do wiêkszego obszaru. Powierzchnie tarasowe starsze „nagle“ uznawano za m³odsze o jedno zlodowacenie. Wynika to z nie uwzglêdniania licznych czynników wp³ywaj¹cych na zmianê wysokoœci poziomu tarasowego. Zmiany te mog¹ mieæ przyczyny zarówno geologiczne, jak i neotektoniczne, ale najczêœciej wywo³ane s¹ one pracami hydrotechnicznymi prowadzonymi w dolinie ju¿ od œredniowiecza.
Prace kartograficzne przyczyni³y siê do lepszego roz-poznania utworów wystêpuj¹cych w obrze¿eniu doliny Odry i pod wype³niaj¹cymi j¹ aluwiami. W rejonie Kotliny Raciborskiej oraz miêdzy Opolem i Brzegiem pod³o¿em serii rzecznych w dolinie Odry s¹ utwory serii poznañskiej i warstw kêdzierzyñskich miocenu œrodkowego i górnego. S¹ to niebieskie, zielonkawe i szare i³y oraz mu³ki z wk³adkami piasków drobnoziarnistych i cienkimi soczew-kami wêgla brunatnego. W wiêkszoœci wierceñ surowco-wych granica pomiêdzy czwartorzêdowymi seriami rzecznymi, a osadami starszymi jest wyraŸna.
W dolinie Odry miêdzy Krapkowicami a Dobrzeniem Wielkim w pod³o¿u osadów rzecznych pojawiaj¹ siê monoklinalnie zapadaj¹ce utwory triasu i kredy. Najdalej na zachodzie pojedyncze wyst¹pienia utworów kredy gór-nej pod ¿wirami rzecznymi doliny Odry rejestrowano w rejonie œluzy ko³o Zwanowic, na pó³noc od £osiowa. S¹ to przewa¿nie piaskowce cenomanu oraz margle i wapienie turonu i koniaku. Od Opola do Dobrzenia Wielkiego w pod³o¿u osadów dolinnych, obok utworów kredy górnej, wystêpuj¹ osady neogeñskie. Na zachód od Dobrzenia Wielkiego a¿ do O³awy p³ytko pod utworami rzecznymi stwierdzono i³y, mu³ki ilaste, a nawet wêgiel brunatny serii poznañskiej. Miêdzy O³aw¹ a Wroc³awiem Odra przep³ywa ponad kopaln¹ depresj¹ wype³nion¹ g³ównie utworami lodowcowymi o mi¹¿szoœciach dochodz¹cych do kilkudzie-siêciu metrów. Na zachód od centrum Wroc³awia w pod³o¿u osadów rzecznych ponownie pojawiaj¹ siê utwory serii poznañskiej, czasami w stropie zaburzone glacitektonicznie. Pocz¹wszy od Obni¿enia Œcinawskiego mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych ponownie wzrasta. W tym rejonie obsza-ry wysoczyzn przylegaj¹cych do doliny Odobsza-ry s¹ równie¿ sil-nie zaburzone glacitektoniczsil-nie.
Przeprowadzona analiza geomorfologicznego po³o¿e-nia poziomów tarasowych doliny Odry oraz ich pozycji stratygraficznej wykaza³a rozbie¿noœci w ich przedstawia-niu w poszczególnych opracowaniach kartograficznych, jak i syntetycznych. W wielu miejscach na stykach arkuszy s¹ widoczne znaczne ró¿nice interpretacyjne nie tylko stra-tygraficzne, ale tak¿e genetyczne. Najczêœciej ró¿nice wynikaj¹ z nieumiejêtnoœci odró¿niania osadów wodnolo-dowcowych od rzecznych lub rzecznych plioceñskich od rzecznych dolnoplejstoceñskich. Innego typu pomy³ki wynikaj¹ z braku wnikliwszej analizy terenowej pole-gaj¹cej na wyznaczaniu sp³aszczeñ tarasowych i krawêdzi erozyjnych. Pewnym usprawiedliwieniem dla prac
karto-graficznych prowadzonych do lat 90. mo¿e byæ brak dobrych podk³adów topograficznych.
W czasie prac zwi¹zanych z opracowywaniem arkuszy Szczegó³owej mapy geologicznej Polski same aluwia doli-ny Odry zosta³y rozpoznane znacznie s³abiej ni¿ budowa geologiczna otaczaj¹cych wysoczyzn.Wynika to przede wszystkim z metodyki przyjêtej dla prac kartograficznych. Doliny du¿ych rzek na etapie zatwierdzania projektu klasy-fikowane by³y automatycznie jako obszar o prostej budo-wie geologicznej (czêsto wbrew pierwotnym za³o¿eniom badawczym autora projektu), co przek³ada³o siê na iloœæ punktów dokumentacyjnych. Zwykle autor arkusza by³ zobowi¹zany obligatoryjnie i posiada³ odpowiednie œrodki do wykonania na obszarze prostej budowy geologicznej do dwóch punktów dokumentacyjnych na km2
. Przy koniecz-noœci rozpoznania na obszarze równi zalewowej przebiegu pogrzebanych starorzeczy i kana³ów odp³ywu wód powo-dziowych o szerokoœci czasem nie wiêkszej ni¿ kilkadzie-si¹t metrów taka gêstoœæ rozpoznania jest oczywiœcie niewystarczaj¹ca. Z naszego doœwiadczenia wynika, ¿e nie wszystkie kopalne starorzecza w strefie akumulacji mad na równi zalewowej dadz¹ siê zidentyfikowaæ na podstawie analizy zdjêæ lotniczych czy satelitarnych. Wykrycie tego rodzaju stref przecinaj¹cych linie wa³ów przeciwpowo-dziowych ma du¿e znaczenie dla wskazania miejsc najbar-dziej nara¿onych na rozmycia w czasie powodzi. Nieodzowne by³oby tu jednak prowadzenie bardziej szczegó³owego kartowania geologicznego w skali co naj-mniej 1 : 10 000 z zastosowaniem modeli cyfrowych tere-nu opracowanych na bazie map topograficznych w tej samej skali.
Literatura
ASSMAN P. 1934 — Zur frage der Terrassenbildung an der oberen Oder. Oberschlesier, 16: 137–147.
BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 2000 — Korelacja morfologiczna i wiekowa tarasów g³ównych rzek regionu dolnoœl¹skiego. Pañstw. Inst. Geol. KOTLICKA G. N. 1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych w dolinie Odry ko³o Raciborza. Biul. Inst. Geol., 300: 303–387. LINDNER H. 1934 — Das Taldiluvium der Ooder bai Ratibor. Jb. Geol. Verein. Oberschlesier, 2: 41–46.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1959 — Dolina Odry miêdzy Wroc³awiem i Brzegiem Dolnym. Czas. Geograf., 30: 263–286.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1966 — Zagadnienie po³udniowego prze³omu Odry. Czas. Geograf., 37: 269–287.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1968 — RzeŸba doliny Odry na Opolszczy-Ÿnie. [W:] S. Szczepankiewicz (red.), Studia geograficzno-fizyczne z obszaru Opolszczyzny. Inst. Œl¹ski, Opole: 54–86.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1972 — Nizina Œl¹ska. [W:] R. Galon (red.), Geomorfologia Polski, t. 2. PWN: 224–239.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1974 — Osady i formy czwartorzêdowe Opolsz-czyzny. [W:] Przew. 46 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wyd. Geol.: 68–89. SZCZEPANKIEWICZ S. 1984 — Sudety i Nizina Œl¹ska. [W:] J. E. Mojski (red.), Budowa geologiczna Polski. Stratygrafia, cz. 3b. Keno-zoik. Czwartorzêd. Wyd. Geol.
SZCZEPANKIEWICZ S. 1989 — Ziemie po³udniowo-zachodniej Pol-ski — morfogeneza i dzieje czwartorzêdowe. Acta Univ. Wratisl., 1029, Studia. Geogr., 47: 1–136.
Transport pokryw stokowych z NE sk³onu Jesioników (Sudety Wschodnie)
pod wp³ywem zdarzeñ antropogenicznych i impulsów klimatycznych
Kazimierz Klimek*
Jesioniki to pasmo górskie o przebiegu NW–SE, po³o¿one pomiêdzy Bram¹ Morawsk¹ a Prze³êcz¹
Ramzowsk¹. W ich obrêbie wyraŸnie rysuje siê œródgórski masyw Hrubego Jesenika (1000–1400 m n.p.m.) oraz
1080
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
obrze¿aj¹ca go od NE Zlatohorska Vrhovina/Góry Opaw-skie. W plejstocenie l¹dolody skandynawskie dociera³y do podnó¿a masywu. W vistulianie znajdowa³ siê on w zasiêgu strefy peryglacjalnej. Powsta³y pokrywy stokowe o zró¿ni-cowanej strukturze i zmiennej mi¹¿szoœci. Holoceñskie ocieplenie klimatu spowodowa³o sukcesjê zbiorowisk leœnych, które zahamowa³y transport pokryw ze stoków do systemów dolinnych.
W obrêbie Jesioników wystêpuj¹ kruszce i rudy metali, które eksploatowano ju¿ od czasów prehistorycznych. Eks-ploatacja z³ota ma najd³u¿sz¹ historiê, siêgaj¹c¹ tutaj 3500 lat. Zajmowa³y siê tym ju¿ plemiona Celtów, a póŸniej S³owian. Pocz¹tkowo eksploatowano z³oto z aluwiów, g³ównie w dolinach dop³ywów Bia³ej, Opavy i Osob³ogi, póŸniej z pokryw zwietrzelinowych na stokach, a w koñcu z wychodni ¿y³ w pod³o¿u, siêgaj¹c w wy¿sze partie gór — Pøièny vrch 975 m n.p.m. Powodowa³o to wylesienia, a ods³oniête drobnoziarniste pokrywy stokowe podlega³y transferowi do systemów dolinnych.
Wydobycie i przetwórstwo rud ¿elaza, szybko rozwi-jaj¹ce siê od œredniowiecza, a szczególnie intensywne na prze³omie XVII/XVIII w., by³o kolejnym wa¿nym impul-sem w transporcie pokryw stokowych do systemów dolin-nych. Pozosta³oœci¹ z tego okresu s¹ œlady mielerzy i
pieców hutniczych. Dzia³alnoœæ ta wymaga³a du¿o wêgla drzewnego, który pozyskiwano na drodze kompletnego wyrêbu lasów, stosowanego w tej czêœci Sudetów równie¿ wspó³czeœnie, nawet na bardzo stromych stokach. Proces ten powodowa³ wieloletnie ods³oniêcie peryglacjalnych pokryw stokowych, do czasu wzrostu nowych, sztucznie wprowadzonych lasów œwierkowych. W przypadku wyst¹pienia intensywnych opadów, w sprzyjaj¹cych sytu-acjach geologicznych, pokrywy te by³y up³ynniane i prze-mieszczane w dó³ stoków do potoków górskich. Tutaj w czasie wiêkszych wezbrañ by³y one redeponowane w formie ³ach g³azowo-¿wirowych. Instrumentalne obserwacje meteorologiczne, prowadzone w tej czêœci Sudetów od 1880 r., pozwalaj¹ na rekonstrukcjê czasu wystêpowania i zasiêgu du¿ych wezbrañ. Datowania dendrochronologiczne najstar-szych drzew porastaj¹cych ³achy g³azowo-¿wirowe umo¿li-wiaj¹ w dosyæ precyzyjne okreœlenie czasu ich depozycji.
Rolnicza kolonizacja Sudetów, nasilona w œredniowie-czu, powodowa³a wylesienia dolnych czêœci stoków obrê-bie wiêkszych dolin NE przedpola Hrubeho Jesenika. Wyzwoli³o to procesy zmywu drobnoziarnistych pokryw zwietrzelinowych/gleb, ich transfer i redepozycjê w dnach ma³ych dolin lub w obrêbie starasowanych stoków.
1081
