Badania nad literaturą polską okresu Romantyzmu

Czesław Zgorzelski,Maria

Straszewska

Badania nad literaturą polską okresu

Romantyzmu

Biuletyn Polonistyczny 19/3 (61), 122-137

- 122

-b ra n y c h p r a c h is to ry c z n o lite r a c k ic h u k azu jący ch s ię w o-bcych c z a s o p is ­ m ach naukow ych. R ozw iązaniem optymalnym byłoby zo rg an izo w a n ie b iu le ­ tynu pośw ięconego system atycznem u om aw ianiu i inform ow aniu o n a jw a ż ­ n ie js z y c h z a g ra n ic z n y c h książk o w y ch p u b lik a c ja c h lite ra tu ro z n a w c z y c h z ró ż n y c h d z ie d z in (n p . zbliżonego do w ę g ie rsk ie g o "H e lik o n u ") , in ic ja ty ­ wach bad aw czy ch , sym pozjach, k o n g re s a c h itp . Chyba tylko n a z a s a d z ie sc ie n c e fic tio n - w sp a n ia łe j, ale n ie b a rd z o w iadom o, c z y p o żąd an ej - m ożna m y śleć o zo rg an izo w an iu c e n tra ln e g o o ś ro d k a in fo rm acji l i t e r a t u r o ­ zn a w c z ej, w którym dosk o n ale zaprogram ow any kom puter odpow iadałby b ły sk aw iczn ie n a zadaw ane p y ta n ia z z a k r e s u sta n u b adań d o ty czący ch o k re ś lo n e j d z ie d zin y nauki o l i t e r a t u r z e , w y rę c z a ją c b a d a c z a w p r o c e s ie żm udnych, ale c z ę s to b a rd z o p o u c z a ją cy c h poszu k iw ań w łasnych.

D oc. d r h a b . T e r e s a K ostkiew ieżow a

BADANIA NAD LITERATURĄ POLSKĄ OKRESU

ROMANTYZMU

O dpow iedź n a an k ietę K N oL P -u o b ejm ująca p ro b lem aty k ę b ad ań nad l i t e r a t u r ą epoki ro m a n ty czn ej z o s ta ła p rzy g o to w an a p r z e z p r o f . M a rię J a n i o n . S zk ic te n , p t. "B ad an ia lite r a c k ie nad XIX s tu le c ie m " , a u to r ­ k a o g ło s iła w sw ej k s ią ż c e p t. " G o rą c z k a ro m an ty czn a" (W a rsz a w a 1975,

s . 528-54-9). U znając w ię c , że te k s t je s t w d o s ta te c z n e j m ie rz e znany z ain tereso w an y m , o g ran icza m y się do p u b lik a c ji n a tym m ie jsc u uw ag prof. C z esła w a Z g o rz e lsk ie g o o r a z p r o f . M a rii S tr a s z e w s k ie j, k tó rz y n a z a ­ mówienie K N oL P -u o p ra c o w a li re c e n z je owego te k s tu . ( Re d . ) W Y P O W I E D Ź W S P R A W I E P R O G R A M O W E G O O P R A C O W A N I A P ROE. M A R I I J A N I O N PT. „ B A D A N I A L I T E R A C K I E N A D XIX S T U L E C I E M " 1

W ypowiedź n ie o g a rn ia c a ło ś c i zagad n ień p o ru sz o n y c h w p r a c y p ro f. Janion - o g ra n ic z a się do sp ra w n a jży w iej o b chodzących p is z ą c e g o , tz n . do zad ań h is to r ii l i t e r a t u r y , do p o trz e b e d y to rsk o -m a te ria ło w y c h o r a z do

- 123

-problem ów zw iązanych z k sz ta łc e n ie m pracow ników naukow ych n a s z e j d y s ­ cy p lin y .

Zm ianie u le g a ponadto p e rsp e k ty w a ch ro n o lo g ic z n a w s p o jrz e n iu n a p rzed m io t b a d a ń , k tó ry wolałbym u ją ć w ra m a c h s tu le c ia 1764-1863, a n ie w g ra n ic a c h XIX w ieku. W iąże s ię to nie tylko z z ak resem o so b isty c h z a in te re so w a ń p is z ą c e g o , ale ta k ż e z p rz e ś w ia d c z e n ie m ,ż e ta k w yodrębniony odcinek ż y c ia lite ra c k ie g o p o zw ala p e łn ie j i w o s tr z e j zary so w an y ch l i ­ n ia c h ująć przełom ow e z n a czen ie n a jw a ż n ie jsz eg o e tap u w d z ie ja c h n a s z e j l ite r a tu r y : stopniow ego p r z e k s z ta łc a n ia się k u ltu ry s ta ro p o ls k ie j w nowo­ żytną p o p rz e z c z te r o k r o tn e , d o ść w y ra z iś c ie o d c in a ją c e s ię fa z y p ro c e s u rozw ojow ego: O św iecen ie czasó w sta n isła w o w sk ic h , ćw ie rć w ie cz e p o ro z - b io ro w e , Romantyzm d z ie s ię c io le c ia p rze d listo p ad o w eg o i jego kontynua­ c ję w dwutorowym życiu lite ra c k im po p o w sta n iu . Dodatkowy zy sk ta k ie j p e rsp e k ty w y h is to ry c z n e j sp ro w a d z a s ię ponadto do w y ra ź n ie jsz e g o wy­ d o b y cia c i ą g ł o ś c i p r o c e s u r o z w o j o w e g o , z a c ie ra n e j dotąd w du­ żym sto p n iu w skutek konw encjonalnej g ra n ic y "w ieków ", sto so w an ej w w ię k sz o śc i sy n tety czn y ch i m o n o graficznych o p raco w ań m iędzy tw ó rc z o ­ ś c ią O św iec en ia a li t e r a t u r ą d z ie w ię tn a sto w ie c z n ą .

W ypowiedz pom ija ta k ż e sp raw y dotych czaso w y ch d ró g n a sz y c h b a­ d a ń , in te re s u ją c o u k azan e w sk ró to w ej i p r z e jr z y ś c ie s y n te ty c z n e j, acz z k o n ie c z n o śc i n ie co je d n o s tro n n e j, c h a ra k te ry s ty c e p rz e p ro w a d zo n e j w r e f e r a c i e p r o f . Janion. Łatw o z ro z u m ie ć , że o c en a n ie k tó ry c h etapów ży­ c ia naukow ego w o k r e s ie tr z y d z ie s to le c ia w ypadłaby w o św ie tle n iu p is z ą ­ cego n ie c o in a c z e j, ch o ć zapew ne i w jego u ję c iu p o jaw ić by się mogła ja k a ś d o z a je d n o stro n n eg o s p o jrz e n ia n a sp ra w y ta k n ie d a le k ie j, a d ram a­ ty c z n e j p r z e s z ło ś c i.

N ie o p r z e s z ło ś ć jednak tu c h o d z i; p o trz e b n a nam je s t ona w tych ro z w a ż a n ia c h o ty le ty lk o , o ile o k r e ś la m iejsce s ta r tu do d a ls z e j d z ia ­ ła ln o ś c i b a d a w c z e j. W ypowiedź sp ro w a d z a s ię zatem w yłączn ie do r e f le k ­ s ji n ad sp ra w ą p o stu lató w p rogram ow ych n a n a jb liż s z ą p r z y s z ło ś ć . Z gó­ r y p r z y tym p rz y jm u je jako n ak az o c z y w isty d y scy p lin ę rozw ażnego o g ra ­ n ic z e n ia ty ch p o stu la tó w do p o trz e b n a jp iln ie js z y c h - b ąd ź jako n a jb a r ­ d z ie j is to tn y c h , b ą d ź te ż jako początkow ych w długofalow ych p rze w id y w a­ n ia c h p la n u .

- 124

-Bo p ro p o z y c ji ró ż n e g o typu w p e łn i u zasa d n io n y ch z g ła s z a ć m ożna by w ie le , tw ó rc z e j in w en cji w te j d z ie d z in ie nikomu z n a s nie z a b ra k n ie . W szyscy jednakże wiemy, że aktualne p o trz e b y n a s z e j d y scy p lin y - naw et je ś li o g ra n ic z y ć je do w ażnych i p iln y ch - znacznie p r z e r a s t a j ą r e a ln e m ożliw ości tw ó rc zy ch s ił czynnego d z iś u n a s śro d o w isk a p o lo n isty c z n e ­ go. Isto tn y p roblem sp ro w a d z a się p r z e to do w yboru tylko n a jw a ż n ie jsz y c h i n a jp iln ie js z y c h z ad a ń . W yboru ro z w a ż n e g o , dostosow anego do rz e c z y w i­ sty ch m ożliw ości re a liz a c y jn y c h ,p rz e p ro w a d z o n e g o według u p rz e d n io p r z e ­ m yślanych z a ło że ń kon cep cy jn y ch .

2

T akiego w yboru d okonała p ro f. M. Janion w swym r e f e r a c i e . Ż ad n e­ go z d ziew ięc iu punktów je j p ro g ra m u n ie dałoby się podw ażyć, ch o ć c a ­ ło ś ć w ydaje się zbyt tru d n a do je d n o c z e sn e j r e a liz a c ji w d z isie jsz y m s ta ­ nie p o lo n isty k i. W szystkie są p o trz eb am i n a s z e j d y scy p lin y całk o w icie u ­ zasad n io n y m i; może nie w sz y stk ie są rów nie p iln e i w a żn e, ale k ażd y z n a s c ie sz y łb y się z p e w n o śc ią , gdyby z o sta ły w p rz y s z ły c h e ta p a c h p r a ­ cy - choćby częścio w o - o s ią g n ię te . T o też wypow iedź n in ie js z a n ie zm ie­ r z a do kw estionow ania ic h z a sa d n o śc i ani do u s z c z u p le n ia w ie lo k ieru n k o - w ości planow anych b ad ań . P ró b u je tylko s p o jrz e ć n a to samo zag ad n ien ie z a sp ek tu innego w a rs z ta tu naukow ego i odm iennych n ieco z a in te re so w a ń b adaw czych, w p rz e k o n a n iu , że k o n fro n ta c ja te z r e f e r a tu z p o stu latam i zebranym i w m yśl in a c z e j sk o n stru o w an y ch z a ło żeń p rogram ow ych może o k az ać się p o ż y te c z n a p r z y ew entualnym u zu p e łn ia n iu lis ty p o tr z e b , p rz y w y raźn iejszy m ic h sk o n k rety zo w an iu lub p r z y s e le k c ji p o stu lató w p r z e z n a ­ czonych do d a lsz y c h faz re a liz a c y jn y c h , co w ydaje się w rozw ażanym p r o ­ gram ow aniu n ieu n ik n io n e.

Uwagi moje w ychodzą z z a ło ż e n ia , że w z a k re s ie h is to r ii l ite r a tu r y p ierw szo p lan o w e winny być p r a c e z m ie rz a ją c e do r e k o n s tr u k c ji p ro c e s u rozw ojow ego sztu k i p o e ty ck iej w n a js z e rs z y m tego słow a z n a c z e n iu . P o ­ w tórzm y słow a r e f e r a t u : " Is tn ie je [• •.] p o trz e b a i k o n ie c z n o ść budow a­ n ia i u p ra w ia n ia p ro c e s u a ln e j h is to r ii l i t e r a t u r y , k tó ra - i nie b ez p r z y ­ czyny - uchodzi n ie r a z w ła śn ie za n a jb a rd z ie j au ten ty czn e w cielen ie h is ­ to r ii l i t e r a t u r y " . I d a le j - w y ra ź n ie j je s z c z e : " H is to ria lit e r a t u r y [ .. ,J ry s u ją c p ro c e s u a ln e p rz e b ie g i lit e r a t u r y m usi zajm ow ać s ię p r z e d e

1 2 5

w s z y s t k i m odtw arzaniem te g o , co może być nazw ane właściw ym tylko lite r a tu r z e je j w ew nętrznym system em " (p o d k re ś le n ia moj e ) .

P rz y jm u ją c to n a tu ra ln e - zdaw ałoby się - z ało żen ie p ro g ram o w e, powiedzmy k o n k re tn ie , o jak i s z e re g z jaw isk w po stu lo w an ej h is to r ii s z tu ­ ki lite r a c k ie j ch o d zić nam powinno ( n i e w y ł ą c z n i e , a l e p r z e d e w s z y s t k i m ) w k o n stru o w an iu jej p ro b le m a ty k i. Co stanow ić ma jej rd z e ń głów ny, d la n a tu ry obserw ow anego p rzed m io tu n a jb a rd z ie j is to tn y . H isto ­ r i a funkcji sp o łeczn y ch sp ełn ian y ch p r z e z lite r a tu r ę ? H is to ria id e i k s z ta ł­ tu jący ch je j w ypow iedź i w w ypow iedzi te j czynnych tw ó rczo ? C zy może h is to r ia tem atów lub w yo b raźn i p o e ty c k ie j? P r o f . Janion w szk icu "Jak m ożliw a je s t h is to r ia lite r a tu r y " (w tomie "H um anistyka: poznanie i t e r a ­ p ia " , W arszaw a 1974-, s . 198-211) w ym ienia i t e , i inne je s z c z e m ożliw o­

ści pojm ow ania h is to r ii l ite r a tu r y .

Nie w y łączając żadnej z u k azan y ch lin ii u sz e re g o w a ń rozw ojow ych, tru d n o nie zau w aży ć, że je ś li ma to być d y sc y p lin a o d tw a rz a ją c a ew olucję te g o , co w l ite r a tu r z e je s t n a jb a rd z ie j is to tn e , jej tylko w łaściw e - p r z e d ­ miotem o b s e rw a c ji w inien się s ta ć p rz e d e w szystkim p r o c e s rozw ojow y

sztu k i w ypow iadania się lite r a c k ie g o . Nie d lateg o byn ajm n iej, by zag ad n ie­ nie to było n a jw a ż n ie js z e , ani d la te g o , by m iało być celem o statecznym uog ó ln ień h is to ry c z n y c h , ale d la te g o , że je s t zespołem sp raw p ry m a rn y c h , d la s z e rs z y c h uogólnień - podstaw ow ych, ta k ic h , k tó ry c h nie da się p o ­ m inąć w p o c z ą t k o w y c h fa z a c h n o w oczesnego p o znaw ania l ite r a tu r y . Rozwój sztu k i w ypow iadania s ię lite r a c k ie g o : ro z u m ie ć to w ypada jak n a j­ s z e r z e j , nie tylko w o g ra n ic z e n iu do sp ra w ję z y k a . W izja św ia ta p o e ty ­ c k ie g o ; k r e a c je p o s ta c i; ich życie w e w n ę trz n e ; h o ry zo n t m yślow y; o s o ­ bow ość podm iotu tw ó rc z e g o ; k o n c e p c ja osoby m ów iącej o r a z c z y te ln ik a w pisanego w te k s t u tw o ru ; sposoby k o n stru o w a n ia toku z d a rz e ń ; m etoda w ią z a n ia p o sz c z e g ó ln y c h członów n a r r a c j i ; s tr a te g ia w k o rz y s ta n iu z r ó ż ­ nych s tr u k tu r podaw czych; wymowność sam ego ro z czło n k o w an ia wypowie­ d z i n a w ydzielone segm enty . . . W yliczenie - św iadom ie nie u sy ste m a ty z o ­ w an e, by m iało c h a r a k te r z e sta w ie n ia o tw arteg o ku w szystkim problem om , k tó re by się wobec k o n k re tn e j w ypow iedzi p o e ty c k ie j jako w ażne n asu w a­ ły ; w y liczen ie - p rzykładow e zatem , a nie system ow e. Słow em , w szy stk o , co m ożna n azw ać czynnikam i wymowności l ite r a c k ie j, specyficznym

126

-językiem l ite r a tu r y - w n a js z e rs z y m tego słow a z n a c z en iu .

W ypowiedź n in ie js z a tę w łaśn ie pro b lem aty k ę w h isto ry c z n y m , ro z w o ­ jowym u ję c iu p rz e d s ta w ia jako d z i e d z i n ę p i e r w s z o p l a n o w ą , c h o ć - pow tórzm y r a z je s z c z e - n i e w y ł ą c z n ą a n i o s t a t e c z n ą w s w y c h d o c e l o w y c h p e r s p e k t y w a c h b a d a w c z y c h .

N a jp iln ie jsz e z a d a n ia ta k z o rien to w an ej h is to r ii u ją ć by można w dwu k rę g a c h w ielofazow ego p ro g ra m u , z k tó ry c h p ie rw s z y u k a z a ć w inien d z i e j e p o e z j i w s t u l e c i u 1764-1863. B ad an ia z m ie rz a ły do z r e ­ k o n stru o w an ia p ro c e s u rozw ojow ego w p o s ta c i o b s z e r n ie js z e j sy n te zy h is ­ to ry c z n e j. W p ie rw s z e j fazie p rz y g o to w ać by n a le ż a ło szczegółow e p ra c e m onograficzne u z u p e łn ia ją c e n a jb a rd z ie j dotkliw e luki n a s z e j w iedzy w tym z a k r e s ie . N ajdogodniej byłoby p rz e p ro w a d z ić je n a p rz y k ła d z ie ro z w o ju zjaw isk p o krew nych g e n o lo g ic z n ie . W c h a r a k te r z e p rzy k ład ó w - a n ie p e ł­ nego z e sta w ie n ia - w ym ienić by m ożna z z a k re s u lir y k i: d z ie je o d y , e le ­ g ii, p io se n k i, s ie la n k i, p o e z ji sz tam b u ch o w o -salo n o w ej, a fo ry s ty c z n e j . . . Z z a k r e s u ep ik i w ie rsz o w a n e j: d z ie je poem atu o p iso w o -d y d a k ty c z n e g o , o p iso w o -h isto ry c z n e g o ; h is to r ie gaw ędy p o e ty c k ie j; p ró b y w ielk ich epopei h is to ry c z n y c h ; epikę S łow ackiego . . . P o d o b n ie -w z a k r e s ie d ram atu - z osobnym w ydzieleniem tw ó rc z o ś c i F r e d r y i S ło w ack ieg o .

Ja sn e , że tak pom yślane stu d ia szczegółow e stanow iłyby w swych c z ą ­ stkow ych w ynikach jedynie m a te ria ł do s z e rs z e g o w y k o rz y sta n ia w p o s tu ­ low anej n a p o c zątk u p r a c y sy n te ty c z n e j n a tem at d ziejów p o e z ji p o lsk ie j w s tu le c iu 1764-1863. P r a c a ta bowiem m u siałab y k o n s tru k c ję swą o p rz e ć n a i n n e j o r ie n ta c ji w m a te ria le , p r z e j ś ć p o n a d g r a n i c a m i z r ó ż n i c o w a ń g a t u n k o w y c h i o d tw o rzy ć c a ło ś ć dynam iki rozw ojow ej w pełnym skom plikow aniu ś c ie r a n ia się i w sp ó łd z ia ła n ia r ó ż n o k i e r u n - k o w y c h d ą ż e ń i s k ł o n n o ś c i ó w c z e s n y c h p r ą d ó w l i t e r a ­ c k i c h .

D rugi kom pleks z ag ad n ień w ią zać by s ię w inien z d z i e j a m i p r o z y w l a t a c h 1 7 6 4 - 1 8 6 3 . D z ied zin a to m niej sp e n e tro w a n a w o p ra c o w a ­ n ia c h dotych czaso w y ch i w ym agałaby co najm niej tr z e c h faz szczegółow ych b ad ań p rzy g o to w aw czy ch . N a jw c z e ś n ie js z a w inna by się sk u p ić wokół sp raw języ k a p ro z y ó w c z e sn e j, jej z ró ż n ic o w a n ia z a le ż n ie od indyw idualnych sk ło n n o ści p is a r z y lub dom inujących w ów czas te n d e n c ji sty lo w y ch . Wobec

127

-zbyt n ik łe j w iedzy n a s z e j o p rz e ja w a c h z tego z a k r e s u - b a rd z ie j k o n k re t­ ne o p raco w an ie p ro g ra m u badań szczegółow ych wym agałoby osobnych stu ­ diów . Może n a le ż a ło b y p o d ją ć p ró b ę c h a ra k te ry s ty k i p o ró w n aw czej, np.. p r o z a K ra sic k ie g o a K arp iń sk ie g o ? K ra sz e w sk ie g o a M . C zajkow skiego? Może sk u p ić uw agę n a p is a r z a c h pokrew nych sobie stylow o, n p . p r o z a klasyków w a rs z a w s k ic h , K aje tan a K oźm iana, S ta n is ła w a Potockiego i in .? Może u ją ć m a te ria ł w ra m a c h k ilk u m onografii p o św ięconych w ybitniejszym indyw idualnościom p is a r s k im , n p . p r o z a M ochnackiego? M ickiew icza? K ra ­ siń sk ieg o ? N orw ida? K r a s z e w s k ie g o ? ...

D opiero w następnym e ta p ie dałoby s ię z in te rp re to w a ć h is to ry c z n ie z e b ra n y u p rz e d n io m a te ria ł w a sp e k c ie genologicznym ; n p . : ro zw ó j p ro z y n a r r a c y jn e j; k sz ta łto w a n ie się p ro z y d ialogu i m onologu w u tw o ra c h d r a ­ m aty czn y ch ; osobno - w p ro z ie n a r r a c y jn e j; d z ie je p ro z y ry tm iz o w a n e j, p rz e m ia n y p ro z y k ry ty c z n o lite ra c k ie j . . . C zy od ty c h sp ra w zw iązanych z p rzejaw am i ję zy k a dałoby się już od r a z u p r z e jś ć do p e łn e j p ro b lem aty ­ k i h is to ry c z n o lite ra c k ie j i p r z y s tą p ić do p r a c sy n tety c zn y ch , o d tw a rz a ją ­ cy ch n p . d z ie je p o w ie śc i w la ta c h 1764--1863 lub h is to r ię utw orów n a r r a ­ cy jnych m n iejszeg o form atu - tru d n o p r z e s ą d z a ć już t e r a z , z w ła sz c z a wo­ b ec b o gactw a m a te ria łu te k sto w e g o , k tó r y n a le ż a ło b y p rze d tem pow tórnie o d c z y ta ć i zgodnie z wymaganiami d z is ie js z e j n au k i o l ite r a tu r z e n a no­ wo p rz e a n a liz o w a ć . Może w ypadałoby p rz e p ro w a d z ić u p rz e d n io sz c z e g ó ­ łow e stu d ia a n a lity c z n e , k tó re by sp ró b o w ały u chw ycić n a jw a ż n ie jsz e z ja ­ w isk a p ro z y ty ch c zasó w w dynam icznej g rz e w sz y stk ic h czynników je j s tru k tu ry ? P oddać n p . ta k ie j o p e ra c ji badaw czej h is to ry c z n ą r o lę tw ó r­ c z o ś c i K ra sz e w sk ie g o (b a g a te la !)? R zew uskiego? K o rz e n io w s k ie g o ? ...

3

P rz e jd ź m y z k o le i do sp raw e d y to rs tw a naukow ego i p rz e d s ię w z ię ć m a te ria ło w o -z b ie ra c k ic h . O ile wym ienione p o p rze d n io p ra c e w ią zały się ja k n a jś c iś le j z is to tą sam ej sztu k i l i te r a c k ie j, o ty le p o s tu la ty z tego z a k r e s u umotywowane są jako p o czy n an ia u s ta la ją c e , z a b e z p ie c z a ją c e lub r o z s z e r z a j ą c e po d staw ę te k sto w o -ź ró d ło w ą n a sz y c h b ad a ń . Ich p ie r w s z o ­ planow e zn acz en ie d la b ad ań h is to ry c z n y c h n ie wymaga dodatkow ego u z a ­

s a d n ie n ia . Co tu je s t n a jp iln ie js z e , tru d n o w sk a z a ć bez w ahań i w e w n ętrz­ n e j d y s k u s ji z w łasnym i p ro p o z y c ja m i. O g raniczm y się p rz e to do p o zy cji

- 128

-b e z s p rz e c z n ie n iew ątpliw ych:

1. "Ukończenie ro z p o c z ę ty c h lub z b liż a ją c y c h się już do zam knięcia e d y cji k ry ty c z n y c h M ick ie w icza , S łow ackiego i F r e d r y (k o re sp o n d e n c ja ) o ra z op raco w an ie pełnego z e sta w ie n ia odmian jako naukow ego u zu p ełn ie­ n ia "P ism w sz y stk ic h " N orw ida.

2 . P e łn e w ydania k ry ty c z n e (z odmianami te k stu !) n a jw y b itn ie jsz y c h poetów sta n isła w o w sk ic h : w p ie rw s z e j k o le jn o śc i - K ra sic k ie g o i N a ru s z e ­ w ic z a , a w n a stę p n e j - K arp iń sk ie g o , T rem b eck ieg o , K niaźnina i Z ab ło ­ ck ieg o .

3. P e łn e w ydania k ry ty c z n e p is a r z y p ó ź n ie jsz y c h o k lu czo w ej p o zy cji w ro zw o ju d z ie w ię tn a sto w ie c z n e j tw ó rc z o ś c i: w p ie rw s z e j k o le jn o śc i Niem­ c e w ic z a , B ro d ziń sk ieg o (k o n ty n u acja) i M ochnackiego.

4 . W d a ls z e j k o le jn o śc i - u tw o ry p is a r z y , k tó r z y , jak n p. K a n to rb e- r y T ym ow ski, ani z a ż y c ia , ani po ś m ie rc i n ie d o czek ali s ię o so b n ej edy­ c ji k siążk o w ej (w w yborze lub n aw et w c a ło ś c i, je ś li d o ro b ek ic h n ie był zbyt o b s z e r n y ) .

5. Edycje p is a r z y pom n iejszy ch - o d łożyć do d a lsz y c h etapów p r a c y , a pom yśleć r a c z e j (m oże w ram a ch B ib lio tek i N aro d o w ej?) o tom ikach antologii g ru p u jący c h u tw o ry pokrew ne tem aty czn ie albo ze w zględu n a swe p rz e z n a c z e n ie sp o łeczn e (p o e z ja w o ln o m u larsk a, p ie ś ń ż o łn ie rs k a i t p .) lub - n a jle p ie j - g e nologicznie (n a podobieństw o tomu 177 z " B a lla ­ d ą " ; n p . antologie e le g ii, ody, lis tu p o e ty c k ie g o , s a ty r y , p o e z ji e p ig ra - m atycznej i t p . ) . Może w arto się z a stan o w ić nad s e r ią k ilk u lub k ilk u n a ­

stu tomów (ju ż r a c z e j p o za B ib lio tek ą N arodow ą) z w yborem now eli i p o ­ w ia ste k o k re s u ro m an ty czn eg o ; w ypadałoby tak że p o d jąć ko n ty n u ację P i w ­

ow skiej s e r i i dram atów o św ieceniow ych ( T e a tr P olskiego Romantyzmu ) . 6 . K ontynuacja wydań autografów M ick iew icza w p odobiznach fototypi- cz n y c h ; w n a stę p n e j k o le jn o śc i to samo n a le ż a ło b y p o d jąć i z re a liz o w a ć w sto su n k u do S łow ackiego i N o rw id a; a ta k ż e p o w tó rzy ć podobiznę r ę k o ­ p is u " M a rii" M alcze w sk ie g o , sk o ro te c h n ic z n e w ykonanie o dbitek w te g o ­ ro c z n e j e d y cji nikogo zadow olić nie m oże.

7. W z a k re s ie p u b lik a c ji źródłow ych n a c z e le zadań n a jp iln ie js z y c h p o sta w ić by n a le ż a ło : lis ty do M ic k ie w icza, d a ls z e ze sp o ły k o re sp o n d e n ­ c ji K ra sz e w sk ie g o , k o ntynuację tomów z lista m i K r a s iń s k ie g o , może je s z ­

129

-cze lis ty S yrokom li i B ro d z iń sk ie g o , je ś lib y n ie w eszły do kontynuacji "D zieł" z ain icjo w an y ch p r z e z p r o f . P ig o n ia .

8 . S z c z e g ó ln ie do n io słe w ydaje się p o d jęcie sz e ro k o za k ro jo n e j i p la ­ nowo p rz e m y śla n e j a k c ji z m ie rz a ją c e j (początkow o p rz y n a jm n ie j) do wy­ dobycia i zm ikrofilm ow ania m a te ria łó w rę k o p iśm ie m y c h zn ajd u jący ch się p o za k ra je m . W ażniejsze dokum enty m usiałyby stanow ić p rz e d m io t sto p ­ niow ego p rzygotow yw ania ich do p u b lik a c ji. W tym z a k r e s ie b a rd z o p iln e

sta je się n a le ż y te o p raco w a n ie zbiorów B ib lio tek i P o ls k ie j w P a ry ż u (p rzy g o to w an ie do w ydania o ra z p u b lik a c ja k ata lo g u rę k o p isó w nie w łą­ czonych do r e j e s t r u L ew aka, w ybór n a jw a ż n ie jsz y c h zespołów do p u b li­ k a c ji w ra m a c h s e r i i s p e c ja ln ie do zad ań ty ch u tw o rz o n e j; w sp ó łd ziała n ie h isto ry k ó w , ró w n ie jak p o lo n iśc i w tym z a in te re so w a n y c h , byłoby w ielce p o ż ą d a n e ). Równie d o n io słe z n aczen ie m iałoby p rz e p ro w a d z e n ie d o k ład n e­ go z b a d an ia zbiorów b ib lio te c z n y c h , a rch iw a ln y c h i m uzealnych w Z w ią­ zku R adzieckim ,, a z w ła s z c z a w M oskw ie, w L e n in g ra d z ie , w K ijow ie, w O d e s s ie , we Lw ow ie, w W ilnie i w innych m ia sta c h zw iązanych z h is to ­ r i ą i k u ltu rą p o lsk ą (n p , n a S y b e rii - w m ie jsc a c h pobytu z e s ła ń c ó w ). D oryw cze p r a c e podejm ow ane z o k a z ji ró ż n y c h kw eren d indyw idualnych zad ań ty ch n ie s p e łn ia ją . Z achodzi k o n ie c z n o ść z o rg an izo w an ia s ta c ji n a u ­ kow ych PAN w k ilk u p rzy n ajm n iej sp o śró d m ia st w ym ienionych, a je ś lib y to o k azało s ię n a r a z ie n iem o żliw e, n a le ż a ło b y p r z y s tą p ić do re g u la rn y c h i p e rsp e k ty w ic z n ie n a d łu ż s z y o k re s zaplanow anych e k sp e d y c ji naukow ych p rz e p ro w a d z a n y c h p r z e z z e sp o ły odpow iednio p rzygotow anych praco w n ik ó w . In w e n ta ry z a c ja in te r e s u ją c y c h n a s m ate ria łó w o ra z m ikrofilm ow anie w aż­ n ie js z y c h rę k o p isó w stanow iłyby n a jp iln ie js z e z a d an ia w tym z a k r e s ie .

4

S p ra w a k s z ta łc e n ia pracow ników naukow ych w ym agałaby osobnego, p r o ­ gram ow ego i o rg a n iz a c y jn e g o , o p ra c o w a n ia . Z k o n ie c z n o śc i o g ra n ic z y ć się w ypada do p o stu la tó w z a sa d n ic z y c h .

1. P rz e p ro w a d z e n ie kandydatów p r z e z n orm alne stu d ia u n iw e rsy te c k ie w ydaje s ię w arunkiem nieodzow nym . P ro g ra m c z te ro le tn i - je ś lib y się

m iał d łu ż e j u trz y m a ć jako obow iązu jący do m a g isteriu m - n ie mógłby być stosow ny d la p rz y s z ły c h pracow ników naukow ych; p ie rw s z y etap "p ró b y " p r z e d m a g is te r s k ie j n a le ż a ło b y d la n ic h p rz e d łu ż y ć do la t p ię c iu , ta k by

130

-kandydaci m ieli d o ść c z a s u n a p rzy g o to w an ie p r a c y m a g is te r s k ie j, k tó r a by swym pow ażniejszym zak ro jem naukowym m ogła się s ta ć istotnym s p ra w ­ dzianem ic h m ożliw ości naukow ych.

2 . D alsze - już p o m a g iste rsk ie - k s z ta łc e n ie le p ie j byłoby z w iąz ać z etatam i a sy sten tó w n iż ze stypendiam i d o k to ran ck im i. D aw ałoby to w ięk­ sz ą g w a ra n c ję u k sz ta łto w a n ia w łaściw e j p o staw y d o ktorantów wobec obo­ w iązków naukow ych i sp o łe c zn y ch , gdyż system w ielo letn ich n ie o d p ra c o ­ wywanych studiów o s ła b ia n ie r a z aktyw ność kandydatów i s p rz y ja u le g a ­ n iu p rz e z n ic h licznym atrak cjo m ż y c ia nie zw iązanego d o sta te c z n ie wy­ ra ź n ie z konkretnym i ry g o ra m i codziennych z a d a ń . Z a sz ła b y w ów czas ko­ n ie c z n o ść zw ię k sz e n ia lic z b y etató w a s y s te n c k ic h , ale można by to z ró w ­ now ażyć w pewnym stopniu o g ra n ic z e n iem p rz y d z ie la n y c h dotąd stypendiów . P ozw oliłoby to zn aczn ie zred u k o w ać asy sten to m w ym iar etatow ych pow in­ n o śc i dydaktycznych i b ib lio te c z n o -a d m in istra c y jn y c h n a r z e c z obow iązków d o ty czący ch term inow ego p o su w an ia n a p rz ó d ro z p ra w y w eta p a c h k o n tro ­ low anych p rz e z p ro m o to ró w . T en system k s z ta łc e n ia d o k to ran tó w obow ią­ zywać by w inien w sz y stk ic h kandydatów do p r a c y dydaktyczno-naukow ej we w sz y stk ic h w yższych u c z e ln ia c h jako n o rm aln y , z dozw oleniem , w w y ­ p a d k a c h w y j ą t k o w y c h , n a stu d ia d o k to ra n c k ie w c h a r a k te rz e sty p e n ­ d y sty .

3 . R o z sz e rz y ć by zn aczn ie n a le ż a ło ogólnopolskie studium d o k to ra n ­ ckie p r z y In sty tu c ie B adań L ite ra c k ic h . R ów nież i tu p o żąd an a b yłaby form a p ra c o w n ik a -s ta ż y s ty o zm niejszonym w ym iarze godzin etatow ych n a r z e c z w łasn ej p r a c y dyplom ow ej, wykonywanej w w yznaczonych ogólnie e ta p a c h , k o ntrolow anych p e rio d y c z n ie p r z e z p ro m o to ró w . W skazane byłoby p r z y tym o g ra n ic z e n ie w spólnych z a ję ć " k u rs u d o k to ran ck ie g o " do wymia­ rów n iezb ęd n ie k o n ie czn y c h , p r z y jednoczesnym z w ięk szen iu in d y w id u al­ n ych k o n su lta c ji u p ro m o to ra i - z a jego zgodą - u w y b itn ie jszy ch s p e ­ c ja listó w z danego z a k r e s u w In s ty tu c ie , a tak że w innych placów kach n aukow o-badaw czych. P o żąd a n y byłby n aw et ja k iś o k re s (ro k ? pół ro k u ? )

sta ż u w któ ry m ś z w ybranych u n iw e rsy tetó w w P o ls c e lu b z a g r a n ic ą . 5

N a zakończenie s p ra w a , o k tó re j w a rto p a m ię ta ć , je ś lib y p r z y s z ło do re a liz o w a n ia p ro g ra m u h is to r ii lite r a tu r y jako r e k o n s tru k c ji s z e re g u

- 131

-rozw ojow ego w z a k re s ie sztu k i w ypow iadania się lite r a c k ie g o . C hodzi o zw iązanie p ro c e s u h is to ry c z n e g o w lite r a tu r z e z rów noczesnym rozw ojem sztuk in n y ch , a z w ła s z c z a muzyki i p la s ty k i. W yraźniej bow iem , n iż u k a­ zywały to p ra c e d o ty ch cz aso w e , w inna by w y stąp ić h is to ry c z n a je d n o ść k u ltu ra ln a w a n alo g icz n y ch , choć zró żn ico w an y ch n ie k ie d y , p rz e ja w a c h ukierunkow ań stylow ych w szero k im tego słow a z n a c z en iu .

Bez zaplanow anej z g ó ry w sp ó łp ra c y z p rz e d sta w ic ie la m i h is to r ii s z tu ­ ki i h is to ry c z n e j m uzykologii tru d n o byłoby p o s tu la t ten n a le ż y c ie r e a liz o ­ w ać.

P r o f . d r C zesła w Z g o rz e ls k i

NA M A R G I N E S I E R E F E R A T U P RO F . M A R I I J A N I O N

R e fe ra t M a rii Janion "B ad an ia lite r a c k ie n ad XIX stuleciem ", uw ydat­ n ia ją c w ielk o ść i w agę spadku po w ieku poprzed n im w k u ltu rz e w ieku obecnego, we w s p ó łc z e s n o ś c i, su g e ru je - ze w szec h m ia r s łu sz n ie - p r o ­ w adzenie badań " p ro c e su a ln y c h " n a w ięk szy ch o b s z a ra c h czaso w y c h , b a ­ dań p o z w alający ch u chw ycić c ią g ło ś ć pew nych p ro c e só w lite r a c k ic h i z ja ­ w isk k u lturow ych p r z e z n ie w yw oływ anych, p r z y całym ic h z ró ż n ic o w an iu , z ło ż o n o śc i, k o n tro w e rs y jn o ś c i. W p o w sz ech n e j bowiem św iadom ości s z c z e ­ gólnie mocno u tr w a liła się k o n tra sty w n o ść p rąd ó w i ep o k , o s tr o z a r y s o ­ w ana w u p ra s z c z a ją c y c h ze względów dydaktycznych u ję c ia c h p o d rę c z n ik o ­ wych h is to r ii l i t e r a t u r y . Z d ru g ie j s tro n y , p e łn ą a p ro b a tę zyskuje p o stu ­ la t in te n sy fik a c ji badań w łaśn ie nad rom antyzm em z uw agi n a s z c z e g ó ln ą , w rę c z w yjątkow ą w sto su n k u do innych k u ltu r e u ro p e js k ic h , funkcję li t e ­ r a t u r y ro m a n ty c z n e j, u k ształto w an y ch p r z e z n ią p o ję ć , system u w a rto ś c i, kanonów , p o sta w w n a s z e j n aro d o w ej tr a d y c ji. B adań zarów no nad h is to ­ r y c z n ą epoką rom antyzm u, u w zg lęd n iający ch ro z m a ito ść kom ponentów s k ła ­ d a ją c y c h s ię n a te n w ielki o k re s o k re ś la n y mianem rom antyzm u, jak i nad rom antyzm em w k o n te k śc ie epok p ó ź n ie jsz y c h .

C z ę ś ć re tro s p e k ty w n a r e f e r a t u , d o ty c z ą c a głów nie badań nad owym o k re se m rom antyzm u, a k o n c e n tru ją c ą s ię n a d o robku pow ojennym , p r z y

-- 132

-pominą zw iązki p o szcz eg ó ln y c h faz ro zw o ju n a sz e g o lite ra tu ro z n a w s tw a z układam i id e o lo g ic z n o -p o li tycznym i panującym i w ró ż n y c h o k re s a c h n a ­ sz e j e g z y ste n c ji o sta tn ic h la t trz y d z ie s tu . O tóż owo "piętno c z a su " s p r a ­ w ia, że w iele z p r a c , n a ó w czas o d k ryw czych w se n sie p e n e tra c ji mało naw iedzanych te re n ó w badaw czych ( l i t e r a t u r a k r a jo w a ) , wymaga r e i n t e r - p r e ta c ji, sta ją c się już przedm iotem do badań dziejów sto su n k u do ro m an ­ tyzm u, zm ienności p o ję c io w e j, w a lo ry z a c ji rom antyzm u. W sumie to z b i­ lansow anie w ypada w r e f e r a c ie d o d atn io . (B ra k odnotow ania n ie w ą tp li­ wych o sią g n ię ć w z a k r e s ie d ziejów fo lk lo ry sty k i w tym o k r e s i e .) D o ro ­ bek zarów no w d zie d z in ie e d y to rs tw a , jak i n te r p r e ta c ji , pod względem lic z b y p o zy cji i ja k o śc i p r a c je s t duży i cenny. Ale p r z e c ie ż są też p o w aż­ ne m ankam enty, z w ła sz c z a w z a k re s ie p r a c sy n tety czn y ch , z b ie ra ją c y c h jednostkow e o s ią g n ię c ia b a d aw cze. B adacze epok p o p rz e d n ic h w y p rz e d z ili n a s w p rzy g o to w an iu sy n tez y ep o k i: nie mogą n a ro d z ić się tomy "O b razu lite r a tu r y " p ośw ięcone tem u w ielkiem u i ważnemu o k re so w i, znów w y p rz e ­ d z ili n a s h is to ry c y l i te r a tu r y epok n a stę p n y c h ; podobnie je s t ze sp ó źn io ­ nym "S łow nikiem lite r a t u r y rom antyzm u", będącym d o p ie ro w stadium p r z y ­ gotow aw czym , z zespołow ym i p ra c a m i nad życiem lite ra c k im . Po d z iś d zień nie mamy z a ry só w m onograficznych w ielk ich p is a r z y ep o k i.

Problem em n a d e r isto tn y m , a w stosunku do rom antyzm u - z uwagi n a jego c ią ż e n ie nad n a s z ą k u ltu rą - je s z c z e w ięk szej w a ż n o śc i, je s t problem n ieja k o tr a n s m is ji o sią g n ię ć lite ra tu ro z n a w s tw a . P r o f . Janion syg­ n a liz u je niedom ogi w owym p rz e k a z ie " r z e te ln e j w iedzy o rom antyzm ie" n a p rz y k ła d z ie szk o ły , w sp ó łczesn eg o t e a tr u , wypow iedzi p u b lic y s ty c z ­ n y ch . W łasne s p o s trz e ż e n ia poczynione z o k azji kontaktów z m łodzieżą z d a ją c ą n a stu d ia , z n au czy cielam i ( z w ła s z c z a s ta r s z y c h ro c z n ik ó w ), z działacza m i k u ltu ra ln y m i, z m łodzieżą sla w isty c z n ą z o środków z a g ra ­ niczn y ch p o tw ie rd z a ją fakt m ałej p rz e n ik liw o ś c i dorobku n a sz e g o lite r a tu ­ ro z n a w stw a o k re s u rom antyzm u, b ra k św iadom ości zm ienności ocen r ó ż ­ nych zjaw isk sk ła d a ją c y c h się n a k u ltu rę rom antyzm u. C iąg le je s z c z e funk­ cjo n u ją pewne schem aty in te r p r e ta c y jn e , b ąd ź po w stałe pod p r e s ją u s ta ­ le ń tra d y c y jn e j, p rzed w o jen n ej nauki o li t e r a t u r z e , b ąd ź la t 5 0 -y ch .

P r a c e , ro z p ra w y typu stu d y jn eg o , n ie k ie d y o dużym w a lo rz e ładunku in te le k tu a ln e g o , s to su ją c e ró ż n e "chw yty" m e to d o lo g iczn e, p isa n e w n

auko133

-wych konw encjach językow ych, tr a f ia ją do w ąskiego k rę g u p ro fe s jo n a ln e ­ go, naukow ego. O czyw iście p ra c e tego ty p u , h o n o ru jące ró ż n e "te m p e ra ­ menty" b a d a c z y , o s o b iste p r e f e re n c je w w yborze problem ów i ic h tr a k to ­ w ania, w w yborze metod i e k s p r e s ji, m uszą być kontynuow ane. One s ta ­ now ią o w ew n ętrzn ej dynam ice d y sc y p lin y , w śró d n ich zn ajd u ją się i b ę ­ dą znajdow ały t e , k tó re u k ażą rz e c z y n ie d o s trz e g a ln e . O czyw iście p ra c e tego typu będą z a w sz e , jak i w innych d zie d z in a ch w ied zy , " e lita r n e " .

Ze w zględu jednak n a sp o łeczn ą funkcję lit e r a t u r y , n a zn acz en ie w ie­ dzy o lite r a tu r z e w k u ltu rz e l ite r a c k ie j, ze w zględu n a p o stę p u ją c y p r o ­ c e s "odhum anizow ania" k u ltu ry , z uw agi na k o n ieczn o ść g łęb szeg o zak o ­ tw iczen ia nowo fo rm u jącej s ię in te lig e n c ji w tra d y c ji k u ltu ra ln e j - w p la ­ nach p ersp e k ty w ic z n y c h w w iększym n iż d o ty c h c z a s stopniu n a le ż y u w zględ­ n ić te p o czy n an ia, k tó re byłyby tra n s m is ją aktualnego stan u badań i o cen , k tó re same te k s ty uczy n iły b y p rz y stę p n y m i. W arunki ż y c ia p o ten cjaln y ch odbiorców (m ały bud żet wolnego c z a s u , tempo ż y c ia , sz c z u p ło ść pom ie­ sz c z e ń n a k się g o z b io ry p ry w atn e i p u b lic z n e ) s p ra w ia ją , iż a p ro b a tę u z y ­ skiw ać będą w szelk ie a n to lo g ie , "p an o ram y ", a je ś li id zie o in te r p r e ta c je - p u b lik acje sy n te ty c z n e , z w ię z łe , z w a r te , o szc z ę d n e w klarow nym sło w ie, za ra z em ek sp re sy w n e i - co w ażne - p r z y c ią g a ją c e rów nież swym k sz ta łte m ed y to rsk im (udana p ró b a "M ałe p o r tr e ty lite r a c k ie " ; k la sy c y w w ydaniach typu kieszonkow ego w la k ie ro w a n y c h , efektow nych g ra fic z n ie o k ła d k a c h ).

Z a m ały w ydaje się u d z ia ł h isto ry k ó w lit e r a t u r y w p r a s ie sp o łe c z n o - - lite r a c k ie j (w ię k sz y h is to ry k ó w ), n ie lic z n e n a s z e p r a c e s ta ją się p r z e d ­ miotem wypow iedzi i polem ik p u b lic y sty c z n y c h , są re lacjo n o w an e w p i s ­ mach z a g ra n ic z n y c h .

C z ę ś ć r e f e r a tu w y su w ająca p ro p o z y c je d o ty cząc e p e rsp e k ty w iczn eg o p lan u badań su g e ru je p o d ję c ie w ielu i w ielokierunkow ych p r a c . K atalog problem ów i tem atów m ożna by o cz y w iśc ie je s z c z e p o w ię k sz y ć , jako że w n a s z e j d y scy p lin ie m ożliw ości ró ż n y c h ujęć tego sam ego zja w isk a l i t e r a c ­ kiego czy problem u są w ła ściw ie n ie o g ra n ic z o n e . W ydaje s ię , że byłoby s łu s z ­ ne p o z o sta w ien ie w olnego w yboru tem atów i stosow anych m etod w p r a c a c h

stu d y jn y ch , n a to m iast w toku d y s k u s ji powinno się u s ta lić tem aty g e n e ra l­ n e , m etodologiczne k o n cep cje ic h u ję c ia , sp osoby ic h kom unikatyw nej p r e ­ z e n ta c ji w ra m ac h s e r i i . Do te j g ru p y zaliczyłabym u ję c ia sy n tety czn e w

- 134

-k o n te-k ście -kom paratystycznym ta -k ic h tematów, ja-k : rom antyzm p o ls-k i; p ro fe - tyzm i m esjanizm ; ludow ość w tw ó rc z o ś c i rom antyków ; rom an ty czn a m itologia n aro d o w a; dram at rom antyczny; myśl e s te ty c z n a rom antyzm u; sym bioza sztu k w rom antyzm ie; rom antyzm a id ea w o ln o ści i re w o lu c ji.

B ardzo isto tn e w ydają się z a w a rte w r e f e r a c ie su g e stie dokonania typologicznej k o n s tru k c ji rom antyzm u jako p rą d u lite ra c k ie g o w sto su n k u do innych prądów epok m inionych, jak i w u w ikłaniu c z y k o n tro w e rs ji z innymi "prądow ym i kom ponentam i" składającym i s ię na ten ro z le g ły o k re s lite r a c k i.

Z ary só w m o n o graficznych p iln ie dom aga się tw ó rc z o ś ć M ochnackie­ go, N o rw id a, K ra sz e w sk ie g o , G a rc z y ń s k ie g o , G o sz c z y ń sk ie g o , Z a le s k ie ­ go, U je jsk ie g o , F r e d r y , K la c z k i, K aczkow skiego, Jeża (po c z ę ś c i mógłby te zobow iązania sp e łn ić "O b ra z l i t e r a t u r y " ) ; k a le n d a rió w : K ra s iń s k i,

f| II

N orw id, K ra s z e w s k i. B ib lio tek a P o lo n isty k i pow inna zap rezen to w ać M ick iew icza, K ra s iń s k ie g o , S ło w ack ieg o , N o rw id a.

Je śli id z ie o p ra c e sz c z eg ó ło w e, n a le ż a ło b y s z e r z e j u w zg lęd n ić b a d a ­ nie języ k a a rty sty c z n e g o (ró w n ie ż lite r a c k ie j e k s p r e s ji p u b lic y s ty k i). Na nowego M atu sz ew sk ieg o , z a o p a trzo n eg o w nowe n a r z ę d z ia p o zn aw cz e, c z e k a S łow acki; d ra m a t doby m isty c z n e j, fenom en rom antyzm u a u ro p e j- sk ieg o , re w e la c ja w sp ó łcz esn y ch zabiegów in s c e n iz a c y jn y c h , je s t jednym z podstaw ow ych tem atów do podjęcia» O dczuw a się b r a k m onografii " P r e ­ le k c ji p a r y s k ic h " , a ta k że b ib lio g ra fii kom entow anej r e c e p c ji M ick iew i­ c z a do r . 1855. D la p ełnego o b ra z u ew olucji sam ego rom antyzm u i h is ­ to r ii lite r a tu r y badań b a rd z ie j szczegółow ych wymaga o k r e s 1848-1863 (w k r a ju i na e m ig ra c ji) .

O ile wspom niane w yżej sp raw y mogą być p rzedm iotem p r a c p o d e j­ mowanych in ty w id u a ln ie , g ru p a zag ad n ień o c h a r a k te rz e socjologicznym - k tó r ą , wydaje s ię , że n a le ż a ło b y w yeksponow ać - wymaga p rzygotow aw ­ czy ch d z ia ła ń kolektyw nych,, według u sta lo n y c h z a s a d , z o k reślo n y m c e ­ lem finalnym . C hodzi bowiem zarów no o p ra c e typu m a te ria ło w o -fa k to g ra - fic zn eg o , jak o p rz y c z y n k i in te r p r e ta c y jn e , d robne m onografie i u ję c ia sy n te ty c z n e .

F a k t, że w te j e p o c e , jak w żadnej in n e j, dynam iczność n a ro d u p rz e ja w ia ła się w z n a czn ej m ie rz e w łaśn ie w l i t e r a t u r z e , o r a z fakt

- 135

-u k sz ta łto w a n ia się o d ręb n y ch n a ró ż n y c h te re n a c h ośrodków aktyw ności p is a r s k ie j i ró ż n o ra k ic h d z ia ła ń słu żący ch b e z p o śre d n io cz y p o śre d n io l i t e r a t u r z e , n a k ła n ia ją do badań sze ro k o pojęteg o ży cia lite r a c k ie g o , k tó re w wyniku sk o ry g u ją zapewne n ie je d e n sąd u trw a lo n y w h is to r ii l i ­ te r a tu r y ; rz u c ą nowe św iatło n a ep o k ę, w sz e rsz y m kulturow ym je j o g lą ­ d z ie . P e n e tr a c ji wym agają o śro d k i ta k ie , jak W a rsz a w a, W ilno, Lwów, K raków , W ielkopolska, a tak że P a r y ż i p ro w in c ja fra n c u s k a , Rzym, Lon­ dyn, B ru k s e la , K ijów . P rz e b a d a ć n a le ż y zw ła sz c z a p r a s ę po r . 1848 ( pism a fra n c u s k ie , " C z a s " k ra k o w sk i w ra z z "D odatkiem L ite ra c k im ", "G azeta W a r­ sz a w sk a " , "D ziennik W a rsz aw sk i", "G a zeta P o ls k a " , " K u r ie r W ileń sk i", "D ziennik L ite ra c k i" , "W iadom ości P o lsk ie " ), su g ero w ać o p raco w an ie z b io r­ c z y c h , reg io n a ln y c h m o n o g rafii. Osobnym zagadnieniem , wymagającym r y c h ­ ły ch ro z w ią z a ń o rg a n iz a c y jn y ch , je s t sp ra w a poloników lite r a c k ic h w p r a s ie o b c o ję z y c zn e j. N ależałoby - w o p a rc iu o n a s z e p laców ki, jak C e n tre de C iv i­ lis a tio n P o lo n a ise w P a r y ż u , S ta c ja PAN w R zym ie, o śro d e k w L ondynie, le k ­ to r a ty p o lsk ie na u n iw e rsy te ta c h - p rz y k o rz y s ta n iu z w yjazdów sty p e n d ia l­ nych p rz e p ro w a d z ić sy stem aty czn e k w ere n d y , uchw ycić s ta n m ateriałó w b i- b lio g ra fic z r i e , sp o rz ą d z ić fotokopie w a ż n ie jsz y c h p o z y c ji. Inny d z ia ł, n a d a ­ ją cy s ię ró w n ież do p ra c y zespołow ej — to zbadanie re c e p c ji l i t e r a t u r obcych (można by to p rz e p ro w a d z ić we w sp ó łd ziałan iu 2 neofilologam i). P rzedm iotem badań typu so cjo lo g ic zn eg o pow inna być w y stęp u jąca masowo w p ó ź n ie jsz e j fa z ie epoki p r o z a , głów nie obyczajow a i h is to ry c z n a , se n sa c y jn o -m ie jsk a , l i ­ t e r a t u r a d la czytelników p o czą tk u jący ch ,o n is k ie j k u ltu rz e lite r a c k ie j (ś ro ­ dow isko rz e m ie ś ln ic z e , ch ło p sk ie ) - stą d w szak wywodzą s ię p o czątk i gatunków p o p u la rn y c h po r . 1864-, d ługow iecznych.

N astęp n y w ielk i kom pleks zagad n ień do p o d ję c ia w ze sp o ła c h m ie sz a ­ n y c h , je ś li id z ie o s p e c ja liz a c ję w z a k re s ie ja k ie jś epoki lite r a c k ie j - to te z a g a d n ie n ia , k tó ry c h zbadanie p rz y n io sło b y odpow iedź n a p y ta n ia , jak p rz e d s ta w ia się ew o lu c ja sam ego p o ję c ia rom antyzm u w ró ż n y c h poko­ le n ia c h ; jak w ygląda sp ra w a r e c e p c ji lit e r a t u r y ro m an ty czn ej w o k re s a c h n a s tę p n y c h ; sto su n e k do p is a r z y ro m an ty czn y ch ; jak ie kom ponenty rom an­ tyzm u funkcjonują w tw ó rc z o ś c i p is a r z y epok n a stę p n y c h ; co p rz e n ik a , a co s ta je s ię ow ocującym w n a s tę p s tw a przedm iotem s p o ru ; jak ie elem enty id e o lo g ii ro m a n ty cz n ej p rz y sw o iły sobie ru c h y ideow e XIX i XX w. ; jakie

- 136

-su g e stie in te r p r e ta c y jn e , jakie o c en y , h ie r a r c h ie p rz y n o s iły h is to r io g r a ­ fia lite r a c k a , studium u n iw e r s y te c k ie , szk o ła itp . - Tylko n a w ię k sz ą sk alę zo rganizow ane b a d a n ia , zarów no w p ła sz c z y ź n ie c z y sto l i te r a c k ie j, jak s o c jo lo g ic z n e j, prow adzone według p rz y ję te g o p la n u , odpow iedzą n a fundam entalne p y tan ie o "żyw ą tra d y c ję rom antyzm u", o "rom antyzm i j e ­ go s k u tk i" .

Wydaje s ię , iż " n a ta r c ie " badaw cze powinno p r z y jś ć nie tylko w k ie ­ ru n k u sam ej h is to ry c z n e j epoki rom antyzm u, ale - i może p rz e d e w s z y s t­ kim - w k ie ru n k u epok n a stę p n y c h . P o k ry w ało b y się to z s u g e s tią p r o f . Janion śle d z e n ia ro z le g ły c h p ro c e s ó w . ( N otabene w najnow szym kom pen­ dium zespołow o o p raco w y w an ej, pod r e d . C laude P ic h o is , w ielotom ow ej h is to r ii l ite r a tu r y f r a n c u s k ie j, u w zg lęd n iającej w dużej m ie rz e a sp e k t so ­ cjo lo g ic z n y , tr z y tomy pośw ięcone "Rom antyzm owi" obejm ują la ta aż do r . 1896!)

I w re s z c ie je s z c z e jed n a sp ra w a , o d n o sz ąca się w ogóle do n a s z e j l i te r a tu r y , ale w p rzy p ad k u lit e r a t u r y ro m an ty czn ej b a rd z o is to tn a . D o­ tych czaso w e p r a c e prow adzone były n a u ży tek w e w n ętrz n y . Wydaje s ię , iż w obecnej s y tu a c ji, ró w n ie ż o rg a n iz a c y jn e j, n a sz e g o lite r a tu r o z n a w ­

stw a,* s ta ć n a s już i n a " e k s p o r t" . Pow inniśm y w ychodzić n a "ry n k i ob­ c e " . U dział n a s z w m iędzynarodow ych k o lokw iach, sym pozjach je s t z n i­ komy, podobnie je ś li chodzi o akcje w ykładow e. N atom iast (p o z a p r z e ­ strz e g a n ie m z ao p a try w a n ia w a ż n ie jsz y c h p o zy cji w s tr e s z c z e n ia o b c o ję ­ zyczne) pow inniśm y p o k u sić się o p u b lik acje n a łam ach p r a s y naukow ej bąd ź k o m p a ra ty sty c z n e j, bądź w ęziej s p e c ja lis ty c z n e j (ja k n p . p ó łp e rio - dyk "L e R om antism e", w k tó rjm w ru b ry c e "A l ’e s t du ro m antism e" - o n a s g łu c h o ). Z kontaktów z p o lonistam i z ag ran iczn y m i w ynika, że z n a s z e j lite r a t u r y z a in te re so w a n ie budzi b a r o k , rom antyzm , n ie k tó re z ja ­ w isk a lite r a tu r y n o w sz e j. S p ra w a wydaje się do p rz e m y śle n ia i uw zględ­ n ie n ia je j w p la n a c h .

O c z y w iśc ie , tylko u c z e stn ic tw o dużych ekip badaw czych pozw oliłoby choćby w c z ę ś c i z re a liz o w a ć ta k sz e ro k o zak ro jo n e p la n y . Wobec sz c z u ­ p ło ś c i b a rd z ie j dośw iad czo n ej k a d ry , i to p rz e c ią ż o n e j p ra c a m i d ydakty­ cznym i, wobec m ałego napływ u kandydatów do p r a c y naukow ej w te j d z ie ­ d zin ie - o czym w sposób ala rm u ją c y p isz e p r o f . Janion - szc z e g ó ln ie

sk ru p u latn eg o p rz e m y śle n ia wymaga w ytypowanie k ilk u g e n e ra ln y c h p ro b ­ lem ów , u ję c ie ic h w ro b o c z e tem aty, z a su g ero w an ie p o d ję c ia ic h p r z e z z e sp o ły z p o sz c z e g ó ln y c h ośrodków p o lo n isty c z n y c h , w c iąg n ięcie do p ra c pom ocniczych m a g istró w , z a in te re so w a n ie nimi d o k to ran tó w .

- 137