W
W
W
Y
Y
Y
ŁŁ
Ł
Ą
Ą
Ą
C
C
C
Z
Z
Z
E
E
E
N
N
N
II
I
E
E
E
O
O
O
D
D
D
P
P
P
O
O
O
W
W
W
II
I
E
E
E
D
D
D
Z
Z
Z
II
I
A
A
A
LL
L
N
N
N
O
O
O
Ś
Ś
Ś
C
C
C
II
I
Z
Z
Z
A
A
A
S
S
S
Z
Z
Z
K
K
K
O
O
O
D
D
D
Y
Y
Y
W
W
W
U
U
U
P
P
P
R
R
R
A
A
A
W
W
W
A
A
A
C
C
C
H
H
H
R
R
R
O
O
O
LL
L
N
N
N
II
I
C
C
C
Z
Z
Z
Y
Y
Y
C
C
C
H
H
H
Z
Z
Z
E
E
E
S
S
S
Z
Z
Z
C
C
C
Z
Z
Z
E
E
E
G
G
G
Ó
Ó
Ó
LL
L
N
N
N
Y
Y
Y
M
M
M
U
U
U
W
W
W
Z
Z
Z
G
G
G
LL
L
Ę
Ę
Ę
D
D
D
N
N
N
II
I
E
E
E
N
N
N
II
I
E
E
E
M
M
M
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
Ó
Ó
Ó
W
W
W
dr inż. Marian Flis1, dr Wojciech Nowacki2
1 UP w Lublinie, Zakład Ekologii i Hodowli Zwierząt Łownych ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, e-mail: marian.flis@up.lublin.pl
2 IHAR – PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka, 05-140 Serock, e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl
bowiązujące becnie uwarunkowania prawne w zakresie łowiectwa odpo-wiedzialnością za szkody łowieckie obarczają dzierżawców lub zarządców ob-wodów łowieckich, wyłączając z tej odpo-wiedzialności prawnego właściciela zwierzy-ny, tj. skarb państwa. Wyjątek stanowią te-reny ochronne oraz obszary niewchodzące w skład obwodów łowieckich, gdzie odpo-wiedzialność za powstałe szkody z mocy ustawy przypisana jest skarbowi państwa (ustawa Prawo łowieckie). W ostatnich kilku latach obserwuje się gwałtowny wzrost
za-równo liczby, jak i powierzchniowego rozkła-du szkód powodowanych przez dzikie zwie-rzęta, co ma związek z gwałtownie wzrasta-jącą populacją dzików, będących głównymi sprawcami szkód. Przekłada się to w sposób bezpośredni na zobowiązania finansowe dzierżawców obwodów łowieckich, czyli my-śliwych zrzeszonych w kołach łowieckich (Flis 2009ab, 2010). W ciągu ostatniego dziesięciolecia globalna kwota odszkodowań wypłacanych przez dzierżawców obwodów łowieckich wzrosła w skali kraju ponad dwu-krotnie (rys. 1).
Sezon łowiecki
Rys. 1. Odszkodowania łowieckie wypłacane przez dzierżawców obwodów łowieckich zrzeszonych w Polskim Związku Łowieckim
Na podkreślenie zasługuje fakt, że 80- -90% wszystkich odszkodowań z tytułu szkód w uprawach i płodach rolnych wypła-cane jest przez dzierżawców obwodów ło-wieckich, czyli de facto myśliwych (Flis 2009a).
Ograniczenia odpowiedzialności
Odpowiedzialność dzierżawców lub zarząd-ców obwodów łowieckich za szkody wyrzą-dzane przez zwierzynę ma charakter obiek-tywny. Potwierdzeniem tego jest przejęcie odpowiedzialności za szkody niezależnie od winy podmiotu za nią obarczonego w grani-cach zapisu ustawowego. Zatem istnieje bezwarunkowy obowiązek naprawienia
każ-o
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10Ryc. 1. Kształtowanie się odszkodowań łowieckich wypłacanych przez dzierżawców obwodów łowieckich zrzeszonych w Polski Związku Łowieckim
Kwoty odszkodowań w mln zł
mln zł
dej szkody wyrządzonej przez cztery gatunki zwierzyny, z tytułu samego prowadzenia gospodarki łowieckiej, niezależnie od jej cha-rakteru, jak również intensywności zabiegów hodowlanych przypisanych dzierżawcy ob-wodu łowieckiego. Tym samym nawet wzor-cowe prowadzenie gospodarki łowieckiej nie zwalnia dzierżawcy z odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez zwierzynę. Tego typu odpowiedzialność można zaliczyć do odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (Ra-decki 2007).
Jednocześnie prawodawstwo łowieckie dopuszcza przypadki, w których dzierżawcy lub zarządcy obwodów łowieckich są zwol-nieni z odpowiedzialności za szkody. Przy-padki te są opisane w art. 48 Prawa łowiec-kiego (rys. 2). Taka forma przepisu prawne-go, mającego charakter taksatywny, jest potwierdzeniem tezy, że odpowiedzialność za szkody nosi znamiona odpowiedzialności obiektywnej, a nie absolutnej, a zajście któ-rejkolwiek z opisanych sytuacji zwalnia wła-ściwy podmiot od przejęcia odpowiedzialno-ści (ustawa Prawo łowieckie, Radecki 2007).
Rys. 2. Przypadki, po zaistnieniu których nie przysługuje odszkodowanie za szkody w uprawach i płodach rolnych
Pierwszym elementem wyłączenia odwiedzialności są przypadki, gdy szkody po-wstały na gruntach stanowiących własność skarbu państwa, które zostały przydzielone jako deputaty rolne na gruntach leśnych. W tego typu sytuacjach wyłączenie odpowie-dzialności wynika z prawa własności gruntu (skarb państwa) oraz prawa własności
zwie-rzyny w stanie wolnym (również skarb pań-stwa), zaś sama idea takich deputatów jest związana ze świadczeniami pracowniczymi w Administracji Lasów Państwowych. Dodat-kowo, już z założenia, grunty te są położone wśród lasów lub w ich bezpośrednim są-siedztwie, a tym samym są z reguły o wiele bardziej narażone na szkody powodowane
przez zwierzynę. Jednocześnie tego typu przypadki z reguły nie budzą zastrzeżeń i kontrowersji.
Kolejnym elementem wyłączenia odpo-wiedzialności jest swoisty wymóg ustawo-dawcy związany z racjonalną gospodarką rolną. Wyłączenie odpowiedzialności w tym wypadku wiąże się bezpośrednio z tzw. osta-tecznym terminem zbioru uprawy, która ule-gła uszkodzeniu. Termin ten jest oule-głaszany w Dzienniku Urzędowym danego wojewódz-twa. W sytuacjach gdy poszkodowany nie zebrał uprawy w terminie 14 dni od ustalonej przez zarząd województwa daty ostateczne-go terminu jej zbioru, a w tym okresie w uprawie wystąpiły szkody wyrządzone przez zwierzynę, dochodzenie odszkodowania przez jej posiadacza staje się bezprzedmio-towe.
Dzierżawcy lub zarządcy obwodów ło-wieckich, celem ograniczenia szkód w upra-wach najbardziej narażonych na ich po-wstawanie, stosują różnokierunkowe zabiegi profilaktyczne mające na celu ich ogranicza-nie. Jednocześnie niektóre z tych działań, zwłaszcza związane z ingerencją w grunt, wymagają zgody posiadacza uprawy. W związku z częstymi przypadkami zróżnico-wanych trudności w tej materii ustawodawca przewidział wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej. Wyłączenie to obejmuje przypadki, gdy posiadacz uprawy odmawiał współpracy w zakresie działań profilaktycz-nych, nie wyrażając zgody na budowę urzą-dzeń mających na celu ograniczanie szkód. Zapis ten jednoznacznie wskazuje na brak podstaw do przejęcia odpowiedzialności za szkody, które teoretycznie przy dobrej woli ze strony poszkodowanego najprawdopo-dobniej by nie powstały. Tego typu sytuacje w prawie cywilnym określane są jako kwalifi-kowana wina poszkodowanego zwalniająca od odpowiedzialności (Radecki 2007).
Wyłączenie odpowiedzialności odszko-dowawczej jest uzależnione również od wiel-kości samej szkody. Jeśli wartość szkody wyrządzonej przez zwierzynę nie przekracza wartości 100 kg żyta, z zastrzeżeniem że przelicznik ten odnosi się do 1 ha uprawy, to dochodzenie odpowiedzialności za powstałą szkodę staje się bezprzedmiotowe. Tego typu założenie wyłączenia odpowiedzialności jest niewątpliwie związane z kosztami
towa-rzyszącymi przy szacowaniu szkód, jak koszt dojazdu, czas pracy szacującego, które by-łyby niewspółmiernie wysokie w odniesieniu do wartości przysługującego odszkodowa-nia. Dodatkowo szkody wartości nie przekra-czającej 100 kg żyta w przeliczeniu na 1 ha uprawy określić można jako gospodarczo znośne (Flis 2009a).
Kolejnym elementem wyłączenia odpo-wiedzialności są aspekty związane z samym postępowaniem poszkodowanego. Ustawo-dawca przewidział brak podstaw przejęcia odpowiedzialności w przypadku, gdy po-szkodowany zebrał uprawę, lecz płody prze-chowuje w stertach, stogach bądź kopcach usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie lasu. Taki sposób postępowania poszkodo-wanego sprawia, że płody te są z reguły na-rażone na żerowanie dzikich zwierząt, któ-rych typowym biotopem są kompleksy leśne.
Ostatnim, a zarazem budzącym najwięcej kontrowersji, elementem wyłączenia odpo-wiedzialności jest zapis mówiący, że w przy-padku szkód w uprawach założonych z ra-żącym naruszeniem zasad agrotechnicznych brak jest jakichkolwiek podstaw do przejęcia za nie odpowiedzialności. Zapis ten również wprost odnosi się do postępowania poszko-dowanego, co wynika z tego, że posiadacz uprawy, niezależnie od gatunku rośliny, jak również jej położenia, powinien dołożyć wszelkich starań, aby z uprawy tej uzyskać możliwie największy plon. To zaś jest uwa-runkowane postępowaniem wynikającym z dobrej praktyki rolniczej, a tym samym prze-strzeganiem podstawowych zasad agrotech-nicznych związanych z technologią uprawy danej rośliny.
Wyłączenie odpowiedzialności w uprawach ziemniaków
Pomimo tego, że w ostatnich latach areał uprawy ziemniaków sukcesywnie się zmniej-sza (Chotkowski, Rembeza 2006; Chotkow-ski 2008; GUS 2009), polowe uprawy tej rośliny cały czas są preferowane przez dziki, a wskaźniki preferencji wskazują, że pod względem atrakcyjności żerowej ziemniaki ustępują tylko kukurydzy (Flis 2009b, 2010). Sama procedura szacowania szkód, jak również wyłączenia odpowiedzialności w uprawach ziemniaków odbywają się na za-sadach ogólnych, przy czym w niektórych
przypadkach specyfika zarówno technologii uprawy, plonowania, jak i działań profilak-tycznych wymaga traktowania zapisów ustawowych w tym zakresie w sposób spe-cyficzny (Flis 2007, 2008ab).
W praktyce likwidacji szkód wyrządzo-nych przez zwierzynę odmowy przejęcia odpowiedzialności w uprawach ziemniaków zlokalizowanych na gruntach stanowiących deputaty w praktyce nie występują, zaś z tytułu nieterminowego zbioru uszkodzonej uprawy występują sporadycznie. W skali kraju ostateczny termin zbioru ziemniaków nie jest zbyt zróżnicowany, z reguły jest to 31 października. Stąd, jeśli szkody w upra-wach wystąpią po 14 dniach, licząc od tej daty, nie ma podstaw do przejęcia za nie odpowiedzialności właściwego organu.
W przypadku wyłączenia odpowiedzialno-ści wynikającego z zapisu ustawowego doty-czącego wyrażenia zgody na działania profi-laktyczne w zakresie ograniczenia szkód wątpliwości wynikają wyłącznie z jednego faktu. Mianowicie, dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego może zwrócić się do rolnika o wyrażenie zgody na budowę urzą-dzenia łowieckiego, mającego ograniczyć szkody, w postaci ambony łowieckiej. Z re-guły świadomość społeczna rolników w tym zakresie jest nieco ograniczona i zgoda taka nie jest udzielana, co z kolei wynika z oceny sytuacji wyłącznie poprzez pryzmat chęci polowań, a nie ochrony uprawy. Należy jed-nak podnieść, że rozumowanie takie jest z gruntu błędne, gdyż obecność myśliwych w bezpośrednim sąsiedztwie uprawy narażonej na uszkodzenie przyczynia się do wypłasza-nia zwierząt, zaś sam fakt oddawypłasza-nia strzału, skutkującego pozyskaniem jednego dzika lub brakiem pozyskania, skutecznie wypła-sza zwierzęta czasami na kilka lub kilkana-ście dni, co niewątpliwie przyczynia się do ograniczania wyrządzanych szkód.
Szkody w uprawach ziemniaków nieprze-kraczające wartości 100 kg żyta w przelicze-niu na 1 ha uprawy są z reguły rzadko zgła-szane, a przypadku gdy szacujący określi wielkość zniszczeń, plonowania i ceny ryn-kowej płodu rolnego z uwzględnieniem klas jakości, sytuacje te nie budzą wątpliwości. Zastrzeżenia natomiast budzi fakt, że war-tość szkody w ujęciu ceny żyta odnosi się do 1 ha uprawy, co w przypadku zróżnicowanej
wielkości zniszczonych upraw położonych w bezpośrednim sąsiedztwie sprawia, że za podobną szkodę w ujęciu powierzchni zre-dukowanej na jednej uprawie odszkodowa-nie przysługuje, a na innej, o większym area-le – już nie.
Wyłączenia odpowiedzialności odnoszą się również do szkód wyrządzonych w tym wypadku w płodach rolnych zmagazynowa-nych w stertach, stogach i kopcach usytuo-wanych w bezpośrednim sąsiedztwie lasu. W przypadku upraw ziemniaków zapis ten odnosi się stricte do kopców i w praktyce likwidacji szkód nie budzi on zastrzeżeń. Wynika to z faktu, że kopce z reguły są loka-lizowane w obrębie gospodarstw lub w ich pobliżu i szkody w nich występują spora-dycznie.
W uprawach ziemniaków najwięcej kon-trowersji związanych z wyłączeniem odpo-wiedzialności budzi ustawowy zapis doty-czący odmowy przejęcia odpowiedzialności za szkody powstałe w uprawach założonych z rażącym naruszeniem zasad agrotech-nicznych. Przepis ten odnosi się do wszel-kich zagadnień związanych z technologią uprawy tej rośliny. W przypadku ziemniaków ma on szczególne znaczenie, co wynika z wielu trudności związanych ze zwalczaniem chorób i szkodników w tych uprawach. Za-chwaszczenie plantacji ziemniaków wpływa w sposób bezpośredni zarówno na wielkość, jak i jakość plonu nie tylko w uprawach kon-wencjonalnych, ale i integrowanych (Jabłoń-ski 1997, Sawicka i in. 2006). Obniżka plonu następuje również w wyniku ograniczenia bądź zaniechania ochrony chemicznej przed stonką ziemniaczaną, zarazą ziemniaka, mątwikami i innymi patogenami, na oddzia-ływanie których narażone są uprawy ziem-niaków niezależnie od kierunku użytkowania. Z kolei wielkość tej obniżki jest uzależniona od fazy rozwojowej roślin, w jakiej dany pa-togen występuje, jak również stopnia nasile-nia oddziaływanasile-nia i podejmowanych zabie-gów ochrony plantacji (Jabłoński 1997, Kap-sa 2008, Pawińska 2008, Gugała i in. 2009). Przy ocenie wymienionych zagadnień na-leży uwzględnić jakość materiału sadzenia-kowego, parametry związane z technologią sadzenia, zabiegi pielęgnacyjne i profilak-tyczne w zakresie zwalczania chwastów, profilaktykę przeciwko zarazie ziemniaka, jak
również zabiegi zwalczania stonki ziemnia-czanej. Jeśli stan faktyczny wskazuje, że zabiegi agrotechniczne były wykonywane nieterminowo lub poszkodowany w ogóle ich nie wykonywał, ewentualnie nie przyniosły one oczekiwanego rezultatu, a jakość upra-wy jest z reguły bardzo słaba, co przekłada się bezpośrednio na plonowanie lub zbiór z przyczyn ekonomicznych jest nieuzasadnio-ny, elementy te są podstawą od odnowy przejęcia odpowiedzialności za powstałe szkody. Ze względu na obszerność informa-cji związanych z określeniem minimalnych parametrów plantacji ziemniaków, przy któ-rych można wnioskować o rażącym naru-szeniu zasad agrotechnicznych, zagadnienia te zostaną szczegółowo opisane w drugiej części artykułu, który ukaże się w kolejnym numerze Ziemniaka Polskiego.
Konkluzja
Problematyka przejęcia odpowiedzialności za szkody łowieckie, mimo że jest uregulo-wana prawnie, niejednokrotnie budzi wątpli-wości. Z jednej strony poszkodowany jest zainteresowany uzyskaniem jak największej kwoty odszkodowania, z drugiej – organ od-powiedzialny stara się tę kwotę minimalizo-wać. W związku z tym ustawodawca jedno-znacznie, w sposób taksatywny, określił przypadki, po zaistnieniu których poszkodo-wanemu odszkodowanie nie przysługuje. Na sześć wyczerpująco opisanych przypadków cztery dotyczą kwestii tzw. kwalifikowanej winy poszkodowanego, która zwalnia od odpowiedzialności za szkodę. Jednak udo-wodnienie tej winy spoczywa na dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego, albo in-nym organie ustawowo odpowiedzialin-nym za szkodę. Jeśli wymienione organy tej kwalifi-kowanej winy nie udowodnią, wówczas zo-bowiązane są do przejęcia odpowiedzialno-ści za powstałe szkody.
Literatura
1. Chotkowski J., Rembeza J. 2006. Tendencje
zmian na rynku ziemniaków w Polsce. [W:] Produkcja ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-15; 2. Chotkowski J.
2008. Tendencje rynkowe i marketing w produkcji
ziemniaków. [W:] Technologia produkcji ziemniaków. Pr. zbior. pod red. J. Chotkowskiego. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 7-15; 3. Flis M. 2007. Szkody w ziemnia-kach. – Łowiec Polski 9: 50-53; 4. Flis M. 2008a. Od-powiedzialność za szkody wyrządzane przez dzikie zwierzęta w uprawach ziemniaków. – Ziemn. Pol. 3: 8- -12; 5. Flis M. 2008b. Procedura szacowania szkód wyrządzonych przez zwierzęta w uprawach rolniczych. – Biul. IHAR 248: 117-123; 6. Flis M. 2009a. Szkody w uprawach rolniczych w świetle szkodliwego oddziały-wania rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagrożenia biotopów leśnych. Uniw. Opolski Opole: 123-132; 7.
Flis M. 2009b. Wielkość szkód wyrządzanych przez
dziki w uprawach rolniczych w obwodzie łowieckim polnym w latach 1999-2000 i 2008-2009. – Biul. IHAR 254: 179-187; 8. Flis M. 2010. Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki w zróżnicowanych strukturach agrocenoz. – Biul. IHAR (w druku); 9.
Gu-gała M., Zarzecka K., Baranowska A. 2009. Wpływ
insektycydów na plon bulw ziemniaka i jego strukturę. Biul. IHAR 251: 251-224; 10. Jabłoński K. 1997. Sa-dzenie, pielęgnacja i ochrona ziemniaków. Fundacja „Rozwój SGGW” Warszawa: 77-98; 11. Pawińska M.
2008. Ochrona plantacji przed szkodnikami. [W:]
Technologia produkcji ziemniaków. Wyd. Wieś Jutra Warszawa: 75-88; 12. Radecki W. 2007. Prawo ło-wieckie. Komentarz. Wyd. II zaktual. Wyd. Difin War-szawa: 244-257; 13. Rocznik Statystyczny
Rolnic-twa i Obszarów Wiejskich 2009. – GUS Warszawa:
149-151; 14. Sawicka B., Barbaś P., Kuś J. 2006.
Wpływ zachwaszczenia łanu na plon ogólny i handlo-wy bulw ziemniaka w warunkach ekologicznego i inte-growanego systemu produkcji. – Pam. Puł. 142: 429-443; 15. Ustawa z dnia 13 października
