Ochrona dziedzictwa kulturowego w polityce galicyjskich władz autonomicznych : zarys problematyki

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 803. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Krzysztof Broński Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej. Ochrona dziedzictwa kulturowego w polityce galicyjskich władz autonomicznych. Zarys problematyki Polska historiografia w okresie kilkudziesięciu powojennych lat w niewielkim zakresie zajmowała się dziejami Galicji. Przyczyny tego stanu rzeczy były różne, w tym ideologiczne, a tworzony obraz tego znacznego, bo obejmującego prawie 80 tys. km2 terytorium ziem polskich, należącego od końca XVIII w. do monarchii habsburskiej, był niekiedy zafałszowany, a co najmniej nieostry. W ostatnich kilkunastu latach można zauważyć wzrost zainteresowanie problematyką galicyjską w badaniach naukowych. Badania te w sposób zróżnicowany traktują poszczególne dziedziny życia społeczno-gospodarczego tego regionu. Pomimo wznowienia badań nad fenomenem Galicji nadal wiele zagadnień czeka na opracowanie1. Jednym z istotnych tematów wymagających gruntowanego opracowania jest ochrona zasobów historycznych tego regionu w drugiej połowie XIX w.2 Celem niniejszego artykułu jest próba otwarcia dyskusji nad problematyką ochrony dziedzictwa kulturowego w dyskusji i działaniach galicyjskich władz Na zorganizowanej w Rzeszowie na początku lat 90. XX w. międzynarodowej konferencji naukowej pokazano, że z Galicją wiążą się złożone problemy historyczne, nad którymi jeszcze długo pracować będą badacze z co najmniej trzech państw: Polski, Ukrainy i Austrii. Por. K. Sowa, Słowo wstępne [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 1, Historia i polityka, Rzeszów 1994, s. 5. 1. 2 Problematyka konserwacji zabytków w autonomicznej Galicji została zasygnalizowana w pracy J. Frycza, por. tenże, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1918, Warszawa 1975. Podstawą do opracowania podjętego tematu będą więc przede wszystkim materiały źródłowe z epoki..

(2) Krzysztof Broński. 64. autonomicznych, jak też zasygnalizowanie wpływu na ochronę zabytków czynnika rządowego3. Dodatkowym impulsem do zainteresowania się tą tematyką jest również renesans galicyjskości obserwowany w różnych dziedzinach życia mieszkańców Małopolski i Podkarpacia4. Uzyskanie autonomii w latach 60. XIX w. stanowiło dla Galicji istotną szansę do bardziej samodzielnego decydowania o kierunkach i zakresie rozwoju cywilizacyjnego, w tym także stwarzało więcej możliwości podejmowania działań w zakresie ochrony narodowej spuścizny historycznej. Administracja i urzędy zostały w dużym zakresie obsadzone przez Polaków. Istniały także dobre podstawy do naukowej analizy zachowanych zasobów historycznych. Wiodącym ośrodkiem w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego był Kraków. Na Uniwersytecie Jagiellońskim funkcjonowała Katedra Historii Sztuki, a w ramach utworzonej w 1873 r. Akademii Umiejętności działała Komisja Historii Sztuki. Ukazywały się publikacje pozwalające na naukową dyskusję i popularyzację idei ochrony zabytków narodowych5. Przynależność Galicji do monarchii habsburskiej niewątpliwie determinowała poglądy i działania w zakresie ochrony zabytków. W skali całej monarchii działania w zakresie ochrony zabytków koordynowała, zorganizowana w 1853 r. w Wiedniu Zentralkommission zur Erforschung und Erhaltung der Baudendkmaler (Centralna Komisja Konserwatorska), której podlegała także Galicja. Komisja ta dopiero w 1856 r. mianowała konserwatorów dla Galicji. Zostali nimi: Franciszek Stroiński we Lwowie i Paweł Popiel w Krakowie6. W 1864 r. powiększono liczbę konserwatorów w Galicji, o co usilnie zabiegało Towarzystwo Naukowe Krakowskie i to właśnie spośród jego członków mianowano konserwatorów. We Lwowie działalność w zakresie ochrony zabytków zaczęła się aktywniej rozwijać dopiero od 1864 r., kiedy konserwatorem Galicji Wschodniej mianowano Mieczysława Potockiego. Nieco później powołano także tzw. korespondentów dla Lwowa i Galicji Wschodniej7. Troska o zachowanie zabytkowych obiektów Artykuł ten traktuję również jako głos w dyskusji nad weryfikacją stereotypowego obrazu Galicji jako regionu cywilizacyjnie zacofanego. Określenie Galicji „krainą nędzy” w poł. XIX w. przez Waleriana Kalinkę (por. Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, Paryż 1853), a wzmocniony pod koniec lat 80. XIX w. przez Stanisława Szczepanowskiego demagogicznie brzmiącą publikacją pt. Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego, Lwów 1888, jest wciąż jeszcze przyjmowany w historiografii jako niepodważalny fakt. 3. 4 Wyraz „Galicja” i „galicyjski” pojawiły się w na szyldach sklepów, w nazwach instytucji, tytułach imprez artystycznych, w tytułach artykułów i książek.. B. Szmygin, Kształtowanie koncepcji zabytku a doktryny konserwatorskie w Polsce w XX wieku, Lublin 2000, s. 29. 5. J. Frycz, op. cit., s. 108.. 6. Tamże, s. 122.. 7.

(3) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 65. i upamiętnienie miejsc historycznych nowymi pomnikami lub tablicami zaznacza się szczególnie wyraźnie we wschodniej części kraju. Podstawową barierą ograniczającą możliwości i zakres działań w zakresie ochrony zabytków był deficyt środków finansowych. Władze austriackie nie były zasadniczo zainteresowane w restauracji polskiego dziedzictwa narodowego na tej odległej od Wiednia prowincji8, a niewielkie środki będące w dyspozycji Centralnej Komisji Konserwatorskiej w Wiedniu przeznaczane były głównie na ochronę zabytków w krajach niemieckich. Pewnym przejawem dyskryminacji Galicji była także struktura służb konserwatorskich. W tym największym terytorialnie kraju koronnym monarchii habsburskiej w latach 80. XIX w. było zaledwie 5 konserwatorów i 8 terenowych korespondentów, podczas gdy w znacznie mniejszych terytorialnie Czechach działało 21 konserwatorów i 19 korespondentów. Galicyjskie władze autonomiczne, pomimo że dysponowały stosunkowo skromnym budżetem, prawie od początku doby konstytucyjnej przeznaczały pewne kwoty (było to na ogół poniżej 0,5% ogółu wydatków) na cele ochrony zabytków9. Włodzimierz Demetrykiewicz, ówczesny badacz zajmujący się problematyką ochrony zabytków, zauważa w latach 80. XIX w., że nigdzie nie spotkał najmniejszego śladu, aby galicyjscy konserwatorzy próbowali kiedykolwiek przedstawiać lub zalecać Komisji Centralnej do subwencjonowania ze skarbu państwa jakikolwiek zabytek w Galicji, co od dawna praktykowano w innych prowincjach monarchii habsburskiej10. Stwierdza również, że usiłowania pozyskania środków z budżetu państwa na ochronę zabytków Galicji powinny być intensywniejsze i wspierane przez prasę oraz galicyjskich parlamentarzystów. Zaleca wzorować się na Czechach, którzy w składzie Centralnej Komisji „posiadają aż trzech, rodaków w ogólnym gronie piętnastu członków tejże korporacji, co naturalnie pozwala. Dla przybywających tu urzędników Galicja była „pół-Azją”, „austriacką Syberią”, a oni sami poczuwali się do cywilizacyjnego posłannictwa. Por. J. Hrycak, Być z Galicji – co to znaczy. Sprawa tożsamości pogranicza, w: Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków, styczeń–grudzień 2002, R. 11, Kraków 2003, s. 13. 8. 9 Rocznik Statystyki Galicji, R. I, 1886, s. 273; Rocznik Statystyki Galicji, R. V, 1894–1897, Lwów 1898, s. 329; Podręcznik Statystyki Galicji, t. 9, Lwów 1913, s. 319.. 10 Włodzimierz Demetrykiewicz studiował prawo i historię sztuki na UJ. W 1884 r. obronił pracę doktorską nt. Konserwatorstwo dla zabytków archeologicznych. Rzecz ze stanowiska dziejów kultury i nauki porównawczej prawa. Był członkiem korespondentem Centralnej Komisji Konserwatorskiej w Wiedniu oraz sekretarzem Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej (1890–1895). W latach 1891–1912 pracował jako konserwator zabytków starożytnych w Urzędzie Konserwatorskim w Krakowie. Zob. W. Demetrykiewicz, Finansowanie galicyjskich pomników, Kraków 1886, s. 14..

(4) Krzysztof Broński. 66. słusznie rokować świetne nadzieje dla przyszłej konserwacji zabytków w królestwie świętego Wacława”11. Wysokość zasiłków przyznawanych z budżetu państwowego na ochronę zabytków w innych prowincjach monarchii bywała zróżnicowana12. Nie tylko zabytki galicyjskie nie otrzymały żadnej subwencji z budżetu Centralnej Komisji; nie obciążały tej ostatniej także koszty podróży służbowych galicyjskich konserwatorów, gdyż „albo nie odbywano ich wcale całymi latami, pomimo że na tak rozległych obszarach kraju, jakie obejmowały dotychczasowe galicyjskie okręgowe konserwatorskie psuło się i niszczyło niejedno bezpowrotnie i obecność osobista konserwatora w różnych punktach kraju była niezbędną, albo też z odbytych podróży nie składano komisji (potrzebnych według ustawy do otrzymania zwrotu kosztów)”13. Galicja nie otrzymywała także dotacji Centralnej Komisji Konserwatorskiej na opracowania naukowe dotyczące wybranych zabytków. Bardzo rzadko można było znaleźć artykuł lub wzmiankę o galicyjskich zabytkach w „Mittheilungen” Centralnej Komisji Konserwatorskiej. Winę za ten stan rzeczy upatrywano m.in. w nadmiernej podległości galicyjskich konserwatorów Centralnej Komisji Konserwatorskiej14. Wspomniany uprzednio W. Demetrykiewicz widział potrzebę przyznania większej autonomii galicyjskim konserwatorom. Uważał także, że „konserwator krajowy (narodowy) powinien zostawać w ścisłych stosunkach z jednej strony z właściwymi naukowymi artystycznymi instytucjami krajowymi, a zwłaszcza z komisją historii sztuki, względnie z komisją archeologiczną lub historyczną Akademii Umiejętności i pod ich powagą i kierunkiem działać, im składać sprawozdania itd., z drugiej zaś strony konserwator taki powinien także poczuwać się do jawności i odpowiedzialności politycznej przed krajem – przed sejmem i Wydziałem Krajowym”15. Ważnym forum do dyskusji polskiej inteligencji technicznej oraz architektów z obszaru Polski przedrozbiorowej o problemach ochrony dziedzictwa kulturowego był zorganizowany w Krakowie w 1882 r. I Zjazd Techników. Na zjeździe 11. Ibidem, s. 14–15.. Spotykamy bardzo drobne kwoty oprócz sum znacznych, potrzebnych do przeprowadzenia kosztowniejszych restauracji zabytków, na prowadzenie wykopalisk, podróże konserwatorów i korespondentów, zdjęcia, na pokrycie kosztów inwentaryzacji zabytków itp. Por. W. Demetrykiewicz, op. cit., s. 14. 12. 13. W. Demetrykiewicz, op. cit., s. 15.. Por. W sprawie nowej reorganizacji galicyjskich okręgów konserwatorskich, „Czas” 1885, nr 217. 14. W. Demetrykiewicz, op. cit., s. 22–23.. 15.

(5) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 67. tym konfrontowano różne koncepcje restauracji zabytków16. W 1886 r. odbył się we Lwowie II Zjazd Techników Polskich, na którym w ramach sekcji architektoniczno-budowlanej podnoszona była problematyka ochrony zabytków, ich inwentaryzacji i organizacji konserwatorstwa17. Zjazd uchwalił m.in. petycję do Ministerstwa Oświaty w Wiedniu o mianowanie dodatkowych konserwatorów dla Galicji, o wydawanie przepisów konserwatorskich w języku polskim i ukraińskim, jak też wystąpił do Centralnej Komisji Konserwatorskiej o dofinansowanie restauracji kościoła w Bieczu18. Istotną kwestią dla władz autonomicznych w Galicji było włączenie do działań w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego społeczności i samorządów lokalnych. Na posiedzeniu Sejmu Krajowego w październiku 1888 r. poseł Ludwik Wierzbicki przedstawił wniosek, by Sejm polecił Wydziałowi Krajowemu przedłożenie projektu do ustawy krajowej, według której wydziały rad powiatowych, magistraty i rady gminne były zobowiązane, ilekroć dowiedzą się o zamiarze restauracji, przebudowy lub sprzedaży na ich terytorium znajdujących się obiektów zabytkowych, albo innych zabytków sztuki, bezzwłocznie donieść o tym konserwatorowi19. Tak samo miały postępować w przypadku posiadania informacji o odkryciu prehistorycznych lub archeologicznych przedmiotów20. Powyższy wniosek zmierzał do ułatwienia konserwatorom ich działalności przez nałożenie na organy administracji autonomicznej obowiązku, który z mocy istniejących przepisów prawnych ciążył przede wzystkim na organach rządowych. Te ostatnie zobowiązane były do tego rozporządzeniem Ministerstwa Wyznań i Oświaty z 21 lipca 1873 r., kiedy to ogłoszony został statut Centralnej Komisji Konserwatorskiej, będący podstawą prawną w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego w Austrii21. Stosowna instrukcja dla konserwatorów, wydana rozporządzeniem ministerialnym z 14 września 1875 r., zobowiązując konserwatorów do gromadzenia jak najdokładniejszych informacji o wszystkich należących do ich zakresu działania pomnikach, nadawała im zarazem prawo do pomocy ze strony władz. Już J. Frycz, op.cit., s. 162.. 16 17. II Zjazd Techników Polskich, w: Przegląd Techniczny, t. 23, 1886, s. 230–233.. Pamiętnik drugiego Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie, t. 1, Lwów 1890, s. 3–4.. 18. Sprawozdanie Wydziału Krajowego jako komisji o wniosku posła Ludwika Wierzbickiego w przedmiocie konserwacji pomników historycznych i starożytnych zabytków sztuki. L.W. Kr. 45.533/1888, Alegat 124 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1888 r. 19. Uchwałą z 16 października 1888 r. przekazał Sejm powyższy wniosek Wydziałowi Krajowemu. 20. 21 Sprawozdanie Wydziału Krajowego jako komisji o wniosku posła Ludwika Wierzbickiego w przedmiocie konserwacji pomników historycznych i starożytnych zabytków sztuki. L.W. Kr. 45.533/1888, Alegat 124 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1888 r..

(6) Krzysztof Broński. 68. w piśmie uwierzytelniającym konserwatorów zawarto wezwanie do wszystkich władz, tak politycznych, jak i gminnych, aby popierały zarządzenia konserwatora. W instrukcji przyznano konserwatorom prawo zażądania nawet interwencji Namiestnika na wypadek, gdyby władze polityczne odmówiły pomocy. Konserwatorzy mieli także upoważnienie do bezpośredniego oczekiwania pomocy nie tylko od władz państwowych, ale także gmin, a nawet osób prywatnych, zawsze gdy chodziło o ochronę zabytków poruczonych ich opiece. Podobne postanowienia zawierała także instrukcja dla korespondentów Centralnej Komisji, w szczególności nakładała ona na starostwa obowiązek zawiadamiania korespondentów o wszelkich zmianach, jakim ulec by mogły pomniki historyczne lub artystyczne, istniejące w ich okręgu. Zdaniem Wydziału Krajowego nie ulegało wątpliwości, że obowiązek, jaki powyższe przepisy prawne nakładały na organy administracji państwowej, ciążył także na radach gmin i magistratach, których działalność w tej mierze należała do poruczonego zakresu działania. W Galicji istniało specjalne rozporządzenie Namiestnictwa z 26 czerwca 1886 r., które polecało, aby każda gmina przy rozbiórkach, restauracji lub też innych pracach dotyczących archeologicznych zabytków, współpracowała przede wszystkim z krajowymi organami centralnej komisji, tj. z konserwatorami, zasięgała ich opinii i korzystała z rad lub poczynionych uwag22. Wydział Krajowy uważał sprawę poruszoną we wniosku posła Wierzbickiego jako bardzo aktualną i istotną choćby z tego powodu, że wciągała ona do działalności także wydziały powiatowe, o których w żadnym z dotychczasowych przepisów i rozporządzeń, odnoszących się do ochrony zabytków, nie było wzmianki. Niewątpliwie też służył krajowym władzom autonomicznym. Wydział Krajowy zaznaczył, że sprawa stawiana we wniosku posła nie kwalifikowała się do załatwienia w formie ustawy krajowej. Uznał, że odpowiedniejsza oraz szybciej i łatwiej prowadząca do celu byłaby w tym wypadku droga rozporządzenia administracyjnego w formie okólnika wydanego przez Wydział Krajowy i skierowanego do wszystkich wydziałów powiatowych, magistratów i rad gminnych w kraju na podstawie ustawy gminnej, względnie ustawy o Reprezentacji powiatowej z tytułu nadzoru nad majątkiem gmin i powiatów23. Do krajowych władz autonomicznych o pomoc finansową na konserwację obiektów zabytkowych wielokrotnie zwracali się różni właściciele takich obiektów w Galicji. Tak na przykład komitet greckokatolickiej parafii św. Norberta w Krakowie w 1885 r. wniósł do sejmu petycję o udzielenie z budżetu krajowego jednorazowej dotacji w kwocie 4000 złr na odrestaurowanie greckoka Ibidem, s. 1.. 22. Ibidem, s. 2.. 23.

(7) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 69. tolickiej cerkwi parafialnej w Krakowie oraz urządzenie w niej ikonostasu24. Sejm przekazał petycję do analizy Wydziałowi Krajowemu. Po naniesieniu uwag dotyczących sposobu finansowania i struktury kosztów Wydział rekomendował, by sejm przyznał na cel restauracji greckokatolickiej cerkwi parafialnej św. Norberta w Krakowie na 1887 r. kwoty 2000 zł oraz na urządzenie ikonostasu przyznał kwotę 1000 zł, którą Wydział Krajowy wypłacić miał komitetowi parafialnemu, jeżeli ten wykaże, że reszta kosztów urządzenia tego ikonostasu zostanie pokryta z innych źródeł25. Kolejnym przykładem nie tylko wspierania finansowego restauracji zabytków przez władze autonomiczne, ale także nowego myślenia o ochronie dziedzictwa kulturowego przez włączanie obiektów zabytkowych do obiegu społeczno-gospodarczego jest zamek w Olesku, przejęty na własność kraju w 1889 r. Obiekt ten został wówczas poddany częściowej restauracji26. Sejm Krajowy kilkakrotnie w latach 1889–1890 zwracał uwagę Wydziału Krajowego na kwestię wykorzystania zamku na pomieszczenie w nim jakiegoś zakładu krajowego, w szczególności np. niższej szkoły rolniczo-sadowniczo‑pszczelniczej lub seminarium nauczycielskiego. Sprawa umieszczenia w zamku instytucji edukacyjnej ciągnęła się przez kilka lat i wymagała stosownych nakładów finansowych, dlatego też w 1894 r. sejm uznał, że najlepszym wyjściem byłoby oddanie zamku do użytkowania jakiejś instytucji, np. zgromadzeniu zakonnemu „na możliwie korzystnych dla kraju warunkach”. Wydział Krajowy wyrażał przekonanie, że możliwe jest przekazanie zamku w użytkowanie wraz ze wszystkimi ciężarami związanymi z jego posiadaniem, w tym z obowiązkiem utrzymywania zamku w dobrym stanie, zachowania jego pamiątkowego charakteru i z zastrzeżeniem możliwości zwiedzania tej części zamku, z którą łączyły się wspomnienia z życia króla Jana III. Aby takie przekazanie było możliwe, zdaniem Wydziału Krajowego potrzeba było jednakże ponieść jeszcze wydatek na koszty restauracji i adaptacji zamku w kwocie 10 000 złr. Bez tego wydatku, w ocenie Wydziału, żadna instytucja nie mogłaby wydzierżawić zamku, gdyż byłoby to dla niej zbyt wielkie obciążenie. Dla budżetu krajowego oddanie użytkowania Oleska. 24 Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie subwencji z funduszu krajowego na restaurację greckokatolickiej cerkwi św. Norberta w Krakowie. L.27.325/86, Alegat 12 do „Sprawozdań Stenograficznych z Sejmu Krajowego” z 1886 r. 25. Ibidem.. Przeprowadzono wszystkie roboty konieczne w celu ochrony tego zabytku od zniszczenia. Koszt tych robót wynosił w 1891 r. 18 000 złr. Por. Sprawozdanie Wydziału Krajowego w sprawie zamku Oleskiego. L.w. 68013/1894. Alegat 170 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1895 r. 26.

(8) Krzysztof Broński. 70. było niewątpliwie korzyścią. Wydział Krajowy przedstawił sejmowi stosowne wnioski do podjęcia uchwały w tej sprawie27. Jak uprzednio wspomniano, corocznie z budżetu krajowego wydatkowano określoną kwotę na ochronę zabytków. Np. w budżecie krajowym na 1891 r. przewidziano na utrzymanie pomników historycznych kwotę 18 760 złr. Taką samą kwotę przeznaczono na 1892 r. Wśród planowanych wydatków na ochronę zabytków w budżecie na 1892 r. znalazły się m.in. nakłady na: sporządzenie i publikację naukowych i urzędowych spisów pomników znajdujących się w Galicji – 3000 złr; na restaurację kościoła parafialnego w Bieczu 2500 złr; na restaurację kościoła na Skałce w Krakowie, pierwsza część z subwencji 4000 złr, druga 2000 złr; na badanie i ochronę zabytków starożytnych, piśmiennych i archeologicznych dla Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie 500 złr28. Największym przedsięwzięciem konserwatorskim w Galicji na początku XX w. była odbudowa Wawelu29. W 1846 r., po zajęciu Krakowa przez Austrię, w zamku urządzono koszary. W 1880 r. uchwałą galicyjskiego Sejmu Krajowego zamek ofiarowano cesarzowi Franciszkowi Józefowi na rezydencję, co dało możliwość ewakuacji koszar i restauracji obiektu. W lutym 1897 r. Sejm Krajowy podjął uchwałę, aby dla uczczenia pięćdziesięciolecia panowania cesarza Franciszka Józefa wybudować w Krakowie ze środków budżetu krajowego koszary i oddać je wojsku stacjonującemu na Wawelu. Równocześnie planowano corocznie przeznaczać określoną kwotę na restaurację zamku wawelskiego. Po negocjacjach z władzami wojskowymi ustalono, że wojsko otrzyma z budżetu krajowego kwotę 3,3 mln koron, w tym 252 tys. koron przeznaczono na zakup gruntu pod budowę koszar30. Restauracja Wawelu została wsparta ze środków krajowych31. Władze autonomiczne na początku XX w. coraz bardziej dostrzegały potrzebę reorganizacji służb konserwatorskich w Galicji, dlatego Wydział Krajowy kilka Ibidem.. 27. Budżet krajowy na 1892 rok. Utrzymanie pomników historycznych, „Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Krajowego” z 1891 r. 28. 29 Zamek na Wawelu znajdował się wówczas w bardzo złym stanie. Zniszczony przez najazdy szwedzkie, częściowo odremontowany z okazji pobytu Stanisława Augusta w Krakowie w 1787 r., w latach 30. XIX w. wymagał dalszej gruntownej konserwacji.. Sprawozdanie Wydziału krajowego w sprawie układu o opróżnieniu Wawelu. Alegat 155 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1900 r., s. 1. 30. 31 Sprawa restauracji Wawelu pojawiała się wielokrotnie na forum Sejmu Krajowego, por. m.in. Sprawozdanie Komisji budżetowej o sprawozdaniu Wydziału Krajowego w przedmiocie odnowienia królewskiego zamku na Wawelu. Alegat 357 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1908 r.; Sprawozdanie Wydziału krajowego w przedmiocie odnowienia królewskiego Zamku na Wawelu za czas od 1 lipca 1909 r. po koniec sierpnia 1910 r. Alegat 751 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1910 r..

(9) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 71. krotnie zwracał się do sejmu z koncepcją organizacji krajowej rady konserwa torskiej32. Na podstawie uchwały Sejmu z 14 lutego 1912 r., dotyczącej konieczności powołania krajowej rady konserwatorskiej, Wydział Krajowy zwrócił się do obu galicyjskich gron konserwatorów z wezwaniem, aby przedłożyły projekt organizacji i zakresu działania takiej rady. Grona konserwatorów przedłożyły obszerny memoriał oraz projekt statutu krajowej rady konserwatorskiej do akceptacji i przygotowania na tej podstawie przez Wydział Krajowy projektu organizacji takiej rady. W krytycznym memoriale grona konserwatorów zwracały uwagę, że „ogłoszony w r. 1911 nowy statut Centralnej Komisji Konserwatorskiej we Wiedniu, ułożony bez należytego przygotowania i bez wysłuchania opinii reprezentantów poszczególnych krajów koronnych, koncentruje w wyższym jeszcze stopniu, niż dawniej, całą opiekę nad zabytkami w ręku centralnej władzy wiedeńskiej, z zupełnym wyeliminowaniem wpływu autonomicznych czynników krajowych”33. Czynniki te dotychczas reprezentowali konserwatorzy, piastujący swe urzędy jako godności honorowe, którzy w Galicji, dzięki połączeniu się w dwa autonomiczne grona, wspierane finansowo przez Wydział Krajowy i uznane przez Namiestnictwo, mogli samodzielnie wykonywać opiekę nad zabytkami34. Nowy statut Centralnej Komisji znosił instytucję konserwatorów honorowych, a wprowadzał krajowe urzędy konserwatorskie (po jednym dla każdego kraju koronnego)35. Ponadto Centralna Komisja utworzyła Państwową Radę ds. Zabytków, która nie wywierała bezpośredniego wpływu na wykonywanie opieki nad zabytkami, ograniczając działalność do ustalenia ogólnych zasad konserwacji zabytków36. Grona konserwatorów w Galicji podkreślały, że skoncentrowanie całej opieki nad zabytkami w ręku Centralnej Komisji spowoduje, że Sejm Krajowy, który corocznie przeznaczał 350 000 do 500 000 koron na ochronę zabytków, nie będzie 32 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z 10 marca 1913 r., L. 139021/912 w przedmiocie organizacji krajowej Rady konserwatorskiej; Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie organizacji krajowej Rady konserwatorskiej z 25 lipca 1913 r., „Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Krajowego” z 1913 r.. Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie organizacji krajowej Rady konserwatorskiej z 25 lipca 1913 r. 33. 34 Bez konieczności oglądania się na Centralną Komisję, a często nawet w sprzeczności z nią, o ile jej poglądy nie były zgodne z przekonaniami konserwatorów mających z natury lepsze i wszechstronniejsze zrozumienie charakteru i znaczenia zabytków krajowych.. Urzędy te zatrudniały jednego konserwatora – historyka sztuki, jednego konserwatora – technika i personel pomocniczy. 35. 36 Krajowe potrzeby w zakresie ochrony zabytków mogłyby być zaspokojone jedynie przez utworzenie w poszczególnych krajach koronnych krajowych rad konserwatorskich i przez przyznanie im decydującego głosu w sprawach konserwatorskich..

(10) 72. Krzysztof Broński. miał żadnego wpływu na ochronę dziedzictwa. Rola Sejmu Krajowego ograniczała się, w świetle nowych przepisów, jedynie do uchwalenia dotacji. Dysponować zaś nimi i faktycznie decydować o ich wykorzystaniu miała wiedeńska Centralna Komisja Konserwatorska. Zdaniem gron konserwatorów jeszcze inne, nie mniej ważne względy przemawiały za koniecznością kreowania krajowej rady konserwatorskiej. Dotychczas Wydział Krajowy korzystał z usług gron konserwatorów, zasięgając opinii przed przedłożeniem sejmowi wniosku udzielenia subwencji na konserwację zabytków, lub też wykonując za ich pośrednictwem kontrolę nad właściwym wykorzystaniem przyznanej subwencji. Z chwilą, gdy grona przestaną istnieć, Wydział Krajowy będzie zmuszony w powyższych sprawach zwracać się do Centralnej Komisji Konserwatorskiej. Nie byłoby to jednak zgodne z naczelną zasadą autonomii, aby funduszami krajowymi dysponowała pośrednio centralna władza wiedeńska37. Grona konserwatorów alarmowały, że jeżeli wykonywanie opieki nad zabytkami archiwalnymi powierzone zostanie wyłącznie centralnym władzom wiedeńskim, to w konsekwencji władze będą dążyły do zapełnienia archiwów i muzeów wiedeńskich najcenniejszymi zabytkami galicyjskimi ze stratą dla krajowych muzeów i zbiorów. Analizując pytanie, kto ma powołać do życia krajową radę konserwatorską, rząd czy sejm, grona doszły do wniosku, że by osiągnąć cel pozostaje utworzenie krajowej rady konserwatorskiej przez sejm, do czego w myśl postanowień ustawy zasadniczej o reprezentacji Państwa z 21 listopada 1867 r. posiadał on kompetencje. Pomijając nawet zasadniczą, wypływającą z ustawy o reprezentacji Państwa, kompetencję Sejmu do normowania ochrony dziedzictwa kulturowego, grona konserwatorów stwierdzały, że Sejm jest niewątpliwie uprawniony do ustanowienia krajowej rady konserwatorskiej, jako organu doradczego swego i Wydziału Krajowego dla spraw dotyczących udzielania subwencji na cele konserwacji zabytków. Grona konserwatorów zaznaczały, że przez utworzenie krajowej rady konserwatorskiej fundusz krajowy nie zostanie dodatkowo obciążony, gdyż subwencja stała, którą pobierały oba grona konserwatorów, zostanie przeniesiona na radę konserwatorską i rozdzielona pomiędzy obie jej sekcje: lwowską i krakowską. Wydział Krajowy podzielił zawarte w przytoczonym memoriale wywody grona konserwatorów uzasadniające potrzebę utworzenia krajowej rady konserwatorskiej. Zaaprobował również przygotowany przez grona projekt statutu przyszłej rady konserwatorskiej, uzupełniając go dodatkowymi postanowieniami, mającymi 37 Sprawozdanie Wydziału Krajowego z 10 marca 1913 r. w przedmiocie organizacji Krajowej Rady Konserwatorskiej; Sprawozdanie Wydziału Krajowego w przedmiocie organizacji Krajowej Rady Konserwatorskiej z 25 lipca 1913 r. w: „Alegaty do Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1913 r..

(11) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 73. na celu zapewnienie sobie większej ingerencji w kwestii mianowania członków mającej się utworzyć rady, oraz utrzymanie zasady równouprawnienia narodowości polskiej i ukraińskiej. Wydział Krajowy rekomendował sejmowi podjęcie uchwały w sprawie ustanowienia krajowej rady konserwatorskiej oraz uchwalenia jej statutu38. Z analizy sprawozdania Wydziału Krajowego obejmującego wykaz działań w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego pod koniec doby autonomicznej wynika, że nastąpiło wówczas istotne zwiększenie aktywności w tym zakresie zarówno gron konserwatorów, jak też władz autonomicznych różnych szczebli, a także społeczności lokalnych jako właścicieli obiektów zabytkowych. Z działań omówionych w sprawozdaniu Wydziału Krajowego zostaną przedstawione tylko te dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego. Wśród zabytków przeszłości Galicji drewniane kościoły należały do tych, które przestawały istnieć na skutek zniszczeń spowodowanych brakiem remontu lub też ustępując miejsca nowym kościołom. Pragnąc chociaż częściowo uratować to, co było możliwe do uratowania, grono konserwatorów w Krakowie postanowiło przeprowadzić inwentaryzację kościołów drewnianych. Według zatwierdzonego programu corocznie odbywała się inwentaryzacja 10 kościołów. Koszty inwentaryzacji jednego kościoła obliczono na 260 koron, a koszt całej inwentaryzacji szacowano na około 13 000 koron39. Centralna Komisja Konserwatorska uznała cały plan za dobrze obmyślany i przyrzekła poparcie w uzyskaniu funduszy z Ministerstwa Oświaty, wskazała jednak potrzebę starania się także o odpowiednie subwencje z budżetu krajowego. Wydział Krajowy przedstawił sejmowi wniosek o udzielenie na ten cel subwencji 6500 koron płatnej w 7 ratach rocznych pod warunkiem, że Skarb Państwa udzieli subwencji w tej samej wysokości i wstawi pierwszą ratę w kwocie 1000 koron do preliminarza na 1908 r.40 Dokonana została 38 Do zakresu działania krajowej Rady konserwatorskiej należeć miało m.in: wykonywanie w porozumieniu z konserwatorami krajowymi opieki nad zabytkami przeszłości, a w szczególności: prowadzenie na rzecz krajowych muzeów systematycznych wykopalisk przedhistorycznych i ochrona zabytków prehistorycznych, przypadkowo odkrytych, wykonywanie opieki nad zabytkami sztuki i historii, ochrona zabytków archiwalnych, ochrona zabytków przyrody, naukowa inwentaryzacja zabytków i publikacja inwentarzy zabytków, znajdujących się w Galicji, udzielanie Wydziałowi krajowemu opinii w sprawach subwencji krajowych na konserwację zabytków i wykonywanie kontroli nad właściwym i odpowiadającym przeznaczeniu użyciem subwencji przez strony zainteresowane, udzielanie Wydziałowi Krajowemu opinii w sprawach dotyczących rozbiórki, przebudowy lub adaptacji zabytków sztuki i historii, jak również w sprawach dotyczących zabytków przyrody, które w drodze rekursów od orzeczeń niższych instancji będą przedmiotem decyzji Wydziału Krajowego. 39 Z każdego kościoła miało być zrobionych 6 zdjęć, 5 rysunków architektonicznych, jeden plan i jeden widok ogólny. 40. Ibidem, s. 39..

(12) Krzysztof Broński. 74. inwentaryzacja kościołów drewnianych w kilkudziesięciu miejscowościach Galicji Zachodniej41. Wykonywano także inwentaryzację innych obiektów m.in. interesujących domów, spichlerzy, dworków, sprzętów itd.42 W miarę napływania licznych zawiadomień o zamierzonej rozbiórce lub rekonstrukcji kościołów i cerkwi drewnianych grono konserwatorów badało szczegółowo zabytki, sporządzając opisy i zdjęcia. W ten sposób pod koniec doby autonomicznej zebrał się spory materiał, który stanowił początek ogólnej inwentaryzacji zabytków budownictwa drewnianego w Galicji. Otrzymawszy od Sądu Krajowego w Krakowie znaczną ilość akt z czasów Rzeczypospolitej Krakowskiej, Dyrekcja Krajowego Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich w Krakowie do Wydziału Krajowego zwróciła się z prośbą o zezwolenie umieszczenia tych akt na Wawelu. Wydział przychylił się do tej prośby oraz zawiadomił Dyrekcję, że zamierzone przeniesienie całego Archiwum na Wawel będzie mogło nastąpić po dokonaniu jego restauracji. Na polecenie Wydziału Krajowego z czerwca 1903 r., wydział powiatowy w Sanoku, zarządził przy okazji lustracji gmin, wyszukanie dawnych akt i odebrał je od kilku gmin. Akta te wzięło następnie w przechowanie – jako depozyt gmin – Krajowe Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie. W skali całej Galicji Wydział Krajowy wydał okólnik do Wydziałów powiatowych, by przy sposobności lustracji gminnych wyszukiwały i odbierały za zgodą reprezentacji gminnych dawne akta i księgi gminne, które w wielu wypadkach nie były należycie przechowane i niszczały ze szkodą dla nauki43. W 1908 r. gmina miasta Lwowa nabyła kamienicę w Rynku Głównym zwaną „kamienicą Sobieskich”44. Obiekt znajdował się w stanie ruiny, więc gmina znacznym nakładem wykonała najważniejsze roboty konserwacyjne. Miasto uchwałą z 6 sierpnia 1908 r. przeznaczyło nabytą kamienicę wyłącznie na cele muzealne, a mianowicie na pomieszczenie mającego powstać „Muzeum Narodowego im. króla Jana III.” W części komnat umieszczono zebrane dotąd zbiory jako. 41 Były to: Szalowa, Krużlowa, Wilczyska, Libusza, Petno, Ropica ruska, Sękowa, Maniowy, Sromowce Niżne, Dębno, Rzepiennik Biskupi, Jedlicze, Haczów, Lipnica Murowana, Iwkowa Parafialna, Iwkowa Cmentarna, Chronów, Gosprzydów, Biesiadki, Tymowa, Złota, Królówka, Pogwizdów, Sobolów, Łapanów, Brzeźnica, Jurków, Porąbka Uszewska. 42 Sprawozdanie z czynności Departamentu I Wydziału Krajowego za czas od 1 lipca 1912 r. do 30 czerwca 1913 r., „Sprawozdania Stenograficzne Sejmu Krajowego” z 1913 r., s. 35–36.. Ibidem, s. 41.. 43. Sprawozdanie z czynności Departamentu I Wydziału Krajowego za czas od 1 lipca 1909 r. do 1 lipca 1910 r., „Alegaty do Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1910 r., s. 63. 44.

(13) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 75. zalążek tego muzeum, które otwarto 12 września 1903 r.45 Koszt robót konserwatorskich, oszacowany został przez miejski urząd budowniczy na 148 tys. koron. Gmina, która na nabycie i tymczasową konserwację kamienicy wydała przeszło 200 000 koron, i zrzekłszy się wszystkich dochodów, przeznaczyła ją wyłącznie na cele kultury, nie mogąc ponosić dalszych kosztów, zwróciła się do władz krajowych z prośbą o subwencję w kwocie 100 000 koron. Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej, któremu Wydział Krajowy przedstawił plany i kosztorys mającej nastąpić restauracji poparło petycję gminy miasta Lwowa, wyrażając przy tym życzenie, „by przy restauracji tego królewskiego domu, zabytku stylu renesansowego, nie kierowano się zbytnio względami oszczędności i by restauracja przeprowadzoną została w ścisłym porozumieniu z Gronem konserwatorów.” Na restaurację zabytkowego kościoła parafialnego w Drohobyczu Sejm Krajowy udzielił uprzednio subwencji w kwocie 15 000 koron. Wydział Krajowy, opierając się na opinii Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej, wstawił do preliminarza budżetu krajowego na 1911 r. subwencję w wysokości 15 000 koron płatną w 5 ratach po 3000 koron, pod warunkiem że Skarb Państwa wesprze restaurację kościoła taką samą kwotą46. Opierając się na opinii Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, Wydział Krajowy przedłożył sejmowi wniosek przyznania komitetowi parafialnemu w Krośnie subwencję na restaurację kościoła farnego w kwocie 10 000 koron, rozłożoną na pięć lat po 2000 koron pod warunkiem, że Skarb Państwa udzielił na ten cel zasiłku w takiej samej wysokości. Pierwszą ratę tej subwencji w kwocie 2000 koron wstawił Wydział Krajowy do preliminarza budżetu krajowego na 1911 r.47 Wśród obiektów zabytkowych, których konserwację wspierano z budżetu krajowego, znajdowały się także żydowskie obiekty kultu religijnego. Przekazaną Wydziałowi Krajowemu petycję gminy izraelskiej w Żmigrodzie o subwencję na restaurację tamtejszej zabytkowej synagogi poparło Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej ze względu na znaczną wartość architektoniczną tego zabytku. Wydział Krajowy, przychylając się do opinii konserwatorów, wstawił do preliminarza budżetu krajowego na 1911 r. wydatek w kwocie 1000 koron tytułem subwencji na odnowienie bożnicy w Żmigrodzie, pod warunkiem że Skarb Państwa przyzna na cel powyższy taką samą dotację. W Libuszy koło Gorlic istniał zabytkowy kościół drewniany z XIV w. Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej uznało go za cenny okaz drewnianej archi45 Złożyły się na nie głównie portrety polskie w liczbie prawie 300 sztuk, od XVI do XIX w. i pamiątki odnoszące się do króla Jana III będące własnością miasta, bądź też dane mu przeważnie w depozyt przez kościoły, klasztory i osoby prywatne.. 46 Sprawozdanie z czynności Departamentu I Wydziału Krajowego za czas od 1 lipca 1909 r. do 1 lipca 1910 r., „Alegaty do sprawozdań stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1910 r., s. 65–66.. Ibidem, s. 66.. 47.

(14) Krzysztof Broński. 76. tektury w Polsce. Ponieważ ludność gminy Libuszy wzrosła znacznie i mały, drewniany kościół nie wystarczał na jej potrzeby, podjęto inicjatywę budowy nowego murowanego kościoła. Bardzo uboga tamtejsza ludność nie mogła łożyć równocześnie na cele dwóch kościołów, tak więc cenna pamiątka była zagrożona ruiną. Koszt jej odnowienia wynosił według obliczeń konserwatorów około 3000 koron i o taką subwencję wystąpił do Wydziału Krajowego48. Na podstawie uchwały Sejmu z 4 października 1909 r., polecającej Wydziałowi Krajowemu, by przedłożył projekt krajowej ustawy o ochronie zabytków historycznych „na wzór ustawy obowiązującej w innych krajach koronnych”, Wydział Krajowy zwrócił się do wszystkich wydziałów krajowych poszczególnych krajów koronnych z prośbą o „przekazanie egzemplarza ustawy o zabytkach historycznych, względnie wydanych w tym przedmiocie rozporządzeń administracyjnych”49. Krajowe Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej i Zachodniej wniosły do Wydziału Krajowego podanie o podwyższenie stałej rocznej dotacji sejmowej z 8000 do 20 000 koron, z przeznaczeniem na utrzymanie kancelarii konserwatorskich we Lwowie i w Krakowie oraz na inwentaryzację zabytków znajdujących się w Galicji. Prośby te motywowało znacznym zwiększeniem się agend, pociągającym za sobą wzrost wydatków na utrzymanie biur, na pokrywanie kosztów podróży konserwatorskich oraz na niezbędne wydawnictwa. Wydział Krajowy uznawał pozytywną działalność gron konserwatorskich i słuszność petycji. Ze względu jednak na niezadowalający stan finansów krajowych przedstawił sejmowi wniosek o podwyższenie dotacji tylko o 2000 koron rocznie i wstawił kwotę 10 000 koron rocznie do preliminarza budżetu krajowego na 1911 r. jako stały wydatek na ten cel50. Zgodnie z reskryptem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 15 grudnia 1906 r. Wydział Krajowy zwrócił się w sierpniu 1907 r. do wszystkich wydziałów powiatowych z przypomnieniem, że „wszelkie artystyczne i historyczne zabytki budownictwa pozostają pod opieką Centralnej Komisji Konserwatorskiej we Wiedniu, względnie jej organów, tj. konserwatorów mianowanych dla poszczególnych okręgów, który w Galicji celem skuteczniejszego wykonywania swych zadań, utworzyli dwa związki, a mianowicie: Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej we Lwowie i Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej w Krakowie”51. 48. Ibidem, s. 68.. Okazało się jednak, że podobna ustawa nie istniała w żadnym kraju koronnym, a w Krainie, Karyntii, Śląsku, Istrii, Czechach wydano celem ochrony dziedzictwa kulturowego odnośne administracyjne przepisy. 49. 50. Ibidem.. Sprawozdanie Wydziału Krajowego z czynności urzędowych od 1 września 1906 r. do 30 kwietnia 1908 r., Alegat 1 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1908 r., s. 37. 51.

(15) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 77. Wydział Krajowy wezwał wydziały powiatowe, aby w każdym wypadku grożącym zniszczeniem lub uszkodzeniem obiektów zabytkowych (kościołów, cerkwi, kaplic, zamków starych, charakterystycznych dworów i domów, a także nagrobków cmentarnych i figur przydrożnych) informowały jedno z gron konserwatorów, zależnie od tego, czy zagrożony zabytek znajdował się we wschodniej czy w zachodniej części kraju. Podobnie powinien postąpić wydział powiatowy wówczas, gdy otrzymał informację o rozpoczęciu restauracji, przebudowy lub rozszerzenia zabytków budownictwa bez zasięgnięcia uprzednio opinii i uzyskania zezwolenia ze strony właściwego konserwatora. Przy tej okazji Wydział Krajowy zwrócił uwagę wydziałom powiatowym, że takiej samej opiece konserwatorskiej, jak zabytki budownictwa podlegają także zabytki malarstwa i rzeźby, przedmioty przemysłu artystycznego, tkaniny i o każdym zagrożeniu zniszczeniem zabytku tego rodzaju lub zamierzonym wywiezieniu za granicę poinformować bezzwłocznie grona konserwatorów. Podobnie należy zawiadomić o wszelkim niebezpieczeństwie grożącym zabytkom archiwalnym52. Przypomniano również wydziałom powiatowym zarządzenie z 30 maja 1899 r. w sprawie czuwania nad zabytkami przedhistorycznymi, zwracając uwagę na potrzebę zapobiegania dyletanckim próbom poszukiwania i przeprowadzania wykopalisk ze strony osób niefachowych i niewykwalifikowanych. Założone dzięki prywatnej inicjatywie i ofiarności gminy miasta Krakowa Muzeum Narodowe, jedyna tego rodzaju instytucja w Galicji, ze skromnych początków rozwinęła się w ważną instytucję kulturalną. Przyczyniło się do tego poparcie Sejmu Krajowego, a także liczne zbiory podarowane przez osoby prywatne. Z czasem okazała się potrzeba rozszerzenia dotychczasowego pomieszczenia w Sukiennicach oraz zainstalowania nowoczesnych urządzeń, które zapewniłyby zbiorom bezpieczeństwo od ognia, włamania itp. Uchwałą z 30 października 1903 r. sejm przyznał na cel adaptacji i rozszerzenia Muzeum Narodowego w Krakowie subwencję w kwocie 30 000 koron płatną w 5 ratach rocznych począwszy od 1903 r. Za pomocą subwencji uzyskanych na ten cel tak od Sejmu Krajowego, jak i od Rządu austriackiego udało się gminie miasta Krakowa dokonać znaczącej modernizacji Muzeum53. Ponieważ lokal w Sukiennicach przeznaczony głównie na galerię obrazów okazał się za mały na pomieszczenie wszystkich przedmiotów, zwłaszcza monet, medali, porcelany, miniatur itp., gmina miasta Krakowa zmuszona była nabyć od 52. Ibidem.. Pociągnęło to za sobą jednak bardzo znaczne koszty: ile reorganizacja spowodowała wydatek około 60 000 koron, zaś zainstalowanie kaloryferów, hydrantów, zaprowadzenie światła elektrycznego kosztowało około 40 000 koron. Por. Sprawozdanie Wydziału Krajowego z czynności urzędowych za czas od 1 września 1906 r. do 30 kwietnia 1908 r., Alegat 1 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1908 r., s. 38. 53.

(16) Krzysztof Broński. 78. hr. Czapskiego nieruchomość przy ul. Wolskiej. W nowym miejscu utworzony został osobny dział Muzeum Narodowego obejmujący cenną kolekcję monet, medali oraz cenną bibliotekę, a ponadto inne zabytki, m.in.: szkło, porcelana, miniatury przedstawiające znaczną wartość. W tym nowo otwartym dziale musiały zostać zainstalowane nowoczesne urządzenia muzealne zapewniające zbiorom bezpieczeństwo. Wydatek preliminowany na ten cel przekraczał sumę 40 000 koron54. Gmina miasta Krakowa, która była odpowiedzialna za całość i bezpieczeństwo tych zbiorów, nie mogąc sama podołać wydatkom na ten cel, zwróciła się do władz krajowych o pomoc. W 1907 r. Prezydent Krakowa wniósł do Wydziału Krajowego podanie o ponowny zasiłek z budżetu krajowego, uzasadniając prośbę tym, że bezpieczeństwo i całość zbiorów umieszczonych w Muzeum wymagały jeszcze uzupełnienia dokonanych już adaptacji i większych jednorazowych nakładów. Wobec znaczenia, jakie Muzeum Narodowe miało nie tylko dla Krakowa, ale dla całego kraju, Wydział Krajowy uznał, że pomocy tej nie można odmówić. Ze względu jednak na zły stan finansów krajowych ograniczono dotację na rozszerzenie i adaptację Muzeum Narodowego do kwoty 15 000 koron, płatnej w 5 rocznych ratach po 3000 koron począwszy od 1908 r. W grudniu 1906 r. austriackie Ministerstwo Wyznań i Oświaty przyznało na restaurację wnętrza kościoła św. Floriana w Krakowie subwencję w kwocie 20 000 koron płatną w 5 rocznych ratach począwszy od 1908 r. Na ten sam cel Sejm Krajowy przyznał w 1906 r. subwencję w kwocie 20000 koron płatną również w 5 rocznych ratach55. Warto również zauważyć, że władze krajowe wykazywały zainteresowanie polskimi zabytkami związanymi z narodową przeszłością, a znajdującymi się poza Galicją. W kwietniu 1906 r. kościół św. Józefa na Kahlenbergu (w Wiedniu), stanowiący pomnik sławy oręża polskiego56, oddany został Zgromadzeniu Zmartwychwstańców. W chwili przejęcia go przez nowych użytkowników wymagał gruntownego remontu, gdyż istniała możliwość katastrofy budowlanej. Zmartwychwstańcy podjęli restaurację kościoła, na co wydali 23 000 koron zebranych z datków osób prywatnych i składek publicznych. Pozostały do wykonania roboty wewnątrz kościoła, których kosztorys wynosił około 60 000 koron. Celem zebrania środków na pokrycie tego wydatku nowi użytkownicy obiektu podejmowali usilne starania, licząc na uzyskanie znaczniejszych dotacji ze Skarbu Państwa i od sejmu dolnoaustriackiego. Wnieśli też w 1907 r. do galicyjskiego Sejmu Krajowego petycję, 54 55. Ibidem.. Ibidem, s. 40.. W kościele tym król Jan III Sobieski przed decydującą bitwą pod Wiedniem służył do mszy św. 56.

(17) Ochrona dziedzictwa kulturowego…. 79. którą przekazano do analizy Wydziałowi Krajowemu, który przedstawił Sejmowi wniosek o udzielenie na restaurację kościoła na Kahlenbergu subwencję w kwocie 15 000 koron w trzech ratach począwszy od 1908 r.57 Problem ochrony dziedzictwa kulturowego był przedmiotem zwołanego z inicjatywy galicyjskich Gron Konserwatorów Zabytków w 1911 r. w Krakowie Pierwszego Zjazdu Miłośników Ojczystych Zabytków Sztuki i Historii. Na zjeździe podniesiono m.in., że „pod względem poszanowania zabytków przeszłości w naszym społeczeństwie da się zauważyć pewien powolny postęp, to jednakże pietyzm dla świadków naszej kultury nie przeniknął jeszcze do szerszych warstw, a nawet niejednokrotnie i do tych sfer, w których ręku spoczywa w pierwszym rzędzie opieka nad zabytkami. Na polu ochrony zabytków pozostaliśmy niestety jeszcze w tyle za innymi narodami państw cywilizowanych. Zabytki nasze niszczeją nie tylko dotknięte zębem czasu i wskutek braku opieki, ale nie mniejszą szkodę wyrządziły im tzw. stylowe restauracje”58. Konkludując, Galicja już od lat 70. XIX w. stawała się wiodącym regionem kształtowania się idei ochrony dziedzictwa kulturowego na ziemiach polskich. Pomimo ograniczonych możliwości finansowych galicyjskie władze autonomiczne dostrzegały problem ochrony spuścizny historycznej, czego wyrazem jest m.in. coroczne dotowanie z budżetu krajowego restauracji wybranych obiektów, finansowanie prac inwentaryzacyjnych itd. Ówczesne władze autonomiczne dostrzegały również, że przy niedostatecznych możliwościach finansowania ochrony zabytków niezbędne jest włączanie obiektów zabytkowych do systemu społeczno-gospodarczego. Przykładem może być Kraków, gdzie w drugiej połowie XIX w. podjęto próbę świadomego wykorzystania dziedzictwa przeszłości dla stopniowego podnoszenia miasta z upadku. Ściągały tu wówczas rodziny szlacheckie nie tylko z Galicji, ale również z Królestwa i z zaboru pruskiego, a nawet emigracji, ożywiając ten stary gród przywiezionymi kapitałami59. Kraków nęcił nie tylko swobodą polityczną, jaką cieszyła się Galicja, ale także pamiątkami, tradycją i religijnością, co miało zasadniczy wpływ na rozwój dawnej stolicy Polski60. Należy jednak zauważyć, że wówczas odnotowywano, i to wcale nierzadko, obojętność wobec zasobów przeszłości, o czym informował w 1913 r. Władysław Kozicki – sekretarz Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej. Pisał, że „po miastach prowincjonalnych spotyka się najczęściej zupełną obojętność wobec Sprawozdanie Wydziału Krajowego z czynności urzędowych za czas od 1 września 1906 r. do 3 kwietnia 1908 r., Alegat 1 do „Sprawozdań Stenograficznych Sejmu Krajowego” z 1908 r., s. 43. 57. 58 Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Miłośników Ojczystych Zabytków w Krakowie w dniach 3 i 4 lipca 1911 roku, Nakład Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, 1912, s. 1.. 59 J. Purchla, Matecznik Polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej, Kraków 1992, s. 45.. Ibidem, s. 52.. 60.

(18) Krzysztof Broński. 80. zabytków i brak zrozumienia ogromnej ich doniosłości w życiu narodowym” i dalej „władze konserwatorskie muszą z całym wysiłkiem walczyć o zachowanie i ocalenie zabytków z ludnością miejscową”61. Literatura Demetrykiewicz W., Finansowanie galicyjskich pomników, Kraków 1886. Frycz J., Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1918, Warszawa 1975. Hrycak J., Być z Galicji – co to znaczy. Sprawa tożsamości pogranicza, Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków, styczeń–grudzień 2002, R. 11, Kraków 2003. Kalinka W., Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, Paryż 1853. Kozicki W., W obronie kościołów i cerkwi drewnianych, Lwów 1913. Pamiętnik drugiego Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie, t. 1, Lwów 1890. Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Miłośników Ojczystych Zabytków w Krakowie w dniach 3 i 4 lipca 1911 roku, Nakład Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, 1912. Podręcznik statystyki Galicji, t. 9, Lwów 1913. Purchla J., Matecznik Polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej, Kraków 1992. Rocznik statystyki Galicji, R.I, 1886. Szmygin B., Kształtowanie koncepcji zabytku a doktryny konserwatorskie w Polsce w XX wieku, Lublin 2000. Szczepanowski S., Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego, Lwów 1888. An Outline of the Problems in Galician Policy on the Protection of Its Cultural Heritage The article outlines problems incurred by the autonomous governments of Galicia in their plans and attempts at protecting cultural heritage. Galicia’s membership in the Habsburg Empire determined the plans and policy in the protection of its legacy. However, regaining its autonomy in the 1860s created greater opportunities to work on this area, with Cracow and Lwiv figuring most prominently in the territory. The foremost fundamental barrier limiting the protection of Galicia’s cultural heritage was the lack of funds in the national budget. Nevertheless, Galicia’s government earmarked a small sum every year to inventory and protect selected landmarks. Due to insufficient funds it is essential to integrate historical landmarks with the socio-economic system by locating various institutions within them. It is also important to note that indifference to the fate of historical landmarks was a problem, especially in more rural areas.. W. Kozicki, W obronie kościołów i cerkwi drewnianych, Lwów 1913, s. 7.. 61.

(19)