Zakres pojęcia "szkoda ekologiczna" w ubezpieczeniach ekologicznych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 708. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Ksymena Rosiek Katedra Polityki Przemyslowej i Ekologicznej. Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna” w ubezpieczeniach ekologicznych 1. Wprowadzenie Zasoby środowiska naturalnego nie są już traktowane jako dobra wolne. Dowiedziono, że ich naruszenie niesie ze sobą groźne skutki. Presja na środowisko spowodowana jest głównie jego gospodarczym wykorzystaniem przez człowieka. Rośnie więc znaczenie instrumentów prawno-administarcyjnych i ekonomiczno-rynkowych umożliwiających kontrolę i ograniczanie negatywnych oddziaływań. Jednym z instrumentów, którego rola i znaczenie wzrasta systematycznie, są ubezpieczenia ekologiczne. Jednak podobnie jak w wypadku każdego nowego lub nowatorsko stosowanego instrumentu, również w odniesieniu do ubezpieczeń ekologicznych występuje wiele problemów i sporów definicyjnych. Większość podstawowych pojęć związanych z ubezpieczeniami, takich jak: odpowiedzialność, szkoda, ryzyko, poszkodowany, wymaga doprecyzowania, jeżeli odnosimy je do zagadnień związanych z naruszaniem środowiska naturalnego. Celem artykułu jest usystematyzowanie definicji w zakresie strat i szkód ekologicznych, zarówno w kontekście prawodawstwa polskiego, jak i w odniesieniu do jednej z konwencji regulujących zagadnienia odpowiedzialności w ochronie środowiska. W kontekście ubezpieczeń ekologicznych wydaje się bowiem słuszne możliwie szerokie rozumienie pojęcia szkód ekologicznych..

(2) Ksymena Rosiek. 98. 2. Definicje pojęć straty i szkody ekologicznej Wiele trudności wynika z tego, że pojęcie strat i szkód ekologicznych jest różnie definiowane w poszczególnych dziedzinach nauki, a nawet w obrębie jednej dziedziny. Odmiennie ujmuje się te kategorie w prawie i w finansach, w teorii ekonomii klasycznej i neoklasycznej, w makroekonomii i mikroekonomii, a także w ujęciu księgowym. W publikacjach ekonomicznych przez szkodę rozumie się na ogół uszczerbek, negatywne skutki, wyrażone w jednostkach naturalnych, natomiast jeżeli te niekorzyści wyrazimy w jednostkach pieniężnych, to wielkość taką uznajemy za stratę. Według jednej z definicji strata w rozumieniu ekonomicznym to wydatek lub ubytek zasobów nie dający efektu użytkowego (wydatek, który daje taki efekt jest kosztem). Ekonomiści zwracają uwagę nie tylko na ilościowe zależności między określonymi działalnościami a ich ekologicznymi skutkami. Poszukują możliwości wyrażenia ich w formie pieniężnej. Prowadzi to do poszukiwania sposobów, złożonych procedur wyceny szkód ekologicznych, a w konsekwencji również poszczególnych elementów środowiska. W nauce prawa szkodę wiąże się przede wszystkim ze sprawcą, gdyż w wypadku udowodnienia związku przyczynowo-skutkowego stanowi podstawę do wystąpienia o odszkodowanie. Jednak samo pojęcie szkód, zwłaszcza szkód ekologicznych, nie jest jednolicie rozumiane zarówno w prawodawstwie polskim, jak i innych krajów. W Polsce „każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie”. Jednocześnie ustawa Prawo ochrony środowiska odsyła w sprawach odpowiedzialności za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko do Kodeksu cywilnego. W polskim Kodeksie cywilnym pojęcie szkody nie jest definiowane (szkoda nie jest pojęciem normatywnym). Potocznie za szkodę przyjmuje się uszczerbek, który następuje w sferze interesów (zwłaszcza majątkowych) określonego J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1999, s. 12. . . J. Famielec, op. cit., s. 13.. Ustawa z dnia z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627 z późn. zm., art. 323. .

(3) Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna”…. 99. podmiotu, z reguły bez woli danego podmiotu (zgoda poszkodowanego na naruszenie jego interesów nie eliminuje powstania szkody, jest jednak przesłanką odmowy wypłacenia odszkodowania). Jednak powszechny jest również pogląd przeciwstawny, że szkoda to wszelki uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Biorąc pod uwagę uregulowania międzynarodowe, wydaje się jednak, że należy odróżnić wystąpienie szkody od odpowiedzialności za szkodę i możliwości wystąpienia z roszczeniem. Nieprzyznanie lub zmniejszenie odszkodowania może być spowodowane tym, że poszkodowany lub osoba, za którą poszkodowany jest odpowiedzialny, z własnej winy przyczyniła się do powstania szkody . Nie neguje to jednak samego wystąpienia szkody. Podejście odmawiające poszkodowanym odszkodowania z powodu występowania efektu zewnętrznego (np. zanieczyszczeń) jest wbrew pozorom powszechnie stosowane (środki z opłat i kar ekologicznych nie są redystrybuowane w formie odszkodowań). Ma ono swoje korzenie w twierdzeniu Coase’a. Zwrócił on uwagę, że ludzie osiedlający się w pobliżu emitenta są przyczyną ponoszonych przez niego podwyższonych kosztów. Dlatego R. Coase sugerował, że to „ofiary” powinny płacić sprawcy za zmniejszenie efektu zewnętrznego, ponieważ jest to w ich interesie. Bezpośrednie transakcje rynkowe pomiędzy zanieczyszczającym a poszkodowanymi mogą doprowadzić do pożądanych społecznie rezultatów. Negowana jest potrzeba ingerencji rządu. R. Coase podkreślał, że osiągnięcie społecznego optimum zanieczyszczeń leży w interesie obydwu stron, dlatego będą one same dążyć do uregulowania tych relacji. Poza moralnym aspektem wprowadzania takiego sposobu regulacji, trudne do spełnienia są przyjęte założenia, a mianowicie, że obie strony mają pełną wiedzę na temat parametrów użytkowania środowiska, jak również założenie o takiej samej sile przetargowej obu stron. Trudno przypuszczać, aby liczni poszkodowani byli w stanie zjednoczyć się i wypracować wspólną strategię wobec emitenta. Niespełnione jest również założenie dotyczące znikomych kosztów transakcji, a często również założenie dotyczące dobrze zdefi. D. Maśniak, Ubezpieczenia ekologicznem, Zakamycze, Kraków 2003, s. 115.. B. Wierzbowski, B. Rakoczy, Podstawy prawa ochrony środowiska, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2004, s. 99. . W.J. Katner, Konwencja (nr 150) o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska a prawo polskie [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 2: Prawo cywilne, red. M. Safjan, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995, s. 155. . Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, T. Żylicz (red. nauk. wydania polskiego), Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 37.. J. Śleszyński, Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, Agencja Wydawnicza Aries, Warszawa 2000, s. 203. .

(4) Ksymena Rosiek. 100. niowanych praw własności. W twierdzeniu zwraca się jednak uwagę na fakt, że poszkodowani swoim działaniem przyczyniają się również do powstawania szkód, w związku z tym powinni podejmować pewne środki ostrożności. Z prawnego punktu widzenia szkoda może mieć charakter zarówno majątkowy, jak i niemajątkowy (krzywda). Szkoda w mieniu może występować jako faktyczne materialne straty poniesione przez poszkodowanego, jak również jako brak korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby szkoda nie wystąpiła (utrata zysku). Naprawienie szkody powinno prowadzić do odtworzenia sytuacji sprzed jej wystąpienia. W prawie ubezpieczeniowym akcentuje się występowanie trzech elementów szkody. Są to: – poniesione straty (damnum emergens), – utracone korzyści (lucrum cessans), – koszty będące koniecznym następstwem zdarzenia wyrządzającego szkodę. Odszkodowaniem objęte mogą więc być nie tylko faktyczne straty poniesione przez poszkodowanego, utracone korzyści, ale również koszty, które zmuszony był ponieść poszkodowany w celu ograniczenia oddziaływania szkody (koszty środków prewencyjnych) lub jej usunięcia (koszty przywrócenia do stanu poprzedniego). Z samego faktu wystąpienia szkody nie wynika jednak obowiązek jej naprawienia. Przesłankami wystąpienia odpowiedzialności cywilnej są: wystąpienie szkody, istnienie czynu lub zaniechania, które spowodowało powstanie szkody, związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zachowaniem (lub zaniechaniem) a szkodą10. Aby mógł powstać obowiązek odszkodowawczy, musi istnieć również podmiot odpowiedzialny (sprawca)11. Istotne jest również rozróżnienie pojęcia szkody na mieniu i szkody na osobie. Pierwsze pojęcie obejmuje uszczerbek majątku poszkodowanego, drugie dotyczy bezpośrednio poszkodowanego, jest konsekwencją naruszenia dóbr osobistych (zdrowie), a tylko pośrednio może się wyrażać w konsekwencjach majątkowych. W odniesieniu do szkód wynikających z oddziaływania na środowisko, do szkód na mieniu zaliczyć można te, które zostały spowodowane zanieczyszczeniem wody, powietrza i ziemi, np. zatrucie ryb spowodowane ściekami odprowadzanymi do wód, zmniejszenie plonów i uszkodzenie lasów spowodowane zanieczyszczeniem powietrza. Do szkód na osobie zalicza się natomiast choroby układu oddechowego spowodowane zanieczyszczeniem powietrza, uszkodzenie słuchu spowodowane nadmiernym hałasem, choroby wywołane promieniowaniem12. 10 11 12. D. Maśniak, op. cit., s. 116.. B. Wierzbowski, B. Rakoczy, op. cit., s. 99.. K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska, PWE, Warszawa 2001, s. 308. Ibidem, s. 309..

(5) Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna”…. 101. Wymienienie szkód spowodowanych oddziaływaniem na środowisko jest intuicyjne. Większe trudności sprawia określenie sprawców i zakresu ich odpowiedzialności oraz określenie strat (finansowo wyrażonych szkód). Trudniejsze wydaje się również zdefiniowanie szkód ekologicznych. W literaturze przedmiotu znaleźć można bowiem różne definicje tej kategorii. W interpretacji prawniczej istnieje pogląd, że szkodę ekologiczną stanowi każdy uszczerbek, jakiego doznaje interes powszechny i indywidualny na skutek obniżenia jakości otoczenia13. Definicja ta dotyczy zasadniczo naruszenia dóbr wspólnych. Według B. Fiedora i A. Graczyka odpowiedzialność cywilna za ekologiczne skutki gospodarowania dotyczy strat i odpowiadających im szkód polegających na: zniszczeniu bądź naruszeniu dóbr o charakterze naturalnym, a więc będących elementami lub komponentami środowiska, spowodowaniu śmierci, uszkodzenia ciała lub naruszenia zdrowia, zniszczeniu bądź uszkodzeniu wartości rzeczowych (ruchomego i nieruchomego mienia konsumpcyjnego lub produkcyjnego)14. T. Żylicz za szkodę ekologiczną uważa taką szkodę, która powstaje w następstwie naruszenia środowiska przyrodniczego, prowadzi do uszczerbku w czyimś mieniu lub zdrowiu albo uniemożliwia niektóre z potencjalnych produkcyjnych lub rekreacyjnych zastosowań środowiska15. Definicje te są bardzo podobne. Szkody ekologiczne mogą mieć charakter kumulacyjny lub synergiczny. Pierwszy typ szkód ujawnia się dopiero w wyniku długotrwałego oddziaływania jakiegoś czynnika, i efekt wywołany jest pozornie nieproporcjonalny do bezpośredniej przyczyny. Oznacza to, że w wyniku bodźca początkowo nie są ujawniane negatywne skutki, a po przekroczeniu pewnego poziomu (kumulacji) negatywne skutki następują lawinowo. Nieujawnianie się początkowo negatywnych skutków spowodowane jest m.in. możliwościami absorpcyjnymi środowiska. Przykładem takich szkód są szkody spowodowane kwaśnymi deszczami. Negatywne efekty występują na wielką skalę po przekroczeniu możliwości neutralizowania czynnika przez środowisko. Charakter synergiczny szkód ekologicznych widoczny jest, gdy do jej powstania przyczyniają się różne czynniki i bodźce, które samoistnie nie wywołałyby szkody lub wywołałyby szkodę na mniejszą skalę. Przykładem oddziaływania synergicznego jest smog fotochemiczny jako efekt kilku rodzajów zanieczyszczeń reagujących ze sobą w wyniku określonych warunków atmosferycznych16. 13 D. Maśniak, op. cit., s. 217, cyt. za: M. Longchamps, Odpowiedzialność za szkodę ekologiczną, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986.. B. Fiedor, A. Graczyk, Odpowiedzialność i ubezpieczenia ekologiczne [w:] Instrumenty rynkowe w ochronie środowiska, red. S. Czaja, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” 2002, nr 29, s. 85. 14. 15 16. T. Żylicz, Ekonomia wobec problemów środowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 1989, s. 63. Ibidem, s. 65..

(6) Ksymena Rosiek. 102. Zbliżoną choć szerszą definicję proponuje D. Maśniak: „przez szkodę ekologiczną rozumieć należy zanieczyszczenie zasobów naturalnych będących przedmiotem użytkowania (eksploatacji), obejmujących ograniczenie prawa do korzystania z zasobów naturalnych wskutek zanieczyszczenia, związaną z tym utratę korzyści oraz przede wszystkim koszty środków prewencyjnych i przywrócenia zasobów naturalnych do stanu sprzed zanieczyszczenia”. Autorka wyraźnie oddziela szkody ekologiczne spowodowane działalnością człowieka od szkód spowodowanych klęskami żywiołowymi, które nie są szkodami ekologicznymi, gdyż odpowiedzialność za nie występuje poza strefą działalności człowieka17. Zwrócić należy uwagę, że w literaturze anglojęzycznej ryzyko ekologiczne (the environmental-related risk) obejmuje ryzyko zanieczyszczenia środowiska (the environmental pollution risk) i ryzyko katastrof naturalnych (the natural catastrophe risk), ubezpieczenia również dzielone są na dwie oddzielne grupy w zależności od ryzyka. Czasami obie grupy ryzyka i oba rodzaje ubezpieczeń nazywa się „ekologicznymi”, jednak są to odmienne grupy i nie należy ich rozpatrywać łącznie jako jednej kategorii18. 3. Pojęcie szkody ekologicznej w ubezpieczeniach Z punktu widzenia ubezpieczeń ekologicznych ważne znaczenie ma rozróżnienie szkód ze względu na podmiot, który doznał uszczerbku (tabela 1). Określenie czy uszczerbku doznało „środowisko” jako dobro wspólne, czy też człowiek (lub jego mienie) ma zasadnicze znaczenie przy podejmowaniu próby ubezpieczenia. Tabela 1. Szkody ekologiczne spowodowane przez oddziaływanie na środowisko Szkoda w środowisku (naruszenie interesu powszechnego). Szkoda na osobie lub mieniu (naruszenie dóbr indywidualnych). 1. Koszy ekologiczne ponoszone przez państwo 1. Koszy ekologiczne ponoszone przez jednostkę lub gminę 2. Utrata korzyści (przez państwo lub gminę) związana z zanieczyszczeniem środowiska. 2. Utrata korzyści (przez jednostkę) związana z zanieczyszczeniem środowiska. 3. Ubytki lub uszkodzenia środowiska jako dobra wspólnego (przez społeczeństwo) lub publicznego (przez państwo lub gminę). 3. Uszkodzenie ciała, śmierć lub ubytki, uszkodzenie zasobów naturalnych (użytkowanych przez jednostkę). Źródło: D. Maśniak, op. cit., s. 119.. 17 18. D. Maśniak, op. cit., s. 124.. Environmental Risks and Insurance, Policy Issues in Insurance, No 6, OECD 2003..

(7) Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna”…. 103. Koszty ekologiczne to koszty związane z ochroną zasobów naturalnych (niezależnie od tego, czy są przedmiotem własności), natomiast koszty związane z ochrona dóbr osobistych nie stanowią kosztu ekologicznego, gdyż ochrona życia i zdrowia nie jest zależna od źródła zagrożenia19. Warto zaznaczyć, że rozróżnienie przedstawione w tabeli 1 dotyczy odpowiedzialności cywilnej (potencjalnych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej). Wyraźnie zaznaczono bowiem rozróżnienie na ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (jako realizujące zasadę „zanieczyszczający płaci”) od ubezpieczeń majątkowych (realizujących zasadę „poszkodowany płaci”), których jednak w Polsce jest niewiele i często nie są uznawane za ubezpieczenia ekologiczne. Zakres szkody ekologicznej w ubezpieczeniach majątkowych (ekologiczne ubezpieczenia rzeczowe) przedstawia tabela 2. Tabela 2. Szkody ekologiczne na mieniu Szkoda ekologiczna na mieniu (naruszenie dóbr indywidualnych) 1. Ubytki lub uszkodzenia składników środowiska (eksploatowanych przez jednostkę) 2. Utrata korzyści (związanych z ubytkiem lub uszkodzeniem) spowodowana zanieczyszczeniem środowiska 3. Koszty ekologiczne (środki prewencji i restytucji naturalnej) Źródło: D. Maśniak, op. cit., s. 219.. Tak więc szkodę ekologiczną stanowi nie tylko szkoda rozumiana jako uszczerbek majątkowy, ale również utrata korzyści. Pełna kompensacja strat obejmować powinna wyrównanie strat finansowych, które są wynikiem szkód na mieniu, na osobie, jak również szkód mających charakter samoistny w postaci czystej straty finansowej, a więc straty nie związanej ze szkodą na mieniu lub osobie (np. rybacy, którzy w wyniku zanieczyszczenia morza tracą możliwość połowu, właściciele hotelów, którzy z tej samej przyczyny tracą dochód z turystyki)20. Aby uniknąć mylenia ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej dotyczących majątku i ubezpieczeń rzeczowych (a tym samym rodzaju szkód), zasadne jest zestawienie tych dwóch typów ubezpieczeń (tabela 3). O specyfice szkód ekologicznych oraz dyskusji nad ich zakresem może świadczyć porównanie tabeli 3 (dotyczącej ubezpieczeń i szkód obu rodzajów) z tabelami 1 i 2 (dotyczącymi szkód ekologicznych). Chodzi przede wszystkim o zakres szkody. W rzeczowych ubezpieczeniach ekologicznych powinien być on poszerzony o utracone korzyści i koszty ekologiczne, a w wypadku ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej również o koszty ekologiczne. 19 20. D. Maśniak, op. cit., s.126. Ibidem, s. 221..

(8) Ubezpieczenie OC. Ubezpieczyciel – ubezpieczający. Ochrona majątku ubezpieczonego. Postać rzeczowa (utrata, zniszczenie, uszkodzenie). Strata rzeczywista. Relacja ubezpieczeniowa. Funkcja ubezpieczenia. Postać szkody. Zakres funkcji kompensacyjnej. Brak powiązania: – szkoda może być większa od majątku ubezpieczonego – szkoda może obciążać zarówno istniejący, jak i przyszły majątek ubezpieczonego. Strata rzeczywista Utracona korzyść. Postać rzeczowa Postać osobowa (rozstrój zdrowia, uszkodzenie ciała, śmierć osoby poszkodowanej). Ochrona interesu majątkowego ubezpieczonego Ochrona poszkodowanego przed niwypłacalnością sprawcy. Źródło: Podstawy ubezpieczeń, red. J. Monkiewicz, t. 2: Produkty, Poltext, Warszawa 2001, s. 328.. Relacja występuje: Relacja między wysokością – szkoda nie może być większa od wartości majątku szkody a wartością majątku ubezpieczonego ubezpieczonego – szkoda obejmuje istniejący majątek ubezpieczonego. Suma ubezpieczenia nie wyższa niż wartość ubezpieczo- Suma gwarancyjna – górna granica odpowiedzialności nego mienia ubezpieczyciela. Wysokość zobowiązania ubezpieczyciela. Ubezpieczyciel – ubezpieczający – poszkodowany. Wartość mienia objętego ochroną ubezpieczeniową. Zobowiązanie z tytułu OC – przyrzeczenie wypłaty odszkodowania i świadczenia. Wartości majątkowe – materialny przedmiot ubezpieczeInteres majątkowy – odpowiedzialność cywilna nia (np. mienie ruchome i nieruchome, urządzenia, środki z tytułu szkód wyrządzonych przez ubezpieczonego transportu, płody rolne). Ubezpieczenie mienia. Wartość ubezpieczenia. Przedmiot ubezpieczenia. Kryterium. Tabela 3. Porównanie ubezpieczenia mienia i ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. 104. Ksymena Rosiek.

(9) Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna”…. 105. 4. Zakres pojęcia szkoda ekologiczna w konwencji z Lugano Na zakończenie warto porównać, jak szkody ekologiczne definiowane są w ustawodawstwie międzynarodowym. W konwencji Rady Europy podpisanej w Lugano w 1993 r. o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska w art. 2, ust. 7 zdefiniowane jest pojęcie szkody21, które obejmuje: a) utratę życia lub uszkodzenie ciała, b) utratę lub uszkodzenie mienia, z wyjątkiem uszkodzenia samego urządzenia lub mienia znajdującego się na terenie prowadzenia działalności niebezpiecznej pod kontrolą użytkownika, c) szkodę spowodowaną pogorszeniem stanu środowiska, która nie jest szkodą w rozumieniu punktu a lub b, o ile odszkodowania wypłacone z tytułu pogorszenia stanu środowiska, inne niż z tytułu utraty zysku spowodowanej tym pogorszeniem, ograniczają się do kosztów środków służących odtworzeniu stanu środowiska, które zostały faktycznie podjęte lub nie podjęte, d) koszty środków zabezpieczających i ochrony oraz wszelkie szkody spowodowane przez te środki w zakresie, w jakim szkoda wymieniona w punktach a–c powstała lub jest następstwem właściwości substancji niebezpiecznych, organizmów genetycznie zmodyfikowanych lub mikroorganizmów, albo jest spowodowana przez odpady. W pojęciu szkody mieszczą się więc również koszty środków prewencyjnych. Analizując tekst konwencji, warto zwrócić uwagę, że dotyczy ona tylko szkód spowodowanych działalnością niebezpieczną dla środowiska, a za działalność niebezpieczną w rozumieniu konwencji uważa się każdą działalność wykonywaną zawodowo (w tym działania organów publicznych), jeżeli obejmuje22: – wszelkie działania związane z substancjami niebezpiecznymi (określone w załączniku 1), – wszelkie działania związane z organizmami modyfikowanymi genetycznie oraz mikroorganizmy (które na skutek swoich właściwości lub warunków, w jakich działanie się odbywa, stanowią znaczne ryzyko dla człowieka, środowiska lub mienia), – eksploatację instalacji lub terenów do spalania, unieszkodliwiania, bezpiecznego obchodzenia się lub recyklingu odpadów (określone w załączniku 2), – eksploatację terenów do stałego składowania odpadów. 21 Tekst konwencji nr 150 o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 2: Prawo cywilne, red. M. Safjan, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995, s 113–141, art. 2. 22. Ibidem, s. 113–141, art. 2..

(10) Ksymena Rosiek. 106. Konwencja nie obejmuje szkód jądrowych (regulowanych innymi aktami) oraz szkód powstałych w związku z transportem. Nie obejmuje zakresu, w jakim byłoby to nie do pogodzenia z przepisami dotyczącymi wypadków przy pracy lub systemów ubezpieczeń społecznych23. Porównując treść konwencji z prawodawstwem polskim, należy zwrócić uwagę na dużą zbieżność przyjętych rozwiązań. W konwencji z Lugano szkoda jednak nie obejmuje krzywdy, poszerzona jest natomiast jednoznacznie o szkodę spowodowaną pogorszeniem stanu środowiska i o koszty środków prewencyjnych24. Tak więc szkoda, za którą ponosi się odpowiedzialność, zgodnie z zapisami konwencji z Lugano, dotyczy mienia lub osoby i powstaje jako pośrednie następstwo działania przeciwko elementom środowiska, rozumianego szeroko jako zasoby naturalne biotyczne i abiotyczne oraz współzależności pomiędzy nimi, dobra składające się na dziedzictwo kultury oraz charakterystyczne cechy krajobrazu25. Bezpośrednią szkodą jest pogorszenie stanu środowiska, ale tylko w granicach odpowiedzialności prawnej26. 5. Podsumowanie Z przedstawionych rozważań wynika, że pojęcie szkody ekologicznej powinno być rozumiane szeroko. Ubezpieczenia ekologiczne są ubezpieczeniami specyficznymi i podstawowe kategorie pojęć powinny zostać jednoznacznie doprecyzowane. Pomocne mogą być w tym interpretacje, przepisy i proponowane zmiany w ustawodawstwie unijnym. Podsumowując, można stwierdzić, że proponowane poszerzenie pojęcia szkód ekologicznych o koszty prewencji i przywrócenia zasobów naturalnych do stanu uprzedniego jest zgodne z kierunkami wytyczonymi przez omawianą konwencję Rady Europy. Jednak pojęcie szkód ekologicznych, związanych z przekształcaniem środowiska przez człowieka i z jego działalnością, powinno być poddane dalszym analizom. Literatura Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, T. Żylicz (red. nauk. wydania polskiego), Krupski i S-ka, Warszawa 1996. Environmental Risks and Insurance, Policy Issues in Insurance, No 6, OECD 2003. 23 24 25 26. Ibidem, s. 113–141, art. 4.. W.J. Katner, op. cit., s. 160.. Tekst konwencji nr 150 o odpowiedzialności cywilnej…, s. 113–141, art. 2.. W.J. Katner, op. cit., s. 152..

(11) Zakres pojęcia „szkoda ekologiczna”…. 107. Famielec J., Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 1999. Fiedor B., Graczyk A., Odpowiedzialność i ubezpieczenia ekologiczne [w:] Instrumenty rynkowe w ochronie środowiska, red. S. Czaja, Biblioteka „Ekonomia i Środowisko” 2002, nr 29. Górka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona środowiska, PWE, Warszawa 2001. Katner W.J., Konwencja (nr 150) o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczna dla środowiska a prawo polskie [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 2: Prawo cywilne, red. M. Safjan, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995. Maśniak D., Ubezpieczenia ekologiczne, Zakamycze, Kraków 2003. Podstawy ubezpieczeń, red. J. Monkiewicz, t. 2: Produkty, Poltext, Warszawa 2001. Śleszyński J., Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, Agencja Wydawnicza Aries, Warszawa 2000. Tekst konwencji nr 150 o odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone działalnością niebezpieczną dla środowiska [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. 2: Prawo cywilne, red. M. Safjan, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995. Ustawa z dnia z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627 z późn. zm. Wierzbowski B., Rakoczy B., Podstawy prawa ochrony środowiska, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2004. Żylicz T., Ekonomia wobec problemów środowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 1989. The Scope of the Term „Environmental Damage” in Environmental Insurance Due to the specificity of environmental insurance, it is not possible simply to apply exactly the same mechanisms and definitions as in traditional insurance. The natural environment is not subject to direct market valuation and, therefore, it is not easy to define the range of environmental damages, losses, perpetrators and even injured parties. Basic concepts from the insurance field need to be made more specific if they are to be used to refer to environmental resources and damages caused by human economic activity. In this paper, the author introduces the most important definitions of the term “environmental damage” appearing in Polish legal and economic literature, and also presents the definition used in European Council Conventions..

(12)