – 390 tys. zł, wydatki religijne – 386 tys. zł, utrzymanie cmentarzy – 450 tys. zł, kuchnie rytualne – 950 tys. zł), a po stronie przychodów – 3168,8 tys. zł (dotacje zagraniczne – 2788,8 tys. zł51, składki i ofiary – 80 tys. zł, wpływy cmentarne – 300 tys. zł). Tak więc przewidywano niemały niedobór, sięgający 1393 tys. zł. Wspólnota wyznania mojżeszowego odczuwała brak rabina, brakowało też chętnych na podjęcie studiów w tym kierunku, a na większe uroczystości od dwóch lat zapraszano rabinów z zagranicy. Mimo wspomnianej pesymistycznej oceny M. Jakubowicza Urząd do spraw Wyznań (z pewnością z innymi resortami i instytucjami) już wówczas podjął działania na rzecz wzmocnienia organizacyjnego Związku. Jak czytamy w opracowaniu z 1980 r.: „Urząd do spraw Wyznań, pomimo ww. trudności kadrowych, w 1977 r. zalecił Zarządowi Głównemu ZRWM podjęcie działań mających na celu przywrócenie zasad funkcjonowania i struktury organizacyjnej Związku do stanu zgodnego z jego statutem”52. Istotnie, w okresie od listopada 1977 r. do kwietnia 1978 r. odbyły się we wszystkich kongregacjach walne zgromadzenia członków, dokonano wyboru władz, a także delegatów na Związkowy Zjazd Kongregacyjny. Cała zresztą kampania była wnikliwie nadzorowana przez Urząd53. Co więcej – jak czytamy w cytowanym dokumencie: „(…) w porozumieniu z Departamentem III MSW ustalono również listę kandydatów do władz naczelnych ZRWM, rekrutujących się spośród wybranych delegatów na Zjazd oraz przedstawicieli środowiska warszawskiego”. Jedyną poważniejszą trudnością, jaka się wówczas pojawiła, była sprawa obsady stanowiska rabina. Swoją kandydaturę zadeklarował nawet płk Dawid Kahane z Izraela, który odegrał dużą rolę w odbudowie żydowskiego życia religijnego w Polsce w latach 1945–194954. Nie ma jednak informacji, dlaczego nie wzięto jej wówczas pod uwagę. Drugi kandydat, rabin Wawa Morejno, przebywający od 1971 r. na przemian w Polsce i Stanach Zjednoczonych, 51. 7 tys. dolarów amerykańskich miesięcznie przeliczonych według kursu 33,20 zł za dolar.. Z.W., „Notatka dotycząca stanu organizacyjnego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w PRL” (z 10 października 1980 r.), AAN UdW, sygn. 132/24. 52. 53 Ibidem; relacje Wydziałów do spraw Wyznań PWRN z przebiegu wyborów, a także charakterystyki kandydatów do władz Związku. 54. Ibidem; odręczne pismo D. Kahane z 19 lutego 1979 r. do K. Kąkola..

(15) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 71. był niezwykle krytycznie oceniany w wielu kongregacjach, a także przez Urząd, jednak wówczas jego kandydatura była poważnie brana pod uwagę. Ze względu na brak dostępnych źródeł trudno rozsądzić, dlaczego nie doszło do Związkowego Zjazdu Kongregacyjnego, który miał się odbyć jeszcze przed 15 listopada 1980 r. Później tłumaczono to sytuacją wewnętrzną w Polsce. Sytuacja ta – także po ogłoszeniu stanu wojennego – nie wpływała zasadniczo na położenie Związku, istniały kontakty z zagranicą, władze polskie kontynuowały rozmowy z organizacjami żydowskimi, podjęte jeszcze w latach 70. Co więcej, od 1979 r. Joint zaczął na powrót udzielać niemałej pomocy, chociaż od strony formalnej została ona usankcjonowana pod koniec 1981 r. Ostatecznie we wrześniu 1983 r., z pewnością za wiedzą władz, przewodniczący zarządu M. Finkelstein zwrócił się z oficjalnym pismem do kierownika Urzędu – ministra A. Łopatki, o zezwolenie na odbycie Konferencji Przewodniczących Kongregacji, na której dokonano by wyboru Tymczasowego Zarządu, a następnie przeprowadzono wybory w kongregacjach i odbyłby się sam zjazd55. Według tego scenariusza, uzgodnionego z Urzędem, przebiegały konferencje i wybory. Konferencja Przewodniczących Kongregacji Terenowych, która odbyła się 4 października 1983 r. miała szczególne znaczenie, ponieważ było to pierwsze tego typu spotkanie bodaj od 1967 r. oraz zostało na nim przedłożone obszerne sprawozdanie o stanie Związku, formalnie za okres od tego właśnie roku. Formalnie, gdyż przedłożone dane dotyczyły ostatnich lat i nie odbiegały od zawartych we wspomnianej „Notatce” z 1978 r. skierowanej do A. Kaplana56. Nadal czynnych było 16 kongregacji (wraz z warszawską), do których należało na koniec 1981 r. 1892 członków. Kongregacje terenowe korzystały z 8 synagog i 10 domów modlitwy, jednak w kolejnych 7 miejscowościach (Przemyśl, Tarnów, Jelenia Góra, Świdnica, Chrzanów, Nowy Sącz i Sopot) nieliczni wyznawcy religii mojżeszowej we własnym zakresie prowadzili domy modlitwy. Działało też 8 kuchni rytualnych (otwarto w tym czasie kuchnię w Katowicach), w których wydawano w kolejnych latach bezpłatne obiady dla najuboższych członków: w 1979 r. – 59 tys., w 1980 – 58 tys., w 1981 – 54 tys., w 1982 – 60 tys., w 1983 – 38 tys. (do 30 czerwca). Przy czterech kongregacjach nadal prowadzono ubój rytualny, a przydziały mięsa wynosiły od ok. 100 ton do 36,5 ton (po wprowadzeniu kartek żywnościowych). Importowano też z Węgier macę w dotychczasowych ilościach – ok. 55 Pismo M. Finkelsteina z 12 września 1983 r. do A. Łopatki, AAN UdW, sygn. 132/24. Zarówno M. Finkelstein, jak i Urząd obawiali się oskarżeń (i ewentualnych pozwów sądowych) ze strony m.in. W. Morejno o uzurpację władzy i brak nadzoru. Stąd formuła – „Zarząd Tymczasowy”.. 56 Por. dokument „Informacja o działalności i bieżącej sytuacji Związku dla Konferencji Przewodniczących Kongregacji terenowych – 04.10.1983. Składa przewodniczący Zarządu Głównego Związku Mozes Finkelstein”, AAN UdW, sygn. 132/24..

(16) Kazimierz Urban. 72. 20 ton rocznie. Ważnym wydarzeniem w życiu Związku i całej społeczności było ustabilizowanie pomocy Jointu. Wynosiła ona w 1979 r. 9 tys. dolarów miesięcznie, w 1980 r. – 12,5 tys., a od 1981 r. 14 tys. miesięcznie. Związek nadal wydawał rokrocznie kalendarz kieszonkowy (600 egz.), a w 1983 r. jego nakładem ukazał się unikalny „Kalendarz Żydowski 5744” (2 tys. egz.). W 1982 r. zaczęto nadawać przez radio (cztery razy do roku) audycje religijne. Problemem pozostawała jednak nadal sprawa cmentarzy żydowskich. Zarejestrowano wówczas 434 cmentarze. Zaledwie 22 z nich znajdowały się w stanie zadowalającym, zniszczonych w 50% było 68, zniszczonych w ponad 50% – 78, ze 178 ostały się tylko „znikome pozostałości”, a w 129 wypadkach były to tylko „tereny pocmentarne”. W kontekście tych przygnębiających informacji można dodać, że w sierpniu 1983 r. została utworzona międzynarodowa Komisja do spraw Cmentarzy Żydowskich w Polsce, w skład której weszli przedstawiciele niektórych resortów, Związku, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie oraz siedmiu przedstawicieli rabinackiego środowiska ortodoksyjnego (z Izraela, Wielkiej Brytanii, Holandii i Stanów Zjednoczonych). Najważniejszym jednak zadaniem Konferencji Przewodniczących Kongregacji było wyłonienie Tymczasowego Zarządu Głównego oraz komisji rewizyjnej. Wybory do obu organów przebiegły bezkonfliktowo, a przewodniczącym Tymczasowego Zarządu pozostał M. Finkelstein. Dalszy rozwój wydarzeń przebiegał według scenariusza uzgodnionego wcześniej w Urzędzie do spraw Wyznań. W okresie od listopada 1983 r. do lutego 1984 r. odbywały się wybory w kongregacjach (organy statutowe, delegaci na Zjazd Kongregacyjny). Urząd i władze terenowe wnikliwie śledziły ich przebieg, sporządzały charakterystyki władz kongregacji i delegatów, podobnie jak to miało miejsce w latach 1977–197857. Ostatecznie wybranych zostało 27 delegatów na Związkowy Zjazd Kongregacyjny. Zjazd Kongregacyjny odbył się po osiemnastu latach przerwy w dniach 4–5 grudnia 1984 r. Uczestniczyło w nim 25 delegatów oraz z ramienia władzy nadzorczej – wicedyrektor Urzędu do spraw Wyznań – Tadeusz Dusik, bezpośrednio odpowiedzialny za politykę wobec Związku i wspólnoty wyznania mojżeszowego. Na zjeździe M. Finkelstein przedłożył sprawozdanie z działalności Związku, które niewiele różniło się od przedstawionego na Konferencji Przewodniczących Kongregacji rok wcześniej58. Uaktualnione zostały tylko niektóre dane dotyczące m.in. bezpłatnych obiadów wydanych w 1983 r. (73,3 tys.) czy wydatków. 57. Sprawozdania i relacje z przebiegu wyborów oraz charakterystyki, AAN UdW, sygn. 132/24.. „Zjazd Kongregacyjny Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego 4–5.12.1984. Sprawozdanie z działalności Zarządu”, AAN UdW, sygn. 132/24. 58.

(17) Związek Regijny Wyznania Mojżeszowego…. 73. Związku w 1982 i 1983 r. (odpowiednio: 8,4 mln zł i 21,5 mln zł)59. Wspomniano też obszernie o pomocy zagranicznej, takiej jak lekarstwa i żywność koszerna. W ożywionej dyskusji, w której wystąpiło 16 delegatów, poruszone zostały prawie wszystkie problemy związane z działalnością Kongregacji i Związku (z wyjątkiem kontaktów z niektórymi organizacjami żydowskimi). Znalazło to swój wyraz w końcowej „Uchwale”60. Najważniejszym wydarzeniem na zjeździe były mimo wszystko wybory Zarządu Głównego i komisji rewizyjnej. Ze względu na brak źródeł trudno powiedzieć, dlaczego nie wyłoniono Komisji Polubownej oraz Naczelnej Rady Religijnej, chociaż problem braku rabina był poruszany. W dniu 5 grudnia 1984 r. ukonstytuował się Zarząd Główny w składzie: przewodniczący – M. Finkelstein (Wrocław), sekretarz – Cz. Jakubowicz (Kraków), członkowie Prezydium – A. Flecker (Szczecin) i Sz. Datner (Warszawa), członkowie Zarządu – A. Blado (Legnica), F. Edelman (Bielsko-Biała), M. Nadel (Łódź), P. Wildstein (Warszawa), M. Akselrod (Bytom). Ukonstytuowała się też pięcioosobowa komisja rewizyjna z M. Kułakierem (Warszawa) jako przewodniczącym. Zjazd miał bardzo duże znaczenie, gdyż od strony organizacyjnej, statutowej, uporządkował życie religijne przedstawiceli wyznania mojżeszowego w Polsce po trwającym wiele lat załamywaniu się i załamaniu tegoż życia. Właśnie zjazd zapoczątkował proces odbudowy i umacniania Związku oraz jego struktur, który to proces objął następne dziesięciolecia61. VI. W artykule zostały poruszone najważniejsze problemy, związane z działalnością ZRWM w Polsce w latach 1960–1985. Wiele z zasygnalizowanych zagadnień mogłoby się stać przedmiotem obszernego studium. Chodziło tutaj jednak o przybliżenie warunków, w jakich działał Związek, o charakterystykę polityki władz wobec Związku, a także o wpływ czynników zewnętrznych (środowisk i organizacji żydowskich za granicą) na ewolucję tej polityki, a pośrednio i sytuacji samego Związku. Literatura Archiwum Akt Nowych w Warszawie (zespoły akt byłego Urzędu do spraw Wyznań, dotyczące zwłaszcza wyznania mojżeszowego). Nagły wzrost wydatków związany był m.in. z wyposażeniem i oddaniem do użytku po wieloletnim remoncie synagogi im. Nożyków w Warszawie. 59. 60. „Protokół” i „Uchwały” Zjazdu, AAN UdW, sygn. 132/24.. O przebiegu tego procesu w latach następnych informuje nas sprawozdanie z działalności Związku przedłożone na Zjeździe Kongregacyjnym (16–17 lutego 1988 r.), AAN UdW, sygn. 132/24. 61.

(18) 74. Kazimierz Urban. Berendt G., Żydzi na gdańskich rozdrożu 1945–1950, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000. Berendt G., Grabski A., Stankowski A., Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 2000. Grabski A., Współczesne życie religijne Żydów w Polsce [w:] A. Grabski, M. Pisarski, A. Stankowski, Studia z dziejów kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Trio, Warszawa 1997. Grabski A., Pisarski M., Stankowski A., Studia z dziejów kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Trio, Warszawa 1997. Kwaterko A., Piękny jubileusz działalności „Jointu” w Polsce, „Kalendarz Żydowski – Almanach” 1990–1991. Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1993. Stankowski A., Nowe spojrzenie na statystyki dotyczące emigracji Żydów z Polski po 1944 roku [w:] G. Berendt, A. Grabski, A. Stankowski, Studia z historii Żydów w Polsce po 1945 roku, Wydawnictwo Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 2000. Urban K., Wyznanie mojżeszowe w Polsce 1945–1961 (zarys działalności), Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2006, nr 706. Waszkiewicz E., Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945–1968, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999. Wysoczański W., Prawo wewnętrzne kościołów i wyznań nierzymskokatolickich w PRL, Odrodzenie, Warszawa 1971. The Jewish Religious Union in Poland in the Years 1965–1985 (an Overview) In this article, the author discusses key problems in the activities of the Jewish Religious Union during a very difficult period, when in 1967/68 Jewish religious life collapsed due to international events (the Arab-Israeli war) and internal events (the anti-Semitic campaign in Poland). The often repressive policy of the communist authorities contributed, in particular, to the second of these campaigns. Mass Jewish emigration after the events of March 1968 weakened the community, as did its aging population structure. For 15 years (from 1968), the statutory authorities of the Union and of the Congregation lacked numbers and functioned in a kind of “suspended animation”. It was not until the mid-1970s that the policy of the authorities towards the Union changed (largely under pressure from Jewish communities abroad) and gradual steps were taken to rebuild the Union’s structures. This article also touches upon an especially controversial issue – that of Jewish cemeteries in Poland, which are regarded by the Jewish religion as untouchable (holy) places..

(19)