Henryk Łucjan
Produktywność czynników
wytwórczych a skala produkcji w
gospodarstwach indywidualnych
makroregionu stołecznego w 1983
roku
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 21, 339-353
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X I, 18 SECTIO H 1987
Instytut Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa AR w Lublinie
H e n r y k Ł U C J A N
Produktywność czynników wytwórczych a skala produkcji
w gospodarstwach indywidualnych makroregionu stołecznego w 1983 roku
Производительность факторов производства и масштаб производства в единоличных хозяйствах столичного (Варшавского) макрорегиона в 1983 г. E ffectiveness of the Productive Factors and the Production Scale in the Indivi-
dual Farms of the Capital’s Macraregion in 1983
O poziom ie p ro d u k cji rolniczej d ecyduje ilość i jakość uczestniczą cych w jej w y tw arzan iu czynników p ro d u k cji oraz spraw ność gospodaro w ania. Na spraw ność gospodarow ania silny w pływ w yw iera sposób po w iązania ze sobą podstaw ow ych czynników w ytw órczych \ N ajb ard ziej .stałym elem entem tech n ik i w y tw arzan ia jest ziem ia, do k tó re j dopaso
w u je się pozostałe jej elem enty, i k tó ra w yznacza m ożliw ości produk- cy jn e gospo darstw . Ogólne ro zm iary p ro d u k cji w g ospodarstw ie rolnym stan ow iący m sam odzielną jednostkę p ro d u k cy jn ą od zw iercied lają jego skalę p r o d u k c ji2. P ośrednio skala p ro du kcji dotyczy rów nież w ielkości zasobów i nakład ó w czynników produkcji.
P roces gospodarow ania zachodzi w określonych w aru n k ach p rzy ro d niczych, ekonom icznych i organizacyjnych. Jakość ty ch w arunków w znacznej m ierze o k reśla produk ty w no ść czynników w ytw órczych. W ie le uw agi poświęca się badaniu w pływ u w aru n k ó w przyrodniczo-ekono- m icznych, s tr u k tu ry i technologii pro d u k cji oraz intensyw ności i s tru k tu r y nak ład ó w na kształtow anie się efektyw ności zasobów i nakładów . P ro b lem em zawsze a k tu a ln y m jest w pływ obszaru gospodarstw a na w y dajność ziem i oraz p rac y żyw ej i pracy uprzedm iotow ionej.
1 Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984, s. 579—580. 2 Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii. Praca zbiorowa pod redakcją A. Wosia i F. Tomczaka. Wyd. 2 poprawione, PWRiL, Warszawa 1983, s. 178— 182.
340 Henryk Łucjan
W opracow aniu ty m podjęto próbę znalezienia odpow iedzi na pytanie; jak a jest produktyw ność czynników w ytw órczych w gospodarstw ach indyw idualnych przy różnej skali produkcji?
METODYKA I MATERIAŁY LICZBOWE
Dla określenia pro d uk ty w n o ści czynników w ytw órczych przy różnej skali p ro d u k cji zastosow ano m etodę analizy r e g r e s ji3. M ateriał liczbow y stanow ią dane z gospodarstw indyw id u alnych m akroregionu stołecznego prow adzących rachunkow ość dla IERiGŻ za rok 1983. Z m iennym i ob jaśniający m i były: 1) pow ierzchnia użytków rolniczych (UR) w h e k ta
rach przeliczeniow ych (X2), 2) n a k ła d y p racy żyw ej w dniach (xs), 3) n a
k ład y m ateriałow o-pieniężne w zł (X4), 4) w artość netto środków trw a łych p rod u k cyjn y ch w zł (x5). Z m ienną objaśnianą była w artość p rod u kcji globalnej w zł (xi). W szystkie zm ienne niezależne i zm ienna zależna odnoszą się do całego gospodarstw a jako jednostki produk cy jnej. W tra k cie analizy w y korzystano dane z w szystkich gospodarstw m akroregionu prow adzących rachunkow ość dla IERiGŻ.
Pow ierzchnię przeliczeniow ą UR ustalono stosując w spółczynniki przeliczeniow e opracow ane przez K ie r u la 4. W nakładach p racy żywej przy jęto sum ę dni p racy członków rodziny i gości oraz robotników n a jem nych w prod u k cji rolniczej. N akłady m ateriałow o-pieniężne obejm u ją sum ę nakładów m ate ria ln y c h i ob ro tu w ew nętrznego z w yłączeniem am ortyzacji. Do środków trw ały c h wliczono w artość bieżącą budynków gospodarczych, m elioracji, inw entarza m artw ego, sadów i stad a po dsta wowego. Ujęcie trw ały c h środków prod uk cyjn ych wg ich w artości netto niw elu je w pew nym stopniu zużycie m oralne i różnice w spraw ności technicznej istniejącego m ają tk u produkcyjnego. P rodu kcję globalną sta nowi sum a w artości prod u k cji rolniczej w raz z nietargow ym i prod uk tam i o b ro tu w ew nętrznego. U znanie pro d uk cji globalnej za m iernik w yniku procesu produkcyjnego pozw ala na uchw ycenie całego efek tu zastoso w anych czynników w ytw órczych niezależnie od s tru k tu ry prod u kcji i kie runków jej rozdysponow ania.
S tru k tu ra p ro d u k cji odgryw ać może isto tną rolę w kształtow aniu w olum enu p ro d u k cji rolniczej. Udział pro d u k cji zw ierzęcej i ziarna zbóż w p ro d u k cji globalnej daje dobre rozeznanie co do nastaw ienia produkcyjnego gospodarstw a. W skaźniki te zostały w ykorzystane w n
i-* N. R. D r a p e r , H. S m i t h : Analiza regresji stosowana, Warszawa 1973. 4 Encyklopedia..., op. cit.r s. 236.
Produktywność czynników wytwórczych a skala produkcji 341 'S 3 aс о SX > . n .ts £ <u > i5 •° >5 a» w Sh •I-. fi о ai o rM О СО -г* ar оо -g «5 N Oł J ł и aj T3 3 ■fi 3 O •“ £ Д! »4 r N o f t H u ^ O £ с AÎ > Ё 3 O -fi •a ад В о ш ™ Sh fi ЧН ft N О О „СО ф г ; СО О) « £ е» •fi С о .2 -н. % . w ^ с " ' S S. с е g г I •я » а s •2, 2 « £ £ g -с g z; Jh ^ cj ж ТЗ Л - С f i б ^ fi аз . N - » СО • о ►» .ts м У -*-> о £ Д NOс -3 « * J 'S 5 i i • s i ♦> >> fi u " 'S Я я « -S 3 Ë O jH о cs ft a -S о « 'Я ад £ fi з _ _ ta тз I s g:> CO ' S co ' a Д g I H f i *5 ft .fi •-H и СО £ й ад «м •-СО* О о-О * fi ° •* « о fi 3 -S -rt •'-■о 6 Т) ^ S £ 3 и » ; 3 S >> >. h СО N O fi 'S* £ 'S s -S ° О ° --H ft fi WЬ0 ) •u - s 'CO •*-< О м е я •S -S й Ü С ф я ^ > N о * о щ _ ; ° .Q С/2 х> С я о Е-1 я ф PS ф 73 У N N 'S Р .z* с»ф о ю 00 см со Од ю ю см гН со ю ю со °0 о> со^ 1C X lO со со со io4 со"со С N £ 43 . 0) чз <л g а Ë СМ 'ф о> а>ю CÄ 1> OJ т-Н см со со см Т”^ !>• N см CS Й V Ю СО СМ см 1 [ 1 1 tH 00 со в £ см о" о а £ a> ß 1 см ю *-н см см 1 00 см 13 •С Xï IЮ 1 1 о о fi W) *—< СО ю 1 3 'S •ТЗ 5н т-Н 00 о со *-* со 1 1 со соо ’g a * Z н г-Ч ю *Т5 .S a>о тН ю 00 о>о см со со см 1 ю j> q/ ^ N 1 »-H »-H 1 ю со t « 4« CQ > T3 > о N ft •-S2 ’u см со 00 ю ю со »-H 1 05 ° У 1 1 ад 1 см 3 с*-5 T3 со J2 о N Ih О ft Ë 0) с*~ со 1 N гН - см ю - - - -сч 1 7 О) о aî о со 'n 43 3 N do 3 0 1 см 1 1 гН 1 1 со 1 3 2 i CÖ as £ О о о о о о о о о о кО •r-> nî *J 'ü fi M n СМ см см о см см см см см смсо со а>см 1Л 00 [> 1> 'С/3о 0) X Л и c/i т-Н см см 1 см см •+J g ri Я Я 1 1 1 1 1 1 ■n £ T3 >> О 1 1 1 1 1 1 • 03 13 О О О "О о о о о о о о о Я ^ ft см см см см см см см см о о ь S 00 со 05 смгН ю 00 см см a 6 2 ад N W) ч CD с w N "О 'О >> пз 0J о ч-> РЗ <л(н (и0*£
342 Henryk Łucjan
niejszym opracow aniu do zobrazow ania s tru k tu ry prod uk cji i o k reśle nia zależności m iędzy w ielkością p ro d u k cji globalnej a s tru k tu rą p ro dukcji. Zależności pom iędzy pro d u k cją globalną gospodarstw a a udzia łem w niej p ro d u k cji zw ierzęcej (bez obornika i gnojowicy) i ziarna zbóż w gospodarstw ach chłopskich badanego m akroregionu o brazują da ne zaw arte w tab. 1 i 2.
Z danych liczbow ych zaw arty ch w tab. 1 w ynika, że p ro d u k cja zw ie rzęca stanow i średnio w całej zbiorowości gospodarstw 47,25% p ro d u k cji globalnej. N ajm n iejszy udział p ro d u k cji zw ierzęcej m iały gospodar stw a w y tw arzające p ro d u k cję globalną o w artości od 320 do 620 zł, zaś najw iększy gospodarstw a z p ro d u k cją globalną ponad 2720 tys. zł. N aj w ięcej było gospodarstw z udziałem p ro d u k cji zw ierzęcej w p ro d u k cji globalnej w g ranicach 44— 51%. N ajw iększą prod uk cję osiągały gospo darstw a, w k tó ry ch p ro d u k cja zw ierzęca stanow iła 58— 65% p ro d u k cji globalnej, n ato m iast n ajm n iejszą gospodarstw a z udziałem p ro d u k cji zw ierzęcej w p ro d u k cji globalnej w granicach 51— 58% . Z analizy ta b licy k o relacy jn ej w ynika, że nie istnieją w yraźne zależności pom iędzy w ielkością p ro d u k cji globalnej w gospodarstw ie a udziałem w niej pro dukcji zwierzęcej.
Z danych liczbow ych tab. 2 w ynika, że udział ziarna zbóż w pro d u k cji globalnej w ah a się od 12,34 do 16,24% w poszczególnych grup ach gospodarstw w ydzielonych ze w zględu n a wielkość w ytw orzonej p rodu kcji. W yjątek stanow i tu grupa 4 gospodarstw w y tw arzających ponad 2 720 tys. zł p ro d u k cji globalnej, gdzie udział zbóż w ynosi tylko 7,76%. Średnio ziarno zbóż stanow i 14,74% p rod u k cji globalnej w gospodar stw ach badanej zbiorowości. N ajw ięcej było gospodarstw , gdzie ziarno zbóż stanow iło od 15,0 do 19,0% (58 gospodarstw ) oraz 11,0 do 15,0% (51 gospodarstw ) prod u k cji globalnej. N ajw iększą średnią w artość pro d ukcji osiągnęły gospodarstw a z udziałem zbóż w granicach 3— 7%, n ato m iast najm niejszą gospodarstw a, gdzie ziarno zbóż stanow iło ponad 27% w artości p ro d u k cji globalnej. Podobnie jak poprzednio n ie m ożna stw ier dzić w yraźnych zależności m iędzy w artością p rod u k cji globalnej gospo d arstw a a udziałem w niej ziarna zbóż.
C h a ra k te ry sty k ę staty sty czną wyszczególnionych zm iennych (średnie arytm etyczne, obszary zm ienności i w spółczynniki zmienności) przed staw iono w tab. 3. P re ze n tac ja m ate ria łu liczbowego w 2 grupach jest konsekw encją opisanej dalej m etodyki.
M ateriał liczbow y zam ieszczony w ta b e li 3 w yk azuje duże różnice w średnich w artościach poszczególnych cech m iędzy zbiorow ościam i g ru py I i g ru p y II. O bszar zm ienności w szystkich cech zaw iera się w szero kich granicach. W spółczynniki zm ienności w skazują na stosunkow o
du-T a b . 2. Zale żn oś ć p o m ię d zy p rod u k cją g lo b a ln ą g o sp od a r stw a w ty s. zł i u d zi ał em w n ie j zi ar n a zb óż w % w go sp od a rs tw ac h in d y w id u a ln y c h makroregionu stołec zne go w ro ku 1 9 8 3 Re la ti o n s b etw ee n th e global p ro d u ct io n of a fa rm in tho u san d s of zl o ty , an d th e p ro p o rt io n of co rn gr ai n in % in in d iv id u a l fa rm s of th e cap it a l mac ror eg ion in 1 9 8 3 T a b li ca k o r e la c y jn a
Produktywność czynników wytwórczych a skala produkcji 343
•N -O C N O 73 ° 2-!s ^ -w n 73 3
o COa> 05CMlO 00a> <O CM CO CMO) CO
t-X QO LO com i-HlO CM^H COrH£> ł-H R a z e m H tH 22 34 34 29 t - T*H05 lO 05 ł-H 1 2 1 7 O e £ OJ rC , 5 CJ OJ b & _c o rt eł 3 T3 o ? ^ >> 3 T3 T3 C o '-' u * > ■s £
rt
-N 73 <5 O £> a n M — o to ao G urt rt
■s-3
s M (D "rt •a TI 3 N I Z I CM 1 11
11 1
11
CM m^H o o. tr ój 1 CO CM co 1 - 1 - 1 1ł-H 1 orH 8 9 2 co CM 1 05 1t-H co CM 0 0 ^H co1 1
ł-H 05 ł-H 1 3 8 5 o > ł-H1
m co O -CM -T * in> co CM1
58 1 1 5 7 lO7
CM co 0 0 CM lO O^H CM co -1
^ HiC 1 1 5 27
t-CM t-CM LO1
T * r-H1
26 1 1 7 9 i co ł-H CM co 1i H 1CM 1 CO CO 1 7 6 3 P rodu kcj a g lo b a ln a g o sp o d a r st w a w ty s. z ł do 3 2 0 3 2 0 — 6 2 0 6 2 0 — 9 2 0 9 2 0 — 1 2 2 0 1 2 2 0 — 1 5 2 0 1 5 2 0 — 1 8 2 0 1 8 2 0 — 2 1 2 0 2 12 0— 2 4 2 0 2 4 20 — 2 7 2 0 p ow yż ej 2 7 2 0 R a z e m Ś re d n ia w a r to ść p ro d , g lo b a ln e j w ty s. złT a b . 3. C h a r a k ter y st y k a st at ys ty c zn a z m ie n n y c h S ta ti st ic a l ch a ra c te ri za ti on of th e v a r ia b le s 3 4 4 H e n r y k Ł u c j a n W sp ó łc z y n n ik z m ie n n o śc i w % > 3 7 ,8 8 3 3 ,1 7 4 3 ,3 5 36 ,9 9 3 7 ,7 5 3 0 ,2 2 3 8 ,8 5 3 8 ,9 9 6 3 ,1 5 4 8 ,8 1 O oot> a k/i O G G a> do 1 21 5 65 1 5 39 3 2 4 2 14,3 3 3 3 ,6 8 8 5 6 1 2 3 3 91 8 1 2 0 3 96 7 6 5 7 4 12 5 9 3 4 12 40 2 4 89 O 00 £N (h cd N CO -O O o d 14 4 6 6 9 1 22 2 5 1 4 tH-H 4,0 2 05 O 336 1 1 1 6 8 5 I 65 2 0 0 7 17 2 1 0 0 1 32 0 4 70 © cot> Ś r e d n ia a r y tm e ty c z n a 75 1 5 9 6 ,8 6 1 82 1 5 5 6 ,6 0 6 ,3 8 1 2 ,9 9 4 4 3 ,1 3 6 5 0 ,3 3 49 3 8 4 6 ,4 6 1 12 7 6 2 1 ,9 0 1 43 6 9 6 2 ,1 0 3 30 7 6 7 4 ,3 0 Oco c-Z b io r o w o ść G ru p a I G ru p a II G ru p a I G ru p a II G ru p a I G ru p a II G ru p a I G ru p a II G ru p a I G ru p a II G ru p a I G ru p a II Z m ie n n e cfl o X 3 73 0 a 1 X gl o b a ln a w zł CS XI £ PŚ £ £ 0 a 1 IM X pr z e li c z . X 3 — n a k ła d y p r a c y w d n ia c h X 4 — n a k ła d y m a t. pie niężne w zł X 5 — w a rto ść n e tt o śr . tr wa ły ch p r o d u k c . n — li cze bno ść g o s-p o d a rs tw w g r u p a c h
Produktywność czynników wytw órczych a skala produkcji 345
żą zm ienność pozw alającą n a stosow anie m etody reg re sy jn e j. N ajw yższą zm iennością w obydw u g ru p ach c h a ra k te ry z u ją się śro dki trw ałe.
Celem określenia p ro d uk ty w no ści czynników w ytw órczy ch p rzy róż nej skali p rod u k cji cały m ate ria ł rach u n k o w y dla 179 gospodarstw m a kroregionu został podzielony n a dw ie gru py. K ry te riu m podziału b y ła śred n ia w artość p ro d u k cji globalnej gospodarstw a w całej zbiorowości w ynosząca 1217 836 zł. W g ru p ie I znalazło się 101 g ospodarstw uzysku jących prod u k cję globalną o w artości m niejszej od 1 217 836 zł, a grup ie II 78 gospodarstw osiągających pro du k cję globalną w iększą o d podanej w artości śred n iej. W ta k ustalonych g ru p ach określone zostały zależności m iędzy zm iennym i, a w yniki p orów nane m iędzy grupam i.
W opracow aniu ty m zrezygnow ano z przeliczenia w artości zm iennych na w ielkości ilorazow e z pow ierzchnią h e k ta ró w UR w m ianow niku. Z a sadniczą przesłan k ą przeliczania na h e k ta r je st u łatw ienie elim inow ania w pły w u obszaru gospodarstw a na k ształto w anie się zależności m iędzy zm iennym i, jeżeli ich w artość zw iązana jest z obszarem oraz um ożliw ie nie o k reślenia pożądanej intensyw ności p ro d u k c jiB.
Dla osiągnięcia celu postaw ionego w niniejszej p rac y zastosow ano m e to d ę k orelacji w ielorakiej z w yk o rzy stan iem w artości nie przeliczonych n a h e k t a r 8. P ro d ukty w n ość badanych czynników została u stalo n a p rzy pom ocy m etody re g re sji w ielorakiej p ro sto lin io w e j7. M etoda ta pozw ala w yznaczyć p rzeciętn y efe k t użytego c z y n n ik a 8. R ów nanie re g re sji w y ra ż a ją c e zw iązek m iędzy p ro d u k cją i b ad an y m i tu czynnikam i p ro d u k cji m oże być opisane fu n k cją postaci:
X l = a i.2 3 4 5 4" b l 2 .S 4 5 X2 + b l S .2 4 5 X* + b l 4 .235 X4 + b l 5 .2 » 4 X5 gdzie:
xi — zm ienna zależna
x*...s — zm ienna niezależna ai.2*45 — sta ła rów n an ia
bi2.345...bi5.2S4 — w spółczynnik reg re sji cząstkow ej (netto)
W spółczynnik re g re sji n etto określa, o ile w zrasta średnio w artość zm iennej xi, gdy w artość zm iennej niezależnej stojącej p rzy ty m w spół czynniku w zrasta o jednostkę, a w pływ pozostałych zm iennych uw zględ
5T . M a r s z a ł k o w i e z: P roblem przeliczen ia na h ek ta r w artości zm iennych p r z y badaniu zależności m ię d zy nimi. „ R N R ”, t. 76, se r ia G , z. 4.
8 Ibidem.
7 N . R. D r a p e r , H. S m i t h : Analiza regresji stosow ana, P W N , W a r s z a w a 1973.
8 D . N i e z g o d a : A naliza produ ktyw n ości gospodarstw in dyw idu aln ych pro
w a d zą cych rachunkow ość rolniczą w w oj. lu belskim i poznańskim . P r a c a d o k to r
sk a . M a s z y n o p is w B ib lio te c e IE iO R A R , L u b lin 1974.
346 H e n r y k Ł u c j a n
nionych w rów naniu został w yelim inow any 9. P rz y ję c ie tej postaci anali tycznej fu n k cji p ro d u k c ji um ożliw ia zastosow anie m etody porów naw czej do oceny p ro d u k ty w n o ści czynników w ytw órczych.
O ceny p a ra m e tró w re g re s ji dokonano p rzy pom ocy m etody n ajm n iej szych k w ad rató w . W ery fik acja staty sty czna w spółczynników reg re sji z zastosow aniem te s tu t-S tu d e n ta została przeprow adzona p rzy poziomie istotności a = 0,05. Dla w yrażen ia ścisłości zw iązku pom iędzy zm ienny
m i został zastosow any w spółczynnik d eterm in acji w ielorakiej (Di2...ra).
W artości w spółczynników d eterm in acji podano w % .
C elem porów nania w ielkości w spółczynników re g re sji n e tto m iędzy sobą i oceny w p ływ u poszczególnych cech, w yrażonych w e w łaściw ych im jed no stk ach m iary , n a p ro d u kcję zastosow ane zostały znorm alizo w ane w spółczynniki r e g r e s ji 10. S ą one w y rażeniem cząstkow ych w spół czynników re g re sji (bj) w jed no stk ach stosunku odchylenia standard ow e go zm iennej x 3 do o d chylenia standardow ego zm iennej zależnej (Xi), czyli
Sxj
bi= s^Txbi
W celu pogłębienia • analizy p roduktyw ności czynników w ytw órczych obliczono rów nież w spółczynniki w ydajności p rac y żyw ej, trw ały c h środ k ów p ro d u k cji (m ajątk u produkcyjnego), środków obrotow ych p ro d u k cji
(m ateriałó w i usług) i ziem i w g n astęp u jącej form uły:
Xi
n
W x j =
---xj
Za Xi p rzy ję to w arto ść p ro d u k cji globalnej oszacow aną z funkcji przy śred niej w ielkości zm iennych niezależnych (xj) w badanych grupach.
WYNIKI OBLICZEŃ ORAZ ICH INTERPRETACJA
W w yn ik u esty m acji w spółczynników reg re sji otrzym ano n astępujące rów n an ia reg re sji w ielo rakiej prostoliniow ej dla badanych grup gospo darstw :
G ru pa I
Xi = — 20866,978 + 6986,147 x 2 + 337,093 xs + 1,16787 x 4 + 0,00010739 x5
9 T. M a r s z a ł k o w i e z: M etody statystyczne w badaniach ekonomiczno-rol-
nicznych. PWN, W arszawa 1975 ,s. 231.
10 R. E 1 a n d t: S ta ty s ty k a m atem atyczn a w zastosowaniu do doświadczalnictwa,
rolniczego. PWN, W arszawa 1964, s. 440.
Produktywność czynników w ytwórczych a skala produkcji 347 D l 2 3 4 5 = 91,56°/0 Si2345 = 84830,68 G ru p a II Xi = 229283,81 + 13886,48 x 2 + 213,789 x 3 + 1,1074 x 4 + 0,0072563 x 5 D l 2 3 4 5 = 84,21%) S l2 3 4 5 = 248204,24
W szystkie w spółczynniki re g re sji są isto tn e przy założonym poziom ie is totności a = 0,05. W spółczynniki d eterm in acji w ielo rakiej w skazują n a dużą ścisłość zw iązku m iędzy uw zględnionym i w rów naniu re g re sji zm iennym i objaśniającym i a p ro du k cją globalną. Z m ienne te w y ja śn ia ją w arian cję całkow itą zm iennej zależnej (Xi) w g rupie I w 91,56%, a w g ru p ie II w 84,21%. O dchylenie standard ow e w ynosi 11,28% śre d n iej zm iennej zależnej w g ru pie I i 13,62% w g rup ie II.
K ształto w an ie się pro du k ty w n o ści przeciętn ej b ad an y ch czynników w o b ydw u g ru p ach gospodarstw ilu stru je tabela 4.
Tab. 4. W ydajność podstaw owych czynników w ytw órczych w badanych gospodarstwach mierzona kategorią produkcji globalnej
The efficiency basic productive factors in investigated farm s m easured by the category of global production.
Czynnik
produkcji Relacja Grupa I Grupa II
ziemia praca żywa środki obrotowe m ajątek trwały zł/ha przelicz. UR zł/r-bd z ł/l00 zł z ł/l000 zł 117 650 1 696 152,19 523,04 140132 2800 161,54 550,70
ANALIZA PRODUKTYWNOŚCI CZYNNIKÓW PRODUKCJI W BADANYCH GRUPACH GOSPODARSTW
W spółczynniki re g re s ji cząstkow ej w skazują, że w gospodarstw ach g ru p y II wyższa je st prod u k ty w n ość k rań co w a ziem i niż w gospodar stw ach g ru p y I. W zrost pow ierzchni p ro d u k cy jn ej o 1 h a przeliczeniow y UR pow oduje p rz y ro st p ro d u k cji globalnej średnio o 13 886,48 zł w g ru pie II i średnio o 6 986,15 zł w g rup ie I p rzy w yelim inow aniu w pływ u p rac y żyw ej, n ak ład ó w m ateriałow o-pieniężnych i środków trw a ły c h p ro d u k cy jn y ch rosnący ch w raz ze w zrostem obszaru gospodarstw a. Te d w u k ro tn ie w iększe p rz y ro sty osiągane są p rzy w iększej średn iej po w ierzchni gospodarstw w grupie II (12,99 ha przelicz. UR) niż w g ru p ie I (6,38 h a przelicz. UR). W ydajność ziem i m ierzona rów nież stosunkiem
348 Henryk Łucjan
w artości p ro d u k cji globalnej do w y k orzystyw an ej p o w ierzchni pro d u k cy jn ej jest wyższa w g ru p ie II jak w g ru pie I. W ynosi ona odpow iednio 140 132 i 117 650 zł/ha przelicz. UR.
U zyskane tu w yniki św iadczą o w yższej pro du kty w n ości ziem i w go spodarstw ach o w iększej skali p ro d u k cji i w iększej śred n iej w ielkości gospodarstw a w ha przeliczeniow ych UR. Mogą też w skazyw ać na zw ię kszanie się re n ty gru n to w ej II przy przechodzeniu do w iększej sk ali p ro d u k cji i w m iarę w zrostu w k ładu k ap itału w jednostkę p ow ierzchni p rzy re la ty w n y m spadku zastosow ania p racy żyw ej (tab. 3). Nie p o tw ierd z ają one dość pow szechnych opinii o tym , iż gospodarstw a chłopskie w iększe obszarow o u zyskują niższą w ydajność ziemi. Z aprzeczeniem tak ic h po glądów są nie tylko w artości liczbowe w spółczynników re g re sji n e tto świadczące o „czystym ” w p ły w ie ziem i na w zrost p ro d u k cji ro ln ic ze j7 ale też w skaźniki p ro d u kty w n o ści przeciętnej czynnika ziem i. W y niki te su gerow ać mogą b ra k nasycenia gospodarstw g ru p y I śro dk am i pro duk cji zw iększającym i zdolność prod u kcy jn ą ziemi.
P roduk ty w n o ść w zględna pracy żyw ej w g ospodarstw ach g ru p y I jest wyższa niż w gospodarstw ach g ru p y II. Ś redni p rz y ro st w artości prod u k cji globalnej p rz y zw iększaniu n akład ów p rac y o 1 dzień p rzy w yelim inow aniu w pływ u obszaru, środków obrotow ych i środków trw a łych rosnących w raz ze w zrostem n akład ów p racy w ynosi 337,09 zł w g rup ie I i 213,78 zł w g ru p ie II p rzy średnim poziom ie jej zastosow a nia n a gospodarstw o odpow iednio 443,13 i 650,33 dnia. N atom iast p rz e ciętna produktyw ność p ra c y jest wyższa w gospodarstw ach g ru p y II (2 800 zł n a 1 dzień) niż w gospodarstw ach g ru p y I (1 696 na 1 dzień). P o tw ierd za to tezę, że w gospodarstw ach w iększych osiągana jest wyższa w ydajność pracy.
N a tle otrzy m an y ch w yników rodzi się p y tan ie o p rzyczyny niższej produkty w n o ści krańcow ej p racy żyw ej w gospodarstw ach c h a ra k te ry zujących się w iększą skalą produkcji. J a k w ynika z liczb zaw arty ch w tab. 1 i 2 s tru k tu ra p ro d u k cji m ierzona udziałem zbóż i pro d u k cji zw ierzęcej w pro d u k cji globalnej jest m ało zróżnicow ana pom iędzy g ru p am i gospodarstw , a więc nie może przyczynić się do w yjaśnienia w y stęp ujący ch różnic. Z m niejszenie roli p racy żyw ej jako czynnika p ro - duktotw órczego i spadek jej p roduktyw ności przyrostow ej w ynikać m oże z przechodzenia od te c h n ik pracochłonnych w k ieru n k u k apitałochłon nych tech n ik w y tw arzan ia w gospodarstw ach „w iększych” . W k sz ta łto w aniu p ro d uk cji w ty ch gospodarstw ach większego znaczenia n a b ie rają środki trw ałe, a p raca ży w a o d działuje na proces p ro d u k cji głów nie za ich pomocą. Św iadczyć o ty m może rów nież w ysoki w spółczynnik k o re lacji m iędzy nakład am i p ra c y żyw ej i w artością środków trw ały ch w
go-Produktywność czynników wytwórczych a skala produkcji 349
spodarstw ach g ru p y II wynoszący: rss = 0,91. W y d aje się, że zw iększenie „czystego” w pływ u p ra c y n a w zrost p ro d u kcji rolniczej osiągnąć m ożna poprzez zm iany jakościow e w organizacji procesu produkcy jneg o i w sa m ym czynniku pracy. Szczególnego znaczenia n a b ie ra to stw ierdzen ie w odniesieniu do gospodarstw z w iększą skalą p ro d u k cji dysponujących pokaźnym m ajątk iem trw ały m . N a p roblem te n zw raca rów nież uw agę T o m czak 12 stw ierdzając, że w raz ze w zrostem technicznego w yposaże nia rolnictw a w yraźnie zw iększa się znaczenie czynnika ludzkiego i jego cech jakościow ych.
R elatyw nie n ajm n iejsze różnice odnotow ane zostały w kształto w an iu się p rod u ktyw n o ści w zględnej n akład ó w m ateriałow o-pienieżnych. Zw ię kszanie n ak ład ó w środków obrotow ych o 1 zł p rzy w yelim inow aniu w pływ u pow ierzchni gospodarstw a, nakładów p rac y żyw ej i środków trw ały c h rosnących w raz ze w zrostem n akład ów m ateriało w o-pienięż- nych przyn osi w zrost p ro d u k cji globalnej średnio o 1,167 zł w g ru p ie I i 1,107 zł w g ru p ie II. J a k w idać w zrost skali p ro d u k cji n ie spow odow ał zasadniczej zm iany p ro d u k ty w n ości krańcow ej tego czynnika. P odobnie niew ielkie zm iany, lecz na korzyść gru p y II w y stą p iły w k sz ta łto w an iu się p roduktyw ności p rzeciętnej środków obrotow ych. Na każd e 100 zł zastosow anych n ak ład ó w m ateriałow o-pieniężnych p rzy p ad a 152,19 zł p rodukcji globalnej w gospodarstw ach g ru p y I i 161,54 zł w go spodar stw ach g ru p y II.
Ten niew ielki spadek p roduktyw ności p rzy ro sto w ej środków ob ro tow ych w ynikać m oże z p refero w an ia k apitałochłonnej in ten sy fik acji p rod u k cji w gospodarstw ach o w iększej skali p rod u kcji. Św iadczyć może o tym w iększy w zrost nakładó w środków obrotow ych (ok. 2,3 raza) w sto sunku do w zrostu obszaru gospodarstw a (ok. 2 razy) m iędzy g ru p ą I i II. Znaczne zróżnicow anie produk ty w n o ści w ystąpiło w p rzy p ad k u m a jątk u trw ałego, p rzy rela ty w n ie niskim w pływ ie środków trw ały c h na w zrost prod u k cji globalnej. W g ru p ie I w zrost zaangażow ania w arto ści n etto trw a ły c h środków p ro d uk cyjny ch o 1000 zł p rzy w yelim inow aniu w pływ u pow ierzchni przeliczeniow ej UR, nakładów p rac y żyw ej i n a k ła dów m ateriało w o -pien iężny ch rosnących w raz ze w zrostem w artości śro d ków trw ały c h przyn o sił śre d n i p rzy ro st w artości p ro d u k cji rolniczej ró w
n y 0,10739 zł, n ato m iast w g ru p ie II —■ 7,2563 zł. G ospodarstw a g ru p y
II osiągały więc 6 7-krotnie w iększą produktyw ność krańcow ą m a ją tk u trw ałego , niż gospodarstw-a g ru p y I. W pro d u k ty w n o ści przeciętn ej śro d k ów trw ały c h zanotow ane zostały natom iast niew ielkie różnice, rów nież n a korzyść g ru p y II. Na każde 1000 zł zaangażow anego m a ją tk u p ro d u kcyjnego p rzy p ad a 523,04 zł p ro d u k cji globalnej w gospodarstw ach g ru
350 Henryk Łucjan
p y I i 550,70 zł w gospodarstw ach g ru p y II. Niższa efektyw ność m a ją tk u trw ałeg o w g o spo d arstw ach o m n iejszej skali prod u k cji w y nikać może z gorszego d o p asow ania środków trw ały c h do pozostałych elem entów pro cesu w ytw órczego (w spółczynnik zm ienności środków trw a ły c h w ynosi 63,15%>, pozostałych czynników w granicach 37,75— 43,35%), niepodziel ności środków trw ały c h i niekom pletności w yposażenia w m aszyny i urządzenia. G ospodarstw a o w iększej skali p rod u k cji łatw iej m ogą za pew nić dobór m aszyn do zestaw ów um ożliw iających w prow adzenie kom pleksow ej m echanizacji oraz pełniejsze w ykorzystanie posiadanych śro d ków trw ały c h . W ydaje się, że są to główne p rzesłank i w zro stu w y dajn o ści środków trw a ły c h i zw iększenie ich w pływ u na pro d u k cję w gospo d a rstw a c h o w iększej skali produkcji.
ANALIZA WPŁYWU POSZCZEGÓLNYCH CZYNNIKÓW NA PRODUKCJĘ W BADANYCH GRUPACH GOSPODARSTW
H ierarch ię ważności czynników w ytw órczych w oddziaływ aniu na p rod u k cję rolniczą w gospodarstw ach indyw idualnych m akro regio nu sto łecznego p rzy różnej skali p ro d u k cji obrazu ją dane liczbowe zaw arte w tab eli 5.
Z danych ty ch w ynika, że najw iększy w pływ n a w zrost p ro d u k cji globalnej w obydw u g rup ach gospodarstw w y w ierają n a k ła d y m a te ria - łow o-pieniężne. W gospodarstw ach o w iększej skali p ro d u k cji w pływ te n je s t silniejszy. W g ru p ie I n a d ru g im m iejscu w h iera rc h ii ważności jest
T a b . 5. Z n o r m a liz o w a n e w s p ó łc z y n n ik i r e g r e s ji c z ą s tk o w e j ( b / ) m ię d z y w a r to ś c ią p r o d u k c ji g lo b a ln e j ( x x) a z m ie n n y m i n ie z a le ż n y m i (xj) w g o s p o d a r s tw a c h g r u p y I i g r u p y II N o r m a liz e d in d ic e s o f p a r ita l r e g r e s s io n (bj) b e t w e e n th e v a lu e o f g lo b a l p r o d u c tio n (xj) a n d in d e p e n d e n t v a r ia b le s (xj) in t h e fa r m s o f g r o u p s I a n d II Z m ie n n a n ie z a le ż n a (Xj) S y m b o l (b j)* W a r to śo i lic z b o w e w s p ó łc z y n n ik ó w bj' G ru p a I G ru p a II b j ' lo k a ta b j ' lo k a ta x 2 b t f . S 4 5 0,06796 3 0,11049 2 x 8 b i g . 245 0,18758 2 0,06952 3 x 4 b l 4 . 2 S 5 0,78704 1 0,8057 1 XS b l 5 . 2 S 4 0,00342 4 0,01939 4 * S y m b o l z n o r m a liz o w a n e g o w s p ó łc z y n n ik a r e g r e s ji c z ą s tk o w e j
P r o d u k t y w n o ś ć c z y n n i k ó w w y t w ó r c z y c h a s k a l a p r o d u k c j i 351 n ak ład p rac y żywej, n a to m ia st w grupie II u ż y tk i rolnicze w h e k ta ra c h przeliczeniow ych. N ajm n iejszy w pływ n a w zrost p rodu kcji, aczkolw iek statystyczn ie istotny, w y w ie ra w obydw u g ru pach g ospodarstw trw a ły m ają te k produ kcyjny .
A naliza w ykazuje, że w zro st pro d u k cji rolniczej w e w szystkich gos p o d arstw ach badanej zbiorow ości zależy głów nie od w ielkości dodatko w ych n ak ładó w środków obrotow ych. Z asadne jest rów nież zw iększenie nakład ów p racy żyw ej w gospodarstw ach g ru p y I i pow iększenie obszaru gospodarstw w gru p ie II, gdyż czynniki te o dg ry w ają w ażną ro lę w po w iększaniu w olum enu p ro d u k cji rolniczej. W gospodartw ach o m niejszej skali p ro d u k cji efek ty w n y m i mogą okazać się te c h n ik i w ytw órcze ze w zra sta ją c y m udziałem środków obrotow ych i p rac y żyw ej, zaś w go sp o d arstw ach o w iększej skali p ro du k cji techniki ze w zra sta ją c y m udzia łem k a p ita łu i ziemi.
WNIOSKI
S k ala p ro d u k cji m ierzona k ateg o rią p ro d u k cji globalnej w y tw arzan ej w gospodarstw ie in d y w id u aln y m w y w iera w pły w n a k ształto w an ie się prod ukty w n ości czynników w ytw órczych. G ospodarstw a o w iększej skali p ro d u k cji osiągają wyższą produktyw ność krańcow ą użytkó w rolniczych w h a przeliczeniow ych i trw ałeg o m a ją tk u produkcyjnego. N atom iast gospodarstw a z m niejszą skalą p rodukcji osiągają w iększe p rz y ro sty p ro d u k cji rolniczej p rzy zw iększaniu n akładów p rac y żyw ej i n akładów m ateriałow o-pieniężnych. W iększa skala p ro d u k cji w iąże się z k o rzy st n iejszy m k ształto w an iem się produktyw ności p rzeciętn ej w szystkich czynników w ytw órczych. Szczególnie w ysokie różnice odzw ierciedla ją w spółczynniki ekonom icznej w ydajności p racy żyw ej i w ydajności ziem i. W yższa w ydajność p racy w gospodarstw ach z w iększą skalą p ro d u k c ji zgodna jest z oczekiw aniam i, zaś w yższa w ydajność ziem i w od niesieniu do gospodarstw w iększych dość często nie zyskuje po tw ierd ze n ia w badan iach naukow ych. Dla pełniejszego uzasad nienia bądź o d rzu cenia sform ułow anych tu w niosków konieczne są dalsze badania, k tó re uw zględniać też będą jakość w aru n kó w ekonom icznych, organizację p ro d u k cji i stop ień w ykorzy stania potencjału pro d ukcy jneg o w gospodar stw ach indyw idualnych.
S pośród w szystkich zbadanych czynników p ro d u k cji najw iększy w p ły w n a w zrost p ro d u k cji w y w ierają n a k ła d y m ateriałow o-pieniężne, a n ajm n ie jszy — środki trw ałe. W gospodarstw ach z w iększą skalą p ro d u k cji w ażne znaczenie odg ryw ają uży tk i rolnicze, zaś w g ru p ie gospo d a rstw z m niejszą skalą p rod u k cji — p raca żywa.
352 H e n r y k Ł u c j a n
W gospodarstw ach „m niejszych” celow e jest rozw ijanie m ate ria ło - i pracochłonnych, n a to m ia st w gospodarstw ach „w iększych” ziem io- i k a pitało ch ło nn ych k ie ru n k ó w produkcji.
P rz y niższej skali p ro d u k cji w zrost intensyw ności zagospodarow ania ziem i w inien przynosić w zrost efektyw ności gospodarow ania. P rz y w yż szej sk ali p ro d u k cji środkiem prow adzącym do popraw y efektyw ności gospodarow ania m oże być w zrost technicznego uzbrojenia p ra c y w zie m ię i k ap itał. Р Е З Ю М Е На основе цифровы х данных, собранных в единоличных хозяйствах сто личного макрорегиона, в которых велись учетные книги, определили произво дительность факторов производства при разном масштабе производства. Иссле дованиями был охвачен 1983 г. Все исследованные наши хозяйства были раз делены при помощи средней стоимости валовой продукции на 2 части. В исследованиях принимались во внимание следующ ие признаки: стои мость валовой продукции хозяйства, поверхность сельскохозяйственны х угодий в гектарах мягкой пахоты, затраты живого труда, материально-денежны е за траты и чистая стоимость основных ф ондов (средств) производства. Для иссле дования взаимозависимости м еж ду этими признаками применили метод много образной прямолинейной регрессии. Из проведенных исследований вытекает, что хозяйства с большим масшта бом производства, измеряемым категорией валовой продукции, получают выс ш ую предельную продуктивность сельскохозяйственны х угодий и основных производственных ф ондов. Зато меньшие хозяйства получают больший прирост сельскохозяйственной продукции при увеличении затрат живого труда и обо ротных средств. Средняя продуктивность всех исследованных производственных факторов выше в хозяйствах с большим масштабом производства. Самое больш ое влия ние на рост сельскохозяйственной продукции оказывают оборотные средства, самое незначительное — основные средства. В „больших хозяйствах” больш ее значение имеют сельскохозяйственны е угодия, в „меньших” — живой труд. S U M M A R Y
On the basis of num erical data drawn from individual farms of the capital m acroregion keeping accountancy books for the needs of IER and GZ in Warsaw, productivity of productive factors w ith varying production scales w as determined. Investigations covered the year 1983. The set of investigated farms was divided into tw o parts w ith the help of the mean value of global production.
The investigations took the follow ing features into consideration: value of global production of a farm , area of arable lands in conversion hectares, outlays of liv e labour, outlays of m aterials and money, and the net value of solid means of production. In order to find out the inter-dependence between these features a m ethod of m ultiple, rectilinear repression was used.
E f f e c t i v e n e s s o f t h e P r o d u c t i v e F a c t o r s a n d t h e P r o d u c t i o n S c a l e . . . 353
It follow s from the investigations that farms of a larger production scale m e asured by a category of global production, achieve a greater ultim ate productivity of arable lands and durable production revenue. On the other hand, farm s of a sm aller production scale achieve bigger rise of agricultural production w ith outlays of liv e labour and circulating m eans increased.
The m ean productivity of all investigated productive factors is higher in farm s with bigger production scale. Circulating means have the greatest effect on rise in agricultural production, w hereas durable means have the sm allest influence. In ’’bigger” farms, arable lands play a more significant function, whereas in ’’sm aller” farms it is live labour w hich has a more im portant role.
