Stanisław Urbański
"Modlitwa i mistyka", Mieczysław
Gogacz, Warszawa 1987 : [recenzja]
Collectanea Theologica 58/3, 183-186
58 (1988) fa se . I I I
M ie c z y sła w G O G A C Z , M o d litw a i m is ty k a . W a rs z a w a 1987, M ic h a lin e u m , s . 179.
P o w y ż sz a e d y c ja je s t z b io re m k ilk u w y k ła d ó w o m o d litw ie , k tó r e a u to r w y g ło sił w r . 1984 w p a r a f ii P o d w y ż s z e n ia K rz y ż a Ś w ię te g o w W a rs z a w ie . D la z a c h o w a n ia c ią g ło śc i o m a w ia n y c h z a g a d n ie ń a u t o r u z u p e łn ił je n o w y m i ro z w a ż a n ia m i. N ie c h c ia ł je d n a k u tw o rz y ć w ła s n e j, je d n o lite j sy n te z y i s y ste m a ty c z n e g o c y k lu r o z w a ż a ń o u s ta lo n e j fo rm ie . C h c ia ł n a to m ia s t u ją ć w p e w ie n u k ie r u n k o w a n y to k m y ś lo w y to , co in n i ju ż p rz e m y ś le li, w y p o w ie d zieli i n a p is a li. N ie je s t to te ż m o z a ik a z e s ta w io n y c h ze so b ą te k s tó w i m y ś li m is trz ó w ż y c ia w e w n ę trz n e g o , lecz w o p a rc iu o n ie o so b iste w y w o d y m y ślo w e a u to r a .
K o n c e p c ja m o d litw y n a tle ro z w o ju ż y c ia re lig ijn e g o o d b ie g a od t r a d y c y jn e g o sp o s o b u j e j p r z e d s ta w ia n ia . U k a z u ją c z a le żn o ść o ra z sp o isto ś ć m o d litw y i ż y c ia re lig ijn e g o , p ro f . d r M. G ogacz w je j o d m ia n a c h s t a r a się u k a z a ć je g o p rz e ja w y , a z a ra z e m n ie u s ta n n y w z ro s t d z ię k i z w ra c a n iu się do B oga w a k c ie m o d lite w n y m . J e d n o c z e ś n ie p o z w o liło to a u to r o w i n ie z a m k n ą ć m o d litw y w r a m a c h a s c e ty k i, a le p rz e jś ć do p o z io m u m is ty k i, do n a jd o s k o n a ls z e g o z je d n o c z e n ia z B ogiem . Z teg o w z g lę d u a u to r n a d a ł sw ej k sią ż c e ty t u ł: M o d litw a i m is ty k a .
W y d a w a ć b y się m o g ło , że t y t u ł s u g e r u je d w a o d rę b n e z a g a d n ie n ia , ty m c z a s e m tr e ś ć p r a c y te m u z a p rz e c z a . A u to r b o w ie m je s t ś w ia d o m y , że o d rz u c e n ie m is ty k i je s t ró w n o z n a c z n e z z a s to je m ż y c ia m o d lite w n e g o i r e lig ijn e g o . P ro w a d z i w ię c c z y te ln ik a do p e łn e j m o d litw y z je d n o c z e n ia p r z e m ie n ia ją c e g o . I w b r e w n ie k tó r y m p o g lą d o m n ie o d ró ż n ia z je d n o c z e n ia a sc e ty czn e g o od z je d n o c z e n ia m isty c z n e g o . S ta w ia o n ja k o c e l ty lk o je d n o z je d n o czen ie, do k tó r e g o c z ło w ie k d o c h o d z i d ro g ą c z y n n e g o i b ie r n e g o oczyszcze n ia . Z a te m cel, k u k tó r e m u a u t o r s k ie ro w u je d u szę, s k ła d a się z d w ó ch cz y n n ik ó w : c z y n n e g o , p o s ta w io n e g o c z ło w ie k o w i ja k o c e l do o sią g n ię c ia p rz e z w ła s n ą p ra c ę n a d u z g o d n ie n ie m s w o je j w o li z w o lą B ożą, i b ie rn e g o , k tó re g o d u sz a n ie m oże s a m a o sią g n ą ć , a le do jeg o o tr z y m a n ia m o że się p r z y g o to w a ć . A u to r u w a ż a b o w ie m , że B óg z aw sze u d z ie la p o m o cy , je ś li d u sz a d o o tr z y m a n ia te j ła s k i B o żej o d p o w ie d n io się p rz y g o tu je , g d y ż ty lk o w te d y r a z e m m o że o sią g n ą ć p rz e k s z ta łc e n ie i p o g łę b ie n ie m iło ści. M ó w ią c ję z y k ie m m is ty k i, m oże o sią g n ą ć z je d n o c z e n ie p rz e m ie n ia ją c e , cz y li n a jw y ż s z y sto p ie ń ro z w o ju ła s k i w c z ło w ie k u , m iło ś c i do B oga i p o w ią z a n ia z B o g iem . W z w ią z k u z ta k im p o g lą d e m a u t o r z ry w a z tr a d y c y jn ą k o n c e p c ją r o z u m ie n ia m i s ty k i, w y w o d z ą c ą się z n e o p la to ń s k ie j tr a d y c ji filo z o fic z n e j, że m is ty k a je s t u k o ro n o w a n ie m r o z w o ju ż y c ia re lig ijn e g o , a id zie za n a u k ą to m is ty c z n ą , w e d łu g k tó r e j m is ty k a „ n a le ż y d o ze sp o łu sp o so b ó w c h ro n ie n ia w c z ło w ie k u i u m a c n ia n ia ż y c ia r e lig ijn e g o ”. Z a te m z a lic z a j ą „do a s c e z y w p o rz ą d k u o c zy szczen ia b ie r n e g o ” (s. 9).
T a k ie ro z u m ie n ie m is ty k i d o p ro w a d z iło jeszcze do je d n e g o , dość c ie k a w eg o u ję c ia m o d litw y , a m ia n o w ic ie do u ję c ia j e j z p o z y c ji o czy szczen ia
czy n n eg o i b ie rn e g o , ja k i e d o k o n u ją się n a tr z e c h d ro g a c h n a w ró c e n ia : o czy s z c z a ją c e j, o ś w ie c a ją c e j i je d n o c z ą c e j. T rz e b a t u d o d a ć , że a u to r p o c z ą te k
1 8 4 R E C E N Z J E
oczy szczen ia b ie rn e g o s y tu u je ju ż w p o ło w ie d ro g i o św ie c e n ia , n a z y w a ją c to o czy szczen ie „ c ie m n ą n o c ą m iło ś c i” . Z a s to s o w a n ie o d ró ż n ie n ia oczy szczen ia c z y n n e g o od o c zy szczen ia b ie rn e g o p o zw o liło p ro f . M . G o g aczo w i n a s c h a ra k te r y z o w a n ie o d m ia n m o d litw y , w y p ra c o w a n y c h p rz e z c z ło w ie k a w oczy sz czen iu c z y n n y m i n a o so b n e o m ó w ie n ie o d m ia n w y w o ła n y c h p rz e z B oga w o czy szczen iu b ie r n y m . T o o d ró ż n ie n ie sk ło n iło do p rz y ję c ia te z y , że c a łe ży c ie r e lig ijn e je s t o b ję te o czy szczen iem . W te n s p o s ó b a u t o r n a d ro d z e o cz y sz c z a ją c e j u m ie sz c z a m o d litw ę u s tn ą , m y ś ln ą , a f e k ty w n ą i m o d litw ę p ro s te g o w e jr z e n ia . T e o d m ia n y m o d litw y są w y p r a c o w a n e w y s iłk ie m c z ło w ie k a , w s p a r ty m ła s k ą u c z y n k o w ą , g d y p o s ia d a o n ła s k ę u ś w ię c a ją c ą . S a m ą c ie m n ą no c m iło ś c i p r z e ja w ia ła b y m o d litw a w la n e g o s k u p ie n ia i m o d litw a u k o je n ia . N a to m ia s t z je d n o c z e n ie z B o g iem p r z e ja w ia się w tr z e c h o d m ia n a c h m o d litw y : m o d litw y z je d n o c z e n ia b o le sn e g o lu b osch łeg o , m o d litw y
z je d n o c z e n ia e k s ta ty c z n e g o i m o d litw y z je d n o c z e n ia p rz e m ie n ia ją c e g o . W ro z d z ia le p ie r w s z y m a u to r c h a r a k te r y z u je p o szczeg ó ln e o d m ia n y m o d litw y , o d p o w ie d n io d o w y ż e j p rz e d s ta w io n y c h tr z e c h d ró g ż y c ia re lig ijn e g o . R ó w n o c z e śn ie ja k b y u z u p e łn ia u ję c ia s z e re g ie m w ia d o m o ś c i p r a k ty c z n y c h . I t a k p rz y p r e z e n ta c ji ro d z a jó w m o d litw y n a d ro d z e o c zy szczen ia czy n n eg o o m a w ia z e w n ę trz n e i w e w n ę tr z n e w a r u n k i m o d litw y , ro lę u m a r tw ie n ia o ra z sam o oczy szczen ie c z y n n e i b ie r n e . Z a s ta n a w ia się te ż , czy oczyszczenie b ie r n e s p r a w ia w n a s B óg ta k ż e n a d ro d z e z je d n o c z e n ia . U w a ż a b o w iem , że o czy szczen ie c z y n n e d o k o n u je się n a d ro d z e o c zy szczen ia i n a ja k ie jś części d ro g i o ś w ie c e n ia o ra z , że p o d k o n ie c d ro g i o ś w ie c e n ia d o k o n u je się z a ra z e m ju ż p e łn e o czy szczen ie b ie rn e .
P r z y o m ó w ie n iu „ c ie m n e j n o c y m iło ś c i” a u to r p o ru s z a tr u d n o ś c i, ja k ie p rz e ż y w a d u sz a n a s k u te k n ie z ro z u m ie n ia te g o , czego B óg od n ie j ż ą d a . S ta n o w ią tę n o c ro z p a c z i a te iz m . A u to r p r o p o n u je p r z e tr w a n ie te j ro z p a c z y , p r z e tr w a n ie z a ła m y w a n ia się ż y c ia re lig ijn e g o , p o c z u c ia z a g ro ż e n ia , lę k u , p rz e z z a c h o w a n ie o d p o w ie d n ic h śro d k ó w i p o m o c y k ie r o w n ik a d u ch o w eg o . J e s t p rz e k o n a n y , że m o ż n a p r z e tr w a ć ro z p a c z , t e n b a rd z o tr u d n y w p r z e
ż y c ia c h r e lig ijn y c h z e sp ó ł p rz e ja w ó w o cz y sz c z e n ia b ie rn e g o . D o d a je t u t a j jesz c z e p a r a g r a f , z a ty tu ło w a n y d ość p rz e n o ś n ie : D o m c z ło w ie k a , w k tó r y m u w a ż a , że u k s z ta łto w a n e życie r e lig ijn e i h u m a n is ty c z n y w y m ia r ży cia s t a
n o w i „ zesp ó ł n a s z y c h n a jp o w a ż n ie js z y c h c e ló w i m o ty w ó w św ia to p o g lą d o w y c h ro z s trz y g n ię ć ” (s. 52). T e n d o m c z ło w ie k a r o z p a t r u j e w s to s u n k u do in n y c h osób i sa m e g o sie b ie . „ W śró d o só b p ie r w s z y je s t B óg. W sz y s tk ie o so b y w ią ż e m iło ść. U k o c h a n ie C h r y s tu s a z a p e w n ia tr w a n ie m iło ś c i do B oga i do lu d z i. P rz e b y w a m y w ty m d o m u ” (s. 54).
P r z y p r e z e n ta c ji n a to m ia s t d ro g i z je d n o c z e n ia a u t o r o m a w ia jeszcze d z ia ła n ie w c z ło w ie k u d a ró w D u c h a Ś w ię te g o , k tó r y c h u d z ie la B óg. S ta n o w ią o n e u d z ie lo n ą c z ło w ie k o w i u m ie ję tn o ś ć o d b ie r a n ia w sz y stk ie g o , co B óg w n ieg o w n o si. S ą w ię c o n e n ie z w y k le w a ż n e w o czy szczen iu b ie rn y m . B ez d a ró w D u c h a Ś w ię te g o n ie m o g lib y ś m y u z y s k a ć p rz e k s z ta łc e ń , k tó r e B óg w n a s w y w o łu je p o d c z a s o czy szczen ia b ie rn e g o . N ie m o g lib y ś m y ta k ż e p r z e tr w a ć c ie m n e j n o c y m iło ści. A u to r z a m y k a to ro z w a ż a n ie m o „ r e lig ijn e j d o jrz a ło śc i c z ło w ie k a ” , a in a c z e j m ó w ią c , s p o jrz e n ie m n a c a ło ść d ro g i z je d n o c z e n ia od s tr o n y je j ró ż n ic y z d ro g ą o św ie c e n ia i d ro g ą o czy szczen ia. P rz e z d ro g ę z je d n o c z e n ia ro z u m ie d o jrz a ło ś ć r e l ig i jn ą c z ło w ie k a . T a d o j rz a ło ść c h a r a k t e r y z u j e się p rz e w a g ą w c z ło w ie k u d a r ó w D u c h a Ś w ięteg o . J e s t to z a ra z e m p rz y lg n ię c ie do B oga i ra d o w a n ie się B ogiem , k tó r e p o w o d u je sa m B óg. A b y je d n a k to się s ta ło , B óg m u s i jeszcze u s u n ą ć w s z y stk o , co u tr u d n i a z je d n o c z e n ie w p e łn e j m iło ści. T o u s u n ię c ie p rz e s z k ó d n a z y w a się m o d litw ą z je d n o c z e n ia b o lesn eg o , a św . J a n od K rz y ż a n a z y w a je c ie m n ą n o c ą d u sz y . D o p ie ro po ty m b ie r n y m o czy szczen iu n a s t ę
p u je p e łn a ra d o ś ć z je d n o c z e n ia z T ró jc ą Ś w ię tą . J e s t to n a jw y ż s z y sto p ie ń ro z w o ju ła s k i w c z ło w ie k u , m iło ś c i do B oga i p o w ią z a n ia z B ogiem . J e s t to , o czy w iście, jeszcze e ta p w ia r y , jeszcze n ie je s t to w id z e n ie B o g a „ tw a rz ą w tw a r z ” .
T e n n a jo b s z e rn ie js z y , d o k tr y n a ln y ro z d z ia ł p ro f. M . G o g acz ja k b y p o d su m o w u je r a z je szcze k r ó t k im o m ó w ie n ie m tr z e c h d ró g ż y c ia re lig ijn e g o , tr z e c h n a w ró c e ń u jm u ją c je w ty m , co p rz e ż y w a m y i o s ią g a m y n ie u s ta n n ie k ie r u ją c się do B oga. Z e s ta w ia z a ra z e m w y ż e j z a p re z e n to w a n e o d m ia n y m o d litw y p r z y ta c z a ją c te ż w y p o w ie d z i o. J . W o ro n ie c k ie g o i o. B. H ä rin g a .
K o n k lu d u ją c , m o ż n a śm ia ło p o w ied zie ć, że c a ły w y s iłe k a u to r a id zie w k ie r u n k u u ję c ia m o ż liw ie in te g r a ln ie rz e c z y w is to ś c i m o d litw y i ży cia re lig ijn e g o . C h o c ia ż p rz e w a ż a ję z y k filo z o fa w n ie k tó r y c h m o m e n ta c h ro z w a ż a ń , to je d n a k u d a ło się m u u n ik n ą ć b łę d u z a ró w n o filo z o fu ją c y c h in t e le k tu a lis tó w , j a k i z w o le n n ik ó w tra d y c jo n a lis ty c z n e g o s c h e m a tu . M ógł d la teg o p o d k re ś lić b a rd z o s łu s z n ie d y n a m ic z n y c h a r a k t e r m o d litw y od s tro n y c z ło w ie k a i n a d p rz y r o d z o n y ze s tro n y B oga.
D ru g a część e d y c ji p r z e d s ta w ia r o d z a je m o d litw y , w y r a ż a ją c e p o s ta w ę c z ło w ie k a w s to s u n k u do B oga. J e s t to m o d litw a u w ie lb ie n ia , d z ię k c z y n ie n ia , p rz e b ła g a n ia i b ła g a ln a . A u to r a k c e n tu je t u ró w n ie ż t r y n i t a r n y c h a r a k t e r m o d litw y . O z n acza to, że m o d litw a , k ie r o w a n a do B o g a w imię· Je z u s a C h ry s tu s a , je s t z a w sz e k ie r o w a n a do T rz e c h O sób B o sk ic h . T e w ięc d w a e le m e n ty m o d litw y , a m ia n o w ic ie k ie r o w a n ie je j do O só b T ró jc y Ś w ię te j i to k ie r o w a n ie p rz e z J e z u s a C h ry s tu s a , w p r o w a d z a ją n a s w g łęb ię c h rz e ś c ija ń s tw a .
Z k o le i dużo u w a g i a u t o r p o św ię c a k ry z y s o w i m o d litw y . D o ź ró d e ł k ry z y s u z a lic z a n ie d o s k o n a ło ś ć lu b n ie p e łn o ś ć in f o r m a c ji o B o g u o ra z d e c y z je w o li k ie r u ją c e j się w n a s in f o r m a c ja m i in te le k tu . S ta w ia m y w ła ś n ie o p ó r te m u , co w n o s i w n a s B óg w o czy szczen iu b ie r n y m . W y w o łu je to c ie m n ą n o c m iło ści, a w n ie j ro z p a c z i a te iz m . A u to r p o m ija o m ó w ie n ie szczeg ó ło w y ch k ry z y s ó w m o d litw y i o g ra n ic z a się je d y n ie do p rz e d s ta w ie n ia k ry z y s ó w , k tó r y c h ź ró d e łm są p rz e ż y c ia . K ry z y s y te p o le g a ją n a ty m , że w ła ś n ie p rz e ż y c ia c z y n im y s p r a w d z ia n e m re a ln o ś c i w ię z i z B ogiem . S am o w ię c p rz e ż y w a n ie r e a ln y c h k o n ta k tó w z B o g ie m c z y n im y sp o s o b e m s p r a w d z a n ia rz e c z y w is to śc i re lig ijn e j. O je j p r a w d z iw o ś c i ro z s tr z y g a ją w ię c n a sz e d o z n a n ia z m y sło w e , u c z u c ia , e m o c je , d e c y z je , n a s z a w ie d z a , n ie zaw sze d o k ła d n a i z g o d n a z rz e c z y w is to ś c ią n a s z y c h r e a ln y c h w ię z i z B ogiem . W ty m se n s ie w ła ś n ie c z ło w ie k je s t ź ró d łe m k ry z y s ó w m o d litw y . D o m in u je
w ię c w ź ró d ła c h k ry z y s ó w m o d litw y p rz e w a g a u c z u ć i e m o c ji n a d r z e cz y w isto śc ią . Z n a c z y to , że s a m e m u p rz e ż y c iu p rz y p is u je m y p o z y c ję czegoś p ie rw s z e g o i ro z s trz y g a ją c e g o . W m n ie js z y m z a k re s ie a u to r w s p o m in a o k r y z y sa c h m o d litw y od s tr o n y B oga.
O so b n e m ie js c e p ro f . M. G o g acz p o św ię c a k ry z y s o w i m o d litw y , k tó r y m je s t c h o ro b a s k r u p u łó w . P o le g a o n a n a s ta ły m m y ś le n iu o g rz e c h a c h . N ie m y ś lim y w te d y o B o g u i n ie k ie r u je m y się do B oga. J a k o ś r o d e k w y le c z e n ia się ze s k r u p u łó w a u to r p ro p o n u je n a w ró c e n ie . W p rz e c iw n y m w y p a d k u p ro w a d z ą o n e do o b o ję tn o ś c i w o b e c B oga. W d ra m a c ie choroby, s k r u p u łó w o g ro m n ie w a ż n a je s t m iło ść b liź n ie g o ze s tr o n y sp o w ie d n ik ó w i k ie r o w n ik ó w ż y c ia W e w n ę trz n e g o .
W d a ls z e j k o le jn o ś c i a u t o r o m a w ia k ry z y s m o d litw y w o czy szczen iu c z y n n y m , w y r a ż a ją c y się w z a n ie d b a n iu u c z u ć p r z y p rz e ż y w a n iu w ię z i z B o g iem i k ry z y s m o d litw y w c ie m n e j n o cy . D o ź ró d e ł te g o k r y z y s u z a lic z a p rz e ż y c ie u m a r tw ie n i a c z y n n e g o i b ie rn e g o ja k o je d n e g o d z ia ła n ia , co p o w o d u je n a w e t u s ta n ie n a s z e j m o d litw y , p o n ie w a ż n ie ro z u m ie m y d z ia ła n ia B o g a w n a s z e j d u sz y i tr a c im y do N ieg o z a u fa n ie . D o ty c h ź ró d e ł z alicza te ż p rz e m ia n ę c e ló w ży cia , p o le g a ją c ą n a s w o is te j a g o n ii p rz e ż y ć ,
1 8 6 R E C E N Z J E
p r z y w ią z a ń do czegoś, co ju ż m u s im y p o rz u c ić d la c e n n ie jsz e g o i w s k a z a n e g o p rz e z B o g a c e lu . J e s t to s t a n ogołoceń. W ty m s ta n ie c ie m n e j n o c y n ie d o z n a je B oga p s y c h ik a . E m o c je i u c z u c ia , z a ra z e m z m y s ły c z ło w ie k a , n ie d o z n a ją b e z p o ś re d n io B oga ja k o p rz e d m io tu s w y c h fa s c y n a c ji. P o ja w ia się b ó l i c ie r p ie n ie , k tó r e ja k o u m a r tw ie n ie p ro w a d z i c z ło w ie k a k u k o ń c o w i c ie m n e j nocy.
T e n sz e ro k i d z ia ł k ry z y s ó w m o d litw y a u t o r k o ń c z y u k a z a n ie m k r y z y s u n a d ro d z e z je d n o c z e n ia . J e s t n im n a s ile n ie tę s k n o ty do B o g a, k tó r e p o w o d u je z a g ro ż e n ie ś m ie rc ią o ra z n ie c ie rp liw o ś ć w o s ią g n ię c iu z je d n o c z e n ia
z N im .
C zęść tr z e c ia o m a w ia n e j p o z y c ji z a w ie r a m y ś li d o ty c z ą c e c h ro n ie n ia m o d litw y , p r z e p a ja ją c e j n a sz e ży cie r e lig ijn e w o c z y sz c z e n iu c z y n n y m i b i e r n y m . C h ro n im y m o d litw ę w o czy szczen iu c z y n n y m p rz e z sto s o w a n ie śro d k ó w n ie d o p u s z c z a ją c y c h do k ry z y s u ja k w y c h o w a n ie , w y k s z ta łc e n ie i m e ta n o ia , p o le g a ją c a n a łą c z e n iu w so b ie s k ie ro w a n ia do p r a w d y ze s k ie ro w a n ie m do d o b ra . C h ro n ią n a s ta k ż e u z y s k a n e c n o ty m o r a ln e : ro z tro p n o ś ć , m ę stw o , u m ia rk o w a n ie , s p r a w ie d liw o ś ć i c n o ty in te le k tu a ln e : w ie d z a , m ą d r o ś ć o raz n ie u s ta n n a p a m ię ć o B o g u i m iło ść do B o g a, k tó r a w p ro w a d z a n a s w m o d litw ę a k tó w s tr z e lis ty c h i w m o d litw ę n a b y te g o s k u p ie n ia .
N a d ro d z e c ie m n e j n o cy c h ro n im y a k t m o d lite w n y z a c h o w a n ie m sp o k o jn e j c ie rp liw o śc i, z a u f a n ie m tę s k n o c ie do B o g a, p o s łu g iw a n ie m się n a d z ie ją , p a m ię ta n ie m o c a ły m ż y c iu r e lig ijn y m , p a m ię ta n ie m o ty m , że! „ n o rm a ln y m r y t m e m ż y c ia re lig ijn e g o je s t n a w ró c e n ie cz y li c ią g łe s k ie r o w y w a n ie się do B oga ze w s z y s tk ic h n a s z y c h p o tk n ię ć i z a n ie d b a ń , c ią g łe p o w s ta w a n ie z g rz e c h u ” (s. 150). Z a ś n a d ro d z e z je d n o c z e n ia ju ż sa m P a n B óg c h ro n i n a s z ą m o d litw ę i ży cie r e lig ijn e . R ó w n ie ż je d n a k i c z ło w ie k s a m m oże ją z a c h o w a ć p rz e z w ia r ę i w ie rn o ś ć w p o s ta c i p o s łu s z e ń s tw a B ogu.
C ało ść te j części z a m y k a ro z d z ia ł b ę d ą c y ro z w a ż a n ie m o n a d p r z y r o d z o n y m o rg a n iz m ie c z ło w ie k a , w k tó r y m B óg p o p rz e z s w o je d z ia ła n ie c h ro n i n a s z ą m o d litw ę i ży cie re lig ijn e .
A u to r d a je c e n n e u w a g i o d o ś w ia d c z e n iu m is ty c z n y m p r z y ta c z a ją c sz e r e g ró ż n y c h o p in ii, i n t e r p r e tu ją c y c h to z ja w is k o m isty c z n e . T a ró ż n o ro d n o ść
te o r ii w y ja ś n ia ją c y c h je zale ży od teg o , ja k o k re ś lim y c z ło w ie k a , p o z n a n ie i B oga. W szelk ie tr u d n o ś c i w id e n ty f ik o w a n iu d o ś w ia d c z e n ia m isty c z n e g o p ły n ą ze sp o s o b u u jm o w a n ia p o z n a n ia m isty c z n e g o ja k o b y to w e j re la c ji.
C elo w o w ię c e j u w a g i p o św ię c iłe m p rz y o m a w ia n iu t e j p o z y c ji n ie ty le u ję c io m d o k tr y n a ln y m p o sz c z e g ó ln y c h o d m ia n m o d litw y , ile u ję c io m p r a k ty c z n y m , p r z e d s ta w ia ją c y m k ry z y s y m o d litw y i sp o s o b y je j c h ro n ie n ia . Z d a ję so b ie b o w ie m s p r a w ę , że e d y c ja t a p o w in n a d o trz e ć do n a js z e rs z y c h k r ę g ó w k a to lik ó w i że s tr o n a p r a k ty c z n a b ę d z ie im n a jb a r d z ie j p o m o c n a w p rz e z w y c ię ż a n iu ró ż n y c h tr u d n o ś c i, p o w s ta ją c y c h p o d c z a s a k tu m o d lite w nego. B ę d ą m o g li s k o n f ro n to w a ć w ła s n e o b ja w y p rz e ż y w a n y c h tr u d n o ś c i z o m a w ia n y m i p rz e z a u to r a i z a sto so w a ć ś r o d k i, ja k ie a u to r z ale ca, a b y u c h ro n ić życie m o d lite w n o - r e lig ijn e od z a ła m a n ia l u b zn isz c z e n ia .
N in ie js z a p r a c a z a s łu g u je w ię c n a u z n a n ie szczeg ó ln ie d la te g o , że s t a n o w i n ie ty lk o o d w a ż n y k r o k n a d ro d ze tw o rz e n ia sy n te z y m ię d z y a s c e ty k ą i m is ty k ą , m o d litw ą i ż y c ie m re lig ijn y m , lecz ta k ż e i p rz e d e w s z y s tk im d la te g o , że je s t c o m p e n d iu m p ra k ty c z n e j w ie d z y , d o ty c z ą c e j u p r a w ia n ia m o d litw y . N a le ż y te ż p o d k re ś lić e r u d y c ję a u to r a , k tó r ą p o tw ie r d z a ją w s z y s tk ie cz ę śc i te j p ra c y , m im o że a u to r w ty m d z ie le , lic z ą c się ró w n ie ż z c h a r a k te r e m te j p o z y c ji ja k o a k tu a ln e j p o m o cy d la c z y te ln ik a w ż y c iu m o d lite w n y m , n ie z a m ie śc ił w s z y s tk ic h p ro b le m ó w . Z re s z tą u n ik n ą ł d z ię k i tem u ' p rz e ła d o w a n ia te o re ty c z n e g o .
