http://dx.doi.org/10.18778/1506-6541.23.06 „Zeszyty Wiejskie”, z. XXIII, 2017
89
Małgorzata Łapa
Uniwersytet Łódzki
Katedra Historii Polski Najnowszej
Polityka rolna rządu Józefa Piłsudskiego
(2 X 1926–12 VI 1928)
Niespełna pięć miesięcy po przewrocie majowym, 2 X 1926 r., Józef Piłsud-ski objął kierownictwo rządu. Sprawował je do 27 VI 1928 r.1. W tym czasie za politykę rolną państwa odpowiadały dwa ministerstwa: Rolnictwa i Dóbr Pań-stwowych oraz Reform Rolnych. Na ich czele stali Karol Niezabytowski i Witold Staniewicz. Kompetencje Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych (MRiDP) obejmowały kierowanie państwową polityką agrarną, w tym: produkcją roślinno-hodowlaną, aprowizacją kraju, przemysłem rolnym, sprawami leśnictwa, opieką weterynaryjną i oświatą rolniczą oraz zarząd państwowymi majątkami rolnymi2. Ministerstwo Reform Rolnych (MRR) skupiało się na kwestiach przebudowy strukturalnej rolnictwa oraz czuwaniu nad utrwaleniem nowego ustroju rolnego. Do zadań MRR i podległych mu instytucji należały: parcelacja i komasacja grun-tów, regulacja służebności oraz finansowanie reformy rolnej3. W artykule zapre-zentowano politykę agrarną realizowaną przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr __________
1 Na urząd wicepremiera powołano Kazimierza Bartla. Resorty objęli: Sławoj Felicjan Składkowski – sprawy wewnętrzne, August Zaleski – sprawy zagraniczne, Józef Piłsudski – wojsko, Aleksander Meysztowicz – sprawiedliwość, Kazimierz Bartel – wyznania (kie-rownik do 9 I 1927, następnie Gustaw Dobrucki), Gabriel Czechowicz – skarb, Eugeniusz Kwiatkowski – przemysł i handel, Karol Niezabytowski – rolnictwo, Witold Staniewicz – reformy rolne, Paweł Romocki – komunikacja, Jędrzej Moraczewski – roboty publiczne, Stanisław Jurkiewicz – praca i opieka społeczna, poczty i telegrafy – Bogusław Miedziński (od 20 I 1927). Zob.: Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Prezydium Rady Ministrów (dalej: PRM). Akta Grupowe, t. 2–7(18), k. 1, Odpis pisma do marszałków Sejmu i Senatu; „Monitor Polski” 1926, nr 226, Pismo nominacyjne Prezydenta RP do Józefa Piłsudskiego o nominowaniu go na Prezesa Rady Ministrów oraz pisma nominacyjne dla poszczegól-nych ministrów; Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Farysia i J. Pajewskiego, Wydawnictwo Likon, Szczecin–Poznań 1991, s. 173–186.
2 „Monitor Polski” 1926, nr 104, poz. 307, Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 21 IV 1926 r. w sprawie zatwierdzenia statutu organizacyjnego Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych; ibidem, 1927, nr 111, Rozporządzenie Rady Ministrów z 22 IV 1927 r. w sprawie zmiany statutu organizacyjnego Ministerstwa Rolnictwa.
3 Urząd ministra reform rolnych ustanowiono 6 VII 1923 r., ustawa z 11 VIII 1923 r. ustaliła jego kompetencje oraz sposób organizacji urzędów i komisji ziemskich. Zob.: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: DURP) 1923, nr 71, poz. 556; ibidem, nr 90,
90
Państwowych, pominięto natomiast kwestie restrukturyzacji gospodarstw rol-nych, te bowiem doczekały się już odrębnego opracowania4.
Objęcie teki ministra rolnictwa przez konserwatystę, „wileńskiego żubra” Karola Niezabytowskiego5, wywołało spore kontrowersje. Pamiętano bowiem nieodległe uroczystości w Wilnie z jego udziałem, podczas których odsłaniano pomnik carycy Katarzyny II. Podkreślano także, iż nie posiadał odpowiedniego fachowego wykształcenia, a ziemiańskie pochodzenie budziło obawy o stronni-czość przyszłych działań ministra na rzecz tej grupy6.
Lata 1926–1928 były w Europie, pod względem ekonomicznym, okresem względnej stabilizacji i ożywienia gospodarczego. W tym czasie przezwyciężono szereg trudności ekonomicznych okresu powojennego. Nastąpił wzrost cen rol-nych, zwiększyła się zdolność nabywcza ludności, wzrosły dochody rolnictwa, a poprawie koniunktury rolnej towarzyszył wzrost mechanizacji i intensyfikacji produkcji rolnej. W Polsce przebieg koniunktury rolnej był w ogólnych zarysach podobny do przebiegu koniunktury światowej. Już w 1925 r. nastąpił wzrost cen artykułów rolnych. Zaczęły się one układać korzystniej niż ceny artykułów prze-mysłowych7. Zwyżkę cen artykułów rolnych w 1925 r. spowodowała klęska nie-urodzaju z roku poprzedniego8. Trzyletni, 1923–1925, cykl wahań w rolnictwie wpłynął na szczególni duży wzrost cen rolnych także w roku 1927. Wówczas
__________
poz. 706. Por.: Dziennik Urzędowy Ministerstwa Reform Rolnych 1926, nr 4–5, s. 40–42, Schemat organizacyjny MRR.
4 M. Łapa, Problemy przebudowy strukturalnej rolnictwa polskiego w latach 1926–1930.
Program agrarny Witolda Staniewicza, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”,
t. 66, Łódź 1999, s. 119–140.
5 Karol Niezabytowski (4 XI 1865 – 26 XI 1952). Ziemianin. W latach 1911–1912 członek rosyjskiej Rady Państwa. Od jesieni 1918 r. rozpoczął działalność w Związku Ziemian Ziemi Mińskiej. Współzałożyciel konserwatywnej Organizacji Zachowawczej Pracy Pań-stwowej. Od 2 X 1926 do 7 XII 1929 – minister rolnictwa i dóbr państwowych w gabinetach Józefa Piłsudskiego, Kazimierza Bartla i Kazimierza Świtalskiego. W latach 1928–1930 wybrany z listy BBWR zasiadał w Senacie RP, Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. naukowa prof. J.M. Majchrowski przy współpracy G. Mazura i K. Stepana, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1994, s. 57.
6 Zob. m.in.: Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, rkps 7862, k. 38, J. Zdanowski, Dziennik 1915–1935, t. 6: 1925–1935; M. Rataj, Pamiętniki (1918–1927), do druku przygotował J. Dębski, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1965, s. 414; Gabinet bez prawników, „Czas”, 6 X 1926, nr 229, s. 1; Wobec nowego rządu, „Ku-rier Poznański”, 5 X 1926, nr 460, wyd. wiecz., s. 2.
7 Szerzej zob.: W. Grabski, Kryzys rolniczy. Memoriał na I Zjazd Ekonomistów Polskich
w Poznaniu w maju 1929 r., „Dom Książki Polskiej”, Warszawa 1929, s. 33; idem, Wskaź-niki i nożyce cen w rolnictwie, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” 1929, t. 1,
s. 232.
8 Ogółem zbiory, w stosunku do 1923, były niższe o 18%, a zbiory zbóż niższe o 33,4%. W roku 1925 zbiory były wyższe, ale na poziom cen rolnych oddziaływał jeszcze poprzedni nieurodzaj. W 1926 r. zbiory były lepsze w stosunku do 1924, ale o 10% gorsze w porów-naniu do 1925. Nie wystarczały one na zaspokojenie zapotrzebowania krajowego.
91 osiągnęły one najwyższy poziom. Tendencję wzrostową, choć o mniejszej dyna-mice, zanotowano także w roku następnym9.
Stale zwyżkujące ceny artykułów rolnych, zwłaszcza pochodzenia roślin-nego, powodowały wiele trudności natury gospodarczej i politycznej. Zła sytuacja ekonomiczna rolnictwa polskiego w okresie powojennym, brak inwestycji rol-nych oraz związana z tym degradacja gospodarki rolnej wymuszały import zboża i mąki. Dodatkowy problem stanowiły sezonowe wahania cen produktów rol-nych. To wszystko powodowało, że nawet w okresach dobrej koniunktury import zbóż i mąki nie tylko nie malał, ale poważnie wzrastał. Rodzima produkcja rolna była na granicy samowystarczalności. Nawet niewielki nieurodzaj powodował, iż Polska stawała się importerem zbóż10.
Tabl. 1
Handel zagraniczny Polski zbożami w latach 1926/1927–1927/1928 (w tys. ton)
Artykuły Przywóz Wywóz
1926/1927 1927/1928 1928/1929 1926/1927 1927/1928 1928/1929 Pszenica 227,0 229,5 68,0 17,0 5,5 1,4 Żyto 124,0 105,2 17,8 81,6 8,7 73,9 Jęczmień 3,1 2,8 1,8 93,4 67,5 188,1 Owies 44,5 23,7 14,8 8,5 9,5 10,5 Gryka – – – 17,8 – 8,3 Kukurydza 120,0 72,2 20,5 – – – Ryż 57,0 98,5 77,0 – 5,0 – Mąka pszenna 8,2 7,8 1,3 1,4 0,4 1,2 Mąka żytnia 1,5 1,0 0,0 3,6 0,4 2,7 RAZEM 585,3 540,7 201,2 223,3 97,0 277,8 Źródło: Statystyka Polski, Seria C, z. 61: Statystyka Rolnicza 1936, Główny Urząd Staty-styczny, Warszawa 1937, s. 58, tabl. 22.
Wzrost cen artykułów rolniczych w porównaniu do towarów przemysło-wych oraz brak samowystarczalności zbożowej stanowiły przedmiot zaintereso-wania władz państwowych. Głównym powodem, dla którego analizowano zjawi-ska koniunktury rolniczej były obawy o niesprostanie potrzebom aprowizacyjnym ludności11. Należy pamiętać, że wysokie ceny żywności podnosiły koszty utrzy-mania i miały wpływ na wzrost kosztów produkcji przemysłowej. Powiększanie __________
9 E. Lipiński, S. Pszczółkowski, L. Landau, J. Wiśniewski, Koniunktura gospodarcza w
Pol-sce 1924–1927, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1928, s. 32–48.
10 Na przykład, Główny Urząd Statystyczny przewidywał, że w roku gospodarczym 1927/1928 deficyt pszenicy w Polsce wynosić będzie 88,8 tys. ton, a żyta 3,2 tys. ton. AAN, PRM. Komitet Ekonomiczny Ministrów (dalej: KEM), t. 732, k. 115.
11 Por.: S. Szwalbe, Polityka państwa w zakresie obrotu żytem na tle doświadczeń lat
ubie-głych, Nakł. Tygodnika Przemysł i Handel, Warszawa 1928, s. 5; AAN, PRM. Rektyfikat
26, t. 1, k. 15–16, 20, 25–26, Sprawozdania z działalności władz podległych ministrowi spraw wewnętrznych (1928).
92
się niedoboru zbóż i innych artykułów rolnych, zwłaszcza tłuszczów roślinnych i zwierzęcych, groziło poważnym wzrostem importu, a w rezultacie pogorsze-niem sytuacji w handlu zagranicznym i osłabiepogorsze-niem złotego12. Wśród polskich polityków zajmujących się gospodarką panowało wówczas przekonanie o ko-nieczności dostosowywania cen zboża do siły nabywczej ludności miejskiej, zwłaszcza pracującej w przemyśle. Twierdzono, że przy niskim poziomie płac ludności robotniczej nie może ona być aprowidowana według cen wynikających tylko z prawa podaży i popytu oraz zależnych od koniunktur światowych. Dużą rolę w tym zakresie miało do odegrania państwo. To ono miało się troszczyć o za-trzymywanie w kraju zboża w ilości dostatecznej dla potrzeb konsumpcji we-wnętrznej13. Wzorem innych krajów europejskich, propagujących wówczas tzw. prokonsumencką politykę „taniego chleba”, rząd Piłsudskiego był zwolennikiem ingerencji na rynku rolnym. Jej celem miała być stabilizacja cen rolnych14. Należy dodać, że jesienią 1926 r., rząd nie posiadał całościowego spójnego programu po-lityki rolnej15. Wydaje się, że dopiero w roku 1927 program państwowej polityki rolnej sformułował, na łamach prorządowej „Epoki”, Adam Rose. Przewidywał on: 1) opiekę i ochronę dla rolnictwa, polegającą na zapewnieniu mu korzystnych i niezmiennych warunków produkcji; 2) przeprowadzenie reformy rolnej, uwzględniającej nie tylko problemy społeczne, ale także korzyści gospodarcze; 3) uwzględnienie w bieżącej polityce potrzeb wszystkich warstw chłopskich. Tezy te w pewnym sensie odzwierciedlały rządowy kierunek zmian pomajowych wobec wsi i rolnictwa, który uznaje się za centrowy, bardziej konserwatywny niż radykalny16.
Do 1927 r. próby ingerencji na rynku rolnym stosowano okresowo w dość ograniczonym zakresie. Tradycyjnie posługiwano się taryfą celną. Główne narzę-dzia tej polityki stanowiły cła przywozowe i wywozowe oraz zakazy przywozu i wywozu. Stosowano je doraźnie, reagując na bieżącą koniunkturę na produkty __________
12 Sytuację tę nieco łagodziła poprawa koniunktury światowej na produkty hodowlane i drzewo. E. Lipiński, S. Pszczółkowski, L. Landau, J. Wiśniewski, op. cit., s. 48. 13 L. Krawulski, Nowe drogi polityki zbożowej, „Rolnictwo” 1929, t. 4, z. 1, s. 11–12. 14 Wcześniej politykę prokonsumencką prowadził rząd Władysława Grabskiego. Szerzej zob.:
K. Chylak, Prokonsumencka polityka Władysława Grabskiego w latach 1923–1925, „Stu-dia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku” 2008, t. 5, s. 79–90.
15 W. Paruch, Obóz piłsudczykowski a ruch ludowy w latach 1926–1939, [w:] Sojusznicy
i przeciwnicy ruchu ludowego 1895–1995, pod red. J. Jachymka, Wydawnictwo
Uniwersy-tetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 95.
16 Na łamach prorządowej „Epoki” Adam Rose pisał: „Musi on [program] się ustosunkować do najważniejszych bieżących zagadnień agrarnych, a zwłaszcza do sprawy tzw. reformy rolnej oraz musi określić linie wytyczne dla polityki państwowej w odniesieniu do potrzeb miast i wsi”. Zob.: A. Rose, Centrowy program rolny, „Epoka”, 1 VI 1927, nr 149, s. 1. Por.: K. Bartel, Mowy parlamentarne, [b.w.], Warszawa 1928, s. 3–31; S. Starzyński,
Pro-gram rządu w Polsce i jego wykonanie. Mowy i przemówienia (1926–1928), nakładem
mie-sięcznika „Droga”. Zakł. Druk. W. Piekarniak, Warszawa 1928, s. 7, 27; J. Socha,
Stron-nictwa ludowe po zamachu majowym, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983,
s. 67–74; Zarys historii ruchu ludowego, t. 2: 1918–1939, pod red. J. Borkowskiego, Lu-dowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970, s. 197–198.
93 rolne17. Zmiany w polityce celnej następowały szybko, nawet kilka razy w roku. Co znamienne, nie wpływały znacząco na układ cen na rynku wewnętrznym. Wy-woływały natomiast wiele niezadowolenia wśród ziemiaństwa i kupiectwa zaj-mującego się handlem zbożem18.
Tabl. 2
Ceny hurtowe zbóż i mąki w latach 1926–1928 (w złotych za 100 kg)
Rok mie-siąc
Giełda w Poznaniu Giełda w Warszawie
psz en ica ży to jęc zm ień owie s m ąk a psz en na 65 % m ąk a ży tn ia 70 % m ąk a ży tn ia 65 % psz en ica ży to jęc zm ień owie s 1926 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 44,75 34,40 37,60 37,50 50,50 56,50 48,40 40,35 44,00 44,50 46,90 48,00 48,25 30,35 20,00 20,10 20,80 29,75 35,50 33,00 26,00 31,90 34,30 36,50 37,75 38,85 29,85 22,25 22,00 21,70 30,75 35,00 29,90 27,20 31,90 31,75 37,25 34,60 34,00 28,50 20,45 20,90 22,40 31,00 39,00 35,35 29,35 25,15 26,50 29,40 32,05 30,50 68,60 53,90 58,50 59,50 75,00 84,00 76,50 62,50 69,40 69,75 71,15 71,50 71,75 45,75 32,20 32,65 32,20 46,10 52,40 48,50 40,50 49,85 51,55 53,00 54,25 55,75 47,10 33,69 34,10 33,70 46,10 53,90 50,00 41,90 51,40 53,05 54,50 55,75 57,25 46,70 34,95 41,60 40,20 50,85 57,90 48,15 39,50 47,15 47,85 49,30 50,30 52,40 31,65 22,00 23,00 22,45 30,95 36,85 31,50 27,00 34,35 34,50 37,45 39,40 40,55 30,70 24,00 22,10 22,70 30,85 34,65 31,35 27,00 32,20 33,20 38,50 36,05 35,55 30,60 23,15 23,55 23,95 33,20 38,80 36,25 31,65 28,95 30,15 32,10 34,35 31,05 1927 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 50,36 49,70 48,85 52,95 54,50 55,80 52,50 53,00 49,00 47,00 47,00 47,50 47,50 42,70 39,65 38,85 42,15 47,65 51,00 47,50 52,00 38,65 38,00 38,10 39,50 39,30 39,95 35,05 34,85 35,75 38,35 43,00 45,00 47,00 38,65 40,00 41,15 40,25 40,25 35,40 29,55 29,85 34,00 39,00 43,90 41,25 40,75 32,75 32,50 34,15 33,65 33,40 75,60 72,55 71,75 77,75 80,20 83,70 80,25 80,50 75,50 73,50 72,65 70,50 68,50 62,15 57,40 56,75 61,25 68,65 72,85 69,00 74,65 59,00 56,75 57,50 56,75 55,40 63,65 58,90 58,25 62,75 70,15 74,20 70,50 76,15 60,50 58,25 59,00 58,25 56,90 54,09 53,10 52,20 55,70 58,40 60,45 56,75 58,15 51,00 50,40 50,50 51,40 51,05 43,10 41,10 39,35 41,10 48,55 50,55 52,80 42,00 40,60 40,00 40,45 40,35 40,40 41,41 36,50 36,00 40,20 41,90 48,00 48,15 37,65 40,40 43,15 42,45 41,95 40,60 38,30 31,85 31,70 37,25 40,85 45,50 43,15 40,65 41,45 35,35 37,95 36,30 37,60 __________
17 W przypadku spodziewanego dobrego urodzaju zawieszano cła wywozowe, a gdy przewi-dywano niedobory, na przykład zboża, ustanawiano je z powrotem.
18 J. Poniatowski, Wpływ reglamentacji obrotu zbóż chlebowych na ich ceny, Instytut Badania Konjunktur Gospodarczych i Cen, Warszawa 1929, s. 3–7; T. Staniszewski, Nasza polityka
94 Rok mie-siąc
Giełda w Poznaniu Giełda w Warszawie
psz en ica ży to jęc zm ień owie s m ąk a psz en na 65 % m ąk a ży tn ia 70 % m ąk a ży tn ia 65 % psz en ica ży to jęc zm ień owie s 1928 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 47,35 45,90 46,40 54,25 55,60 52,15 51,00 50,00 44,70 40,00 42,75 43,40 42,00 40,78 39,10 39,70 46,40 53,30 51,25 47,15 38,40 35,55 34,80 34,95 34,30 34,50 41,41 40,25 40,25 42,25 50,00 49,50 48,55 45,20 37,00 36,00 36,50 36,40 35,00 37,18 33,60 33,95 39,65 44,25 44,35 44,75 43,75 32,62 31,50 34,25 32,20 31,25 68,60 67,60 67,90 77,00 77,50 73,00 72,00 71,00 65,65 63,00 63,15 63,90 61,50 57,74 55,10 56,90 66,00 74,40 71,50 68,50 57,55 50,90 48,70 47,25 47,25 48,25 61,60 56,60 58,40 68,00 76,40 73,50 70,50 59,50 52,90 50,70 49,50 – – 52,33 50,90 51,30 59,15 62,10 59,25 55,75 55,50 49,65 45,05 47,15 46,75 45,75 42,59 39,80 39,65 47,10 54,35 53,30 50,30 42,90 38,15 37,50 36,40 35,90 35,70 43,05 41,40 41,70 46,60 53,50 52,50 50,50 47,00 37,80 36,65 37,10 36,55 35,25 41,61 37,20 38,50 44,25 50,90 49,00 51,00 49,50 37,00 35,50 36,75 35,65 34,05 Źródło: Rocznik Statystyki RP 1927, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1928, s. 324; ibidem, 1928, Warszawa 1929, s. 317; ibidem, 1929, Warszawa 1930, s. 303.
Niewielkie, w stosunku do oczekiwań, rezultaty oddziaływania na rynek za pomocą ceł, zwróciły uwagę rządu na problem handlu zbożowego w Polsce, który był słabo zorganizowany, rozdrobniony i niefachowy. Wpływało to na wysokość cen artykułów dostarczanych konsumentom w miastach. Równocześnie ceny pła-cone producentom utrzymywały się na stosunkowo niskim poziomie. W tej sytu-acji rozdrobniony handel zbożem oraz innymi artykułami rolnymi nie mógł ode-grać znaczącej roli w próbach oddziaływania państwa na układ cen rynku wewnętrznego. Jedynie 5–8% ogólnego obrotu zbożem odbywało się za pośred-nictwem organizacji rolniczo-handlowych i nielicznych poważniejszych kupców i hurtowników. Pozostałe ponad 90% przechodziło przez ręce drobnych hurtow-ników i handlarzy19.
Jesienią 1926 r. władze państwowe poszukiwały nowych form oddziaływa-nia na rynek rolny. Ministerstwo Przemysłu i Handlu przedłożyło Komitetowi Ekonomicznemu Ministrów projekt utworzenia państwowej rezerwy zbożowej20. Miała ona być instrumentem oddziaływania państwa na krajowe ceny artykułów rolnych. Propozycja szefa resortu, Eugeniusza Kwiatkowskiego, była rezultatem poszukiwania rozwiązań, które zadowoliłyby zarówno przedsiębiorców przemy-słowych, jak i rolnych. Podczas październikowego posiedzenia KEM, podkreśla-jąc interesy przemysłu oraz konsumentów miejskich, mówiono o konieczności __________
19 Sprawami aprowizacji ludności zajmował się jeden z departamentów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Jego ówczesny dyrektor, Stanisław Szwalbe pisał: „Tysiące drobnych po-średników i handlarzy o pierwotnych metodach pracy trzymają w swoich rękach handel zbożem w Polsce”. Por.: S. Szwalbe, op. cit., s. 5.
20 AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 1–7, Projekt utworzenia państwowej rezerwy zbożowej do celów interwencyjnych.
95 obniżki cen artykułów rolnych, zwłaszcza chleba. Nawiązując zaś do przykładów krajów europejskich, wskazywano na konieczność prowadzenia polityki „taniego chleba”21. Miała ona wpłynąć na uspokojenie uboższych warstw społeczeństwa niezadowolonego z drożyzny. Z drugiej strony, podkreślając interesy rolnictwa, mówiono o konieczności stabilizacji cen rolnych i przeciwdziałaniu sezonowym wahaniom cen na przednówku. Domagali się tego przedstawiciele organizacji rol-niczych. W memoriale złożonym ministrowi rolnictwa w lipcu 1927 r., Związek Organizacji Rolniczych RP zwracał uwagę, że celem rezerw zbożowych powinno być: 1) przystosowanie zdolności nabywczej rynku wewnętrznego do intensywnej podaży zboża w okresie pożniwnym; 2) zakup i utrzymanie w kraju takich ilości dostarczonego przez producentów zboża, które zaspokoją bieżące i sezonowe za-potrzebowanie rynku; 3) wprowadzenie utworzonych w ten sposób rezerw do ob-rotu w okresach niedostatecznej podaży zboża, a co za tym idzie, całkowite lub częściowe usunięcie importu w okresie przednówkowym22.
Projekt Kwiatkowskiego, z października 1926 r., przewidywał, że pań-stwowe rezerwy zbożowe wpłyną na ceny wszelkich innych towarów oraz na wy-sokość uposażeń pracowniczych23. Zmagazynowanie około 80 tys. ton żyta, pod-stawowego polskiego wytworu rolnego i najważniejszego artykułu konsump-cyjnego, miało doprowadzić do powstania sześciotygodniowego zapasu służą-cego zaopatrzeniu większych skupisk ludności. O znaczeniu, jakie rząd przypisy-wał rezerwie, świadczyła propozycja podporządkowania jej Ministerstwu Prze-mysłu i Handlu, współdziałającemu z resortami: Rolnictwa, Skarbu oraz Spraw Wewnętrznych. Zboże miało być zakupywane i magazynowane w formie depo-zytu przez właścicieli dużych młynów. Propozycja utworzenia rezerw zbożowych wywołała wśród części ministrów protesty. Dlatego w roku 1927 KEM przesłał do członków gabinetu ankietę z pytaniem o ewentualną konieczność prowadzenia akcji rezerw zbożowych24. Wypowiedzi koncentrowały się na stosunku do akcji jako formy polityki gospodarczej. Za prowadzeniem interwencji, w celu przeciw-działania zwyżce cen rolnych, optowali: minister spraw wewnętrznych Sławoj Felicjan Składkowski oraz minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski. Sprzeciw wyrazili ministrowie: rolnictwa – Karol Niezabytowski, reform rolnych – Witold Staniewicz oraz pracy i opieki społecznej – Stanisław Jurkiewicz.
Poparcie lub negacja potrzeby wprowadzenia rezerw zbożowych nie ozna-czały zbieżności stanowisk między jej zwolennikami lub przeciwnikami. W zasa-dzie każdy z ministrów miał w tej sprawie odrębne zdanie. Główne różnice doty-czyły oceny ekonomicznej roli rezerw i potrzeby interwencyjnej działalności __________
21 Powoływano się na przykład Niemiec i Czechosłowacji. Zob.: ibidem, k. 23, Notatka mi-nistra rolnictwa w sprawie tworzenia rezerw zbożowych.
22 Memoriał Związku Pol. Organizacji Rolniczych w sprawie rezerw zbożowych,
przedsta-wiony Prezesowi Rady Ministrów, Ministrom: Spraw Wewnętrznych, Skarbu, Rolnictwa oraz Przemysłu i Handlu, „Rolnik Ekonomista” 1927, nr 15, s. 99–101. Zob. też: A.C., Rezerwa zbożowa, „Poradnik Spółdzielni” 1927, nr 19, s. 349.
23 AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 7, Projekt utworzenia...
24 Ibid., k. 16, Wnioski ministra spraw wewnętrznych Składkowskiego przygotowane na KEM w dn. 10 VI 1927 r. w sprawie ustalenia zasad polityki zbożowej.
96
aparatu państwowego. Obawiano się zarzutów o popieranie etatyzmu. Kwiatkow-ski, będący zwolennikiem tworzenia rezerw, stał na stanowisku wykorzystania ich jako instrumentu ekonomicznego, ponieważ obawiał się nadmiernego forso-wania eksportu i grożącego Polsce deficytu zbożowego. Składkowski widział w rezerwach instrument służący obniżeniu cen chleba25, proponował utworzenie zapasu zboża w wysokości 100 tys. ton. Równocześnie podkreślał ich znaczenie strategiczne, zabezpieczenie na wypadek wojny. Zwolennicy podporządkowania zakupów, magazynowania i dysponowania rezerwami przez Ministerstwo Spraw Wojskowych w porozumieniu w MSW, uważali za potrzebne utrzymanie ceł wy-wozowych na zboża, by w ten sposób tworzyć krajowy ich zapas. Minister rol-nictwa Niezabytowski, wypowiadając się przeciwko akcji rezerw, wskazał, że nie powinna ona nastawiać się na obniżkę cen rolnych. Mogłaby raczej spełnić rolę w podnoszeniu tych cen w okresie wzmożonej jesiennej podaży. Według poglą-dów Niezabytowskiego ważniejszą sprawą było działanie w kierunku podniesie-nia produkcji rolnej. Przez politykę celną i ewentualne zakupy interwencyjne na-leżało dążyć do niwelacji sezonowych wahań cen, a także zwrócić uwagę na intensyfikację produkcji rolnej. Przy okazji wystąpił z żądaniem zahamowania tempa realizacji reformy rolnej i ograniczeniem parcelacji obniżającej, jego zda-niem, produkcję zbożową. Majątki ziemskie były bowiem głównym dostawcą zboża na rynek. Minister pracy i opieki społecznej, Jurkiewicz, zwracał uwagę, że akcja rezerw może doprowadzić do upadku prywatnego handlu zbożem, pro-ponował ograniczenie akcji do skupu zboża na eksport26. Mimo tak rozbieżnych opinii członków rządu, 10 I 1927 r. KEM zadecydował o konieczności utworzenia państwowych rezerw zbożowych i postanowił przystąpić do ich organizowania27. Zdecydowano, że rezerwy powinny wynosić 100 tys. ton zboża i miały być two-rzone niezależnie od rezerw i zapasów armii. Na gromadzenie rezerw rząd miał przeznaczyć 40 mln zł ze środków Ministerstwa Skarbu. Finansową stroną dzia-łalności rezerw miał się zająć Państwowy Bank Rolny. W celach opiniodawczych i koordynacyjnych powołano specjalną komisję pod przewodnictwem delegata ministra spraw wewnętrznych. Został nim Stanisław Szwalbe. W skład komisji weszli przedstawiciele zainteresowanych resortów28. Zboże zamierzano
groma-__________
25 Ibid., k. 13–14, Wnioski ministra...
26 Ibid., k. 22–25, Notatka ministra rolnictwa w sprawie tworzenia rezerw zbożowych; Biblio-teka PAN. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 16191/II, k. 1438, A. Raczyński, Dziennik 1917–1935, t. 6.
27 AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 11–13, Odpis protokołu 286 posiedzenia KEM z dn. 10 VI 1927 r.
28 Pierwotny skład osobowy Komisji Państwowych Rezerw Zbożowych został ustalony na posiedzeniu KEM w dn. 10 VI 1927 r. Zastępcą przewodniczącego został, wydelegowany przez MSW – Henryk Rozenberg, delegatem MPiH był Eugeniusz Wcisło, Ministerstwa Rolnictwa – Stanisław Rościszewski, a następnie Leonard Krawulski, Ministerstwa Skarbu – Tadeusz Narbutt (występował on również jako przedstawiciel PBR), Ministerstwa Spraw Wojskowych – ppłk. Karol Kania. Delegatem KEM, mianowanym przez prezesa Rady Mi-nistrów, został Antoni Kotiużyński. W następnych miesiącach (do sierpnia 1927 r.), nastę-powały drobne zmiany składu komisji. Zob.: ibidem, k. 38, 40, 42–45, 59.
97 dzić w magazynach i spichlerzach państwowych i komunalnych, a w razie niedo-statku pomieszczeń w magazynach prywatnych. Intendentura wojskowa miała zmagazynować 50 tys. ton zboża z rezerw państwowych. Równocześnie uznano konieczność podwyższenia granicy przemiału zboża na mąkę w stosunku do żyta na 65%, a pszenicy na 72%. Miało to doprowadzić do lepszego wykorzystania zboża i zwiększenia ilości mąki na rynku.
Na tym samym posiedzeniu KEM przedstawiono materiały zawierające wy-tyczne państwowej gospodarki zbożowej na rok gospodarczy 1927/1928, opraco-wane przez Komisję Opiniodawczą pod przewodnictwem Juliusza Poniatow-skiego29. Także Komisja zaleciła gromadzenie rezerw zbożowych, kładąc przy tym nacisk na ich rolę w zakresie stabilizacji cen rolnych. W tym celu zakupy zboża miały się odbywać w okresie natężenia podaży po żniwach, kiedy ceny były szczególnie niskie. Intensyfikacja zakupów miała doprowadzić do zwyżki cen. Z kolei sprzedaż, w celu niedopuszczenia do nadmiernej podwyżki cen, miała być dokonywana w okresie przednówka. Ważne były propozycje koordynacji posu-nięć rządu na rynku rolnym. Przewidując niewielki, w stosunku do całości obro-tów, rozmiar rezerw zbożowych, Komisja wypowiedziała się za dostosowaniem do polityki rezerw, zarówno zbożowej polityki celnej, jak i polityki finansowej na wsi. Była przeciwna cłom wywozowym, ale w celu zapobieżenia nadmiernemu wzrostowi cen po zbiorach, w okresie gromadzenia rezerw, żądała zahamowania w tym czasie eksportu, proponowała utrzymanie ceł wywozowych na zboża na okres od sierpnia do października. Domagano się przy tym, stabilizującej politykę i sytuację rynkową, gwarancji, że termin trzymiesięczny obowiązywania ceł wy-wozowych nie będzie przedłużony. Wraz z ustanowieniem okresowych ceł wywozowych proponowano odroczenie spłat kredytów i podatków na wsi. Ko-nieczność dokonywania płatności zmuszała chłopów do masowej wyprzedaży produktów rolnych po żniwach, co wpływało nadmierne obniżenie ich cen. Biorąc pod uwagę istnienie w Polsce niedoboru pszenicy, jej stosunkowo niewielką rolę w produkcji zbożowej, ale bardzo wysokie ceny, Komisja wypowiedziała się za likwidacją wszelkich ograniczeń przewozowych tego zboża. Wystąpiła też prze-ciwko regulacji przemiału. W czerwcu Rada Ministrów zatwierdziła plan utwo-rzenia rezerwy zbożowej30 opracowany przez KEM i powołała proponowaną Ko-misję Państwowych Rezerw Zbożowych. Utworzenie rezerw powierzono Państwowemu Bankowi Rolnemu, przy którym miała działać powołana komisja. Przewodniczącemu Komisji – Stanisławowi Szwalbe zwrócono również uwagę, aby zakupy odbywały się, jeśli to możliwe, na obszarze całego państwa31. __________
29 Ibid., k. 74–81. Opinia nr 47 w sprawie gospodarki zbożowej w r. 1927–28 Komisji Opi-niodawczej przy Prezesie KEM z dn. 10 VI 1927 r.
30 AAN, Prezydium Rady Ministrów. Protokoły (dalej: PRM. Prot.), t. 38, k. 305, Protokół posiedzenia Rady Ministrów z dn. 17 VI 1927 r.; ibidem, PRM. KEM, t. 732, k. 54, Odpis pisma PBR do ministra spraw wewnętrznych nr 650/A z 4 VII 1927 r. w sprawie zwołania międzyministerialnej Komisji stworzenia rezerwy zbożowej.
31 Ibid., k. 55, Pismo szefa Gabinetu Prezesa RM do St. Szwalbe. Zob. też: AAN, stwo Rolnictwa i Reform Rolnych, t. 623, k. 77, Pismo Ministerstwa Skarbu do Minister-stwa Rolnictwa L.D.II.4535/4 z dn. 17 XI 1927 r.
98
Teoretycznym założeniem determinującym decyzję o utworzeniu państwo-wych rezerw zbożopaństwo-wych było oddziaływanie w kierunku stabilizacji cen rolnych, ich zwyżki w okresie jesiennym i obniżki w okresie wiosennym. Jednak w wa-runkach niedoborów zboża w kraju i przy kształtowaniu się w kraju cen wyższych od światowych32, zadania rezerwy zbożowej odczytywane były jako oddziaływa-nie jedyoddziaływa-nie w kierunku obniżenia cen. Stąd krytyka tej polityki, uprawiana przez kupiectwo zbożowe, młynarstwo i ziemiaństwo. W memoriale PBR z jesieni 1927 r. stwierdzono, że kupcy zbożowi i właściciele młynów, niezadowoleni z podjętych kroków, postanowili pokrzyżować wysiłki rządu przez nieodnawia-nie umów o składowanieodnawia-nie zbóż wygasających w lipcu 1928 r. Zgodnieodnawia-nie z przewi-dywaniami, z ostrym atakiem na politykę rezerw wystąpiły giełdy zbożowe we Lwowie i Krakowie. Z innego punktu widzenia, nierównomiernego obejmowania przez nią całego kraju i koncentracji zakupów w Wielkopolsce, krytykował akcję rezerw działacz ziemiański, senator Jan Stecki33. Najprawdopodobniej pod wpły-wem tej krytyki, znajdującej wyraz na łamach ówczesnej prasy, Karol Hedinger, oceniając z perspektywy czasu politykę rezerw, uważał, że w roku 1927 zawarty został pewnego rodzaju pakt o nieagresji między środowiskami konsumenckimi a rolnictwem. „Kozłem ofiarnym”, na miejsce rolnictwa, stał się handel i prze-mysł przetwórczy, a pojawienie się na rynku państwowego aparatu skupu i sprze-daży zboża musiało wyprzeć dotychczasowy prywatny i spółdzielczy aparat han-dlu zbożem34.
Rząd podjął wysiłki w celu utworzenia własnego aparatu handlowego. W roku 1928 wydzielono z administracji wojskowej młyn oraz budujący się w Lublinie elewator i utworzono przedsiębiorstwo pod nazwą Państwowe Za-kłady Przemysłowo-Zbożowe35. Przedsiębiorstwo miało działać na zasadach ko-mercyjnych, dokonując zakupów interwencyjnych na coroczne zlecenie Rady Mi-nistrów. W następnych latach Państwowe Zakłady Przemysłowo-Zbożowe przejęły gromadzenie rezerw zbożowych i całą politykę interwencyjną36.
__________
32 J. Poniatowski, op. cit., s. 6–7.
33 AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 80, 128, 169–178, Kopia memoriału PBR w sprawie akcji rezerw zbożowych na rok gospodarczy 1927/1928. Por. również memoriał prof. Józefa Bo-browskiego w sprawie rozwoju produkcji rolnej i przemysłu nawozów sztucznych (ibidem, t. 418, k. 2) oraz listy W. Kazimierczaka z Poznania do KEM w sprawie sytuacji zbożowej województw zachodnich (ibidem, t. 410).
34 K. Hedinger, Polska polityka zbożowa, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1939, s. 24. 35 AAN, PRM. KEM, t. 1355, k. 105–106; ibidem, Zjednoczenie Związków Spółdzielni
Rol-niczych Rzeczypospolitej Polskiej, t. 22, k. 125, Statut przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą „Państwowe Zakłady Przemysłowo Zbożowe”.
36 Witold Kurczewski oceniał, że Państwowe Zakłady Przemysłowo–Zbożowe: „Był to in-strument polityczno-gospodarczy, mający windować ceny zbóż w Polsce na poziom, tzw. »opłacalności«, instrument, z którym olbrzymia ilość jednostek gospodarczo-rolniczych wiązała swą pomyślność, a niekiedy i sam byt”. Zob.: W. Kurczewski, Bilans P.Z.P.Z., „Polityka Gospodarcza” 1936, nr 8, s. 6.
99 Działania zmierzające do uregulowania handlu zbożem rząd rozpoczął już jesienią 1926 r.37. W tym celu, uchwałą z 7 września, KEM zlecił ministrowi rol-nictwa opracowanie planu budowy elewatorów i spichrzów zbożowych38. Powo-łano wówczas Komisję Rzeczoznawców39 do spraw budowy elewatorów, której zadaniem było przeprowadzenie analizy produkcji i obrotu zboża w kraju, opra-cowanie szczegółowego planu rozmieszczenia spichrzów zbożowych na terenie Rzeczypospolitej oraz sporządzenie projektu rozwiązań technicznych, kosztów i eksploatacji elewatorów. W kwietniu 1927 r. Komisja przedstawiła wyniki do-konanych ekspertyz40. Uznała, że wobec braku odpowiednich kapitałów inwesty-cyjnych, należy ograniczyć się do budowy kilku elewatorów i spichrzów zbożo-wych trzech podstawozbożo-wych typów: 1) okręgozbożo-wych rolniczych, współpracujących z producentami; 2) standaryzacyjnych; 3) eksportowych. Ponieważ organizacje handlowo-rolnicze nie dysponowały odpowiednimi kapitałami, budową elewato-rów powinien zająć się Bank Gospodarstwa Krajowego. Ponadto miałby on udzie-lać specjalnych kredytów obrotowych istniejącym już spichrzom i zakładom prze-twórczym na przeprowadzenie ich modernizacji. Przewidywano, iż koszty zamkną się na poziomie około 15 mln zł. Niezależnie od budowy elewatorów Komisja uznała za niezbędne utworzenie w głównych ośrodkach wielkomiejskich składów zbożowo-mącznych. Budowa i eksploatacja tych składów należałaby do zadań banków państwowych, gmin miejskich i organizacji spożywczych.
Wnioski Komisji Rzeczoznawców były dyskutowane przez KEM od maja 1927 r. Nie zostały one jednak przez rząd zatwierdzone. Odłożenie realizacji bu-dowy spichrzów i elewatorów zbożowych na później spowodowane było, naj-prawdopodobniej, różnicą zdań w tej sprawie wśród ministrów oraz brakiem
__________
37 Już w czerwcu 1926 r. Bank Gospodarstwa Krajowego proponował powołanie towarzystwa akcyjnego, którego zadaniem byłaby budowa i eksploatacja sieci elewatorów zbożowych. Fundusze na ten cel miały pochodzić z pożyczki BGK w 8% obligacjach komunalnych. Szerzej zob.: AAN, Bank Gospodarstwa Krajowego, t. 4, k. 103–104, Protokół z nadzwy-czajnego posiedzenia Rady Nadzorczej BGK odbytego 18 VI 1926 r.; ibidem, k. 150–151, Protokół z posiedzenia Rady Nadzorczej BGK odbytego 30 VIII 1926 r.; ibidem, k. 180, Protokół z posiedzenia Rady Nadzorczej BGK odbytego 28 IX 1926 r.
38 Ibid., PRM. KEM, t. 737, k. 147, Odpis wniosku ministra rolnictwa na KEM w sprawie budowy elewatorów i spichrzów zbożowych z dn. 31 V 1927 r.; ibidem, Związek Rewi-zyjny Spółdzielni Rolniczych, t. 117, k. 3–6, Sprawozdanie ministra rolnictwa na KEM w sprawie budowy elewatorów i spichrzów zbożowych [1926].
39 W skład Komisji Rzeczoznawców wchodzili: Zygmunt Chmielewski, Zygmunt Chrzanow-ski, Zdzisław CzałbowChrzanow-ski, Jerzy Gościcki, Janusz Machnicki, Leon Żelaski. Zob.: AAN, PRM. KEM, t. 737, k. 83, Odpis pisma Przewodniczącego Komisji Rzeczoznawców do spraw budowy elewatorów do ministra rolnictwa i dóbr państwowych z dn. 24 XII 1926 r. 40 Ibid., k. 238–242, Tezy w sprawie elewatorów i spichrzów zbożowych uchwalone przez Komisję Rzeczoznawców do spraw budowy elewatorów przy Min. Rolnictwa z dn. 19 IV 1927 r.
100
środków finansowych. Sprawa elewatorów zbożowych wracała na wokandę jesz-cze w roku 1928 i w latach 30., ale w omawianym okresie nie dojesz-czekała się rea-lizacji41.
Rezerwy nie odgrywały zasadniczej roli na rynku zbożowym, a dla skarbu państwa stanowiły poważne obciążenie finansowe. W roku gospodarczym 1927/1928 Państwowy Bank Rolny zakupił na poczet rezerwy zaledwie 32 tys. ton zboża, a do 20 X 1928 roku – 41,4 tys. ton42. Było to niewiele w porównaniu z przyjętymi planami. Ograniczone rozmiary zakupów interwencyjnych w roku 1927/1928 można wytłumaczyć obawą przed zwyżką cen. W końcu 1927 r. prze-widywano powstanie w kraju poważnych niedoborów zboża. PBR oceniał je na około 250 tys. ton, a Wydział Aprowizacji MSW na ponad 90 tys. ton, w tym zwłaszcza pszenicy (88 tys. ton)43. W związku z przewidywanym deficytem oba-wiano się zwyżki cen zbóż. PBR sugerował nawet urzędowe ustalenie górnego limitu cen zboża na giełdzie. Proponowano też zakupienie za granicą, przede wszystkim w Związku Radzieckim, który oferował stosunkowo dogodne warunki finansowe, około 5 tys. wagonów (50 tys. ton) zboża44. Propozycje szły więc w kierunku oddziaływania na obniżenie cen krajowych. Praktyka była jednak inna, zwłaszcza w okresie do wiosny 1928 r. Obok ceł wywozowych na pszenicę i żyto, które miały wpływać na obniżenie cen, utrzymywano, lub też wprowa-dzano nowe, zarządzenia ograniczające import. To z kolei mogło oddziaływać na wzrost cen. Od początku lipca do końca sierpnia 1927 r. istniał zakaz przywozu pszenicy i mąki pszennej. Obowiązywał on w okresie żniwnym, kiedy ceny we-wnętrzne układały się i tak na niskim poziomie. Później zakaz przywozu cofnięto, a przywrócono go ponownie na początku grudnia (obowiązywał on do końca kwietnia 1928 r.). W tym czasie ceny zboża w Polsce należały do najwyższych w Europie (tabl. 2)45. Cofnięcie zakazów importowych w miesiącach jesiennych nie miało większego znaczenia dla układu cen na rynku wewnętrznym, bowiem __________
41 Na przykład sprawa budowy elewatora w Lublinie wymagała osobistej interwencji pre-miera K. Bartla, który w grudniu 1927 r. pisał do ministra spraw wewnętrznych S.F. Skład-kowskiego: „Sprawa elewatora w Lublinie, o której wspomniałem na ostatnim posiedzeniu KEM, wymaga ze strony P. Ministra ingerencji, gdyż inaczej nie ruszy ona z miejsca. Niech mi wolno będzie zauważyć, że na inicjatywę w tym względzie P. Ministra Rolnictwa nie liczę [...]. Proszę bardzo uprzejmie P. Ministra, ażeby był łaskaw zająć się tą sprawą, gdyż inaczej z wiosną nie będziemy w stanie przystąpić do dokończenia elewatora, a rozpoczęte kosztem kilku miln. Prace nadal będą marnieć”. Zob.: ibidem, PRM. KEM, t. 448, k. 56, Pismo K. Bartla do ministra spraw wewnętrznych z dn. 7 XII 1927 r. Zob. też: ibidem, k. 114–115, 155–156, 235, 236–237, 359–360; ibidem, Zjednoczenie Związków Spół-dzielni Rolniczych Rzeczypospolitej Polskiej, t. 24, k. 11, Organizacja zbytu zboża [1926/1927]; W.H., W sprawie elewatorów zbożowych, „Polska Gospodarcza” 1931, z. 30, s. 1129–1133.
42 AAN, PRM. KEM, t. 380, k. 8, Memoriał ministra reform rolnych z dn. 29 XI 1928 r. o działalności Państwowego Banku Rolnego.
43 Ibid., t. 732, k. 125–126, 138.
44 Ibid., k. 127. Memoriał PBR w sprawie akcji rezerw zbożowych na rok gospodarczy 1927/28.
101 występowała raczej tendencja do wzmagania eksportu. Przywożono zboże na po-czątku roku kalendarzowego, w miesiącach zimowych i wiosennych. Na wzrost cen zbóż oddziaływał również brak koordynacji między resortami prowadzącymi zakupy na rynku. Na przykład, intendentura wojskowa nasiliła zakupy żyta w lu-tym 1928 r., powodując tendencję zwyżkową i tak wysokich cen. W tej sytuacji protestowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które zaproponowało odstąpie-nie wojsku 2 tys. ton zboża zakupionych na cele rezerwy państwowej46.
Rozbieżność między teorią a praktyką polityki rządowej, podejmowanie nieskoordynowanych, różnokierunkowych posunięć, które w związku z tym wza-jemnie się znosiły i nie miały większego znaczenia dla gospodarki, wynikało w dużej mierze z kolidujących ze sobą interesów przemysłu i rolnictwa. Nie bez znaczenia dla praktycznych posunięć władz był również nacisk krytyki polityki rządowej oraz piętnowanie wzrostu interwencjonizmu.
Zakaz przywozu zboża do obszaru celnego Polski, w okresach zwyżkują-cych cen i nasilania się tendencji importowych, miał swoje uzasadnienie z punktu widzenia dążenia rządu do utrzymania aktywnego bilansu w handlu zagranicz-nym, był jednak sprzeczny z teoretycznymi założeniami polityki obniżania cen wewnętrznych. Olgierd Tuskiewicz oceniając rządową politykę hamowania przy-wozu i wyprzy-wozu, uważał, że nie tylko nie wpłynęła ona na stabilizację cen, nie zahamowała ich sezonowych wahań, ale często oddziaływała w kierunku prze-ciwnym, w okresach obniżania się cen przyczyniała się do jeszcze większego ich spadku47.
Polityka manipulowania stawkami celnymi oraz zakazami i zezwoleniami importowymi dotyczyła przede wszystkim pszenicy, zboża w Polsce deficyto-wego48. Żyto nie stanowiło tu obiektu większego zainteresowania władz. Uwa-żano, że pod względem produkcji i konsumpcji żyta Polska była w zasadzie sa-mowystarczalna49. Występująca w niektórych latach przewaga importu nad eksportem była nieznaczna co powodowało, że już niewielki nieurodzaj mógł spo-wodować znaczne zwiększenie przywozu. Ceny żyta w Polsce w porównaniu z innymi krajami były wysokie i to automatycznie utrudniało eksport tego zboża. Handel zagraniczny żytem istniał jednak, a pozostawienie go swobodnej grze sił rynkowych wpływało niekorzystnie zarówno na bilans handlowy, jak i na ceny wewnętrzne. Specyfika handlu zagranicznego żytem polegała, podobnie jak w przypadku innych zbóż, na intensyfikacji eksportu jesienią, a importu wiosną. Jesienią żyto wywożono po cenach niższych, wiosną sprowadzano je po cenach wyższych. W rezultacie wpływało to na poważne obciążenie bilansu handlowego. __________
46 AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 192, Pismo ministra spraw wewnętrznych, S.F. Składkow-skiego do przewodniczącego KEM z dn. 6 III 1928 r.; ibidem, k. 193, Odpis pisma ministra spraw wewnętrznych nr L.Apr. 58/4-28 r. z dn. 5 III 1928 r. do Szefa Administracji Armii w MS Wojsk. w sprawie dalszej koordynacji państwowych zakupów żyta.
47 O. Tuskiewicz, Przesilenie zbożowe w Polsce, Skł. gł. Dom Książki Polskiej, Poznań 1934, s. 41. Por.: J. Poniatowski, op. cit., s. 14.
48 S. Królikowski, Pszenica. Szkic monografii gospodarczej, MR [Ministerstwo Rolnictwa], Warszawa 1928, s. 45–46.
102
Tabl. 3
Bilans handlu zagranicznego żytem w roku gospodarczym 1926/1927
Miesiąc
Wywóz Przywóz Saldo
tony tys. fr zł cena za 1 tonę tony tys. fr zł cena za 1 tonę tony tys. fr zł 1926 sierpień 23 902 3985 166,7 276 46 166,7 + 23 626 + 3 939 wrzesień 24 392 4 620 189,5 2 937 521 177,4 + 21 455 + 4 099 paździer-nik 19 234 4 060 211,8 2 296 465 202,5 + 16 938 + 3 595 listopad 6 663 1 611 241,8 979 210 214,6 + 5 684 + 1 401 grudzień 3 092 729 235,8 580 134 231,0 + 2 512 + 595 1927 styczeń 1 303 331 254,0 6 071 1 418 233,6 - 4 768 - 1 087 luty 496 122 246,0 18 035 3 766 208,9 - 17 539 - 3 644 marzec 575 147 255,7 13 040 2 938 225,6 - 12 465 - 2 791 kwiecień 546 149 272,9 5 030 1 344 247,9 - 4 484 - 1 195 maj 448 146 325,9 31 298 8 056 257,4 - 30 850 - 7 910 Źródło: Materiały odnoszące się do działalności rządu w czasie od 15 maja 1926 r.
do 31 grudnia 1927 r., Prezydium Rady Ministrów, Warszawa 1928, s. 429.
Polityka zbożowa była jednym z wielu zadań realizowanych przez rząd w dziedzinie rolnictwa. Ogólnie rzecz biorąc, celem, jaki sobie stawiano, było stworzenie warunków do opłacalności intensywnej produkcji rolnej. W listopa-dzie 1926 roku minister Niezabytowski złożył oświadczenie, w którym podkre-ślił, że przygotowując wytyczne polityki gospodarczej, należy zwrócić szcze-gólną uwagę „na rozwój w Polsce tych dziedzin wytwórczości rolnej, które wymagają znacznego nakładu pracy i nie są organicznie związane z rozmiarami warsztatu rolnego”50 oraz stopniowe zwiększanie pomocy kredytowej dla rolnic-twa. Ta ostatnia kwestia była tyleż istotna, co trudna do przeprowadzenia. Pro-blemy spowodowane nieurodzajem, a następnie, od 1925 r., rozwój pomyślnej koniunktury wpływały na stały wzrost zapotrzebowania producentów rolnych na kredyt. Proces ten dodatkowo pogłębiony został przez przyjęcie, w grudniu tego roku, ustawy o wykonaniu reformy rolnej i przyśpieszenie, w następnych latach, procesu restrukturyzacji rolnictwa. Sytuacja na rynku kredytowym była wówczas
__________
50 Rząd wobec rolnictwa, „Gazeta Rolnicza” 1926, nr 49, s. 1173. Zob. też: Sprawozdanie
stenograficzne 306 posiedzenia Sejmu z dn. 13 XI 1926 r., łam 15–16; K. Niezabytowski, Przesilenie gospodarcze w rolnictwie, „Przewodnik Gospodarski” 1929, nr 1, s. 3.
103 bardzo trudna. Wiązało się to ze złą sytuacją instytucji kredytowych, reorganiza-cją systemu bankowego oraz brakiem czytelnych zasad polityki kredytowej wobec rolnictwa. Działalność pożyczkowa państwa w tym zakresie odbywała się głównie za pośrednictwem Państwowego Banku Rolnego. Rola Banku Gospodar-stwa Krajowego i Banku Polskiego była minimalna. Kredyty długoterminowe udzielane rolnictwu przez BGK, na dzień 31 XII 1927 r., osiągnęły kwotę 40,3 mln zł, nie przekroczyły więc poziomu 6,3% wszystkich udzielonych poży-czek długoterminowych51. W dziale kredytu krótkoterminowego, banki te udzie-lały rolnikom pożyczek na zakup zboża siewnego i inne potrzeby, często pod za-staw zboża. Termin płatności pożyczek był bardzo krótki, 3–6 miesięcy, a ich skuteczność niewielka. Na początku 1928 r. działalność BGK na polu wspierania rolnictwa skrytykowali przedstawiciele rządu: wicepremier Bartel oraz ministro-wie skarbu i spraw wewnętrznych52.
Rok 1926 i lata następne przyniosły rozwój działalności kredytowej PBR. Udzielając pożyczek krótkoterminowych, Bank unikał raczej bezpośrednich kon-taktów z rolnikami. Pieniądze pożyczano za pośrednictwem spółdzielni kredyto-wych i instytucji komunalnych53. Ponadto Bank kredytował przedsiębiorstwa rol-niczo-handlowe i rolniczo-przemysłowe pracujące dla potrzeb rolnictwa. Na koniec grudnia 1927 r. rolnicy indywidualni otrzymali pożyczki w wysokości 31,1 mln zł, co stanowiło 14,6% sum udzielonego kredytu krótkoterminowego. Spółdzielnie otrzymały 92,5 mln zł (43,4%)54. Rozprowadzały one kredyty wśród rolników, rzemieślników, przemysłowców i kupców. Pożyczki krótkoterminowe były drogie i w związku z tym wymagały od klientów dobrego zabezpieczenia. Z tego powodu niewiele z nich trafiało bezpośrednio do rolników, zwłaszcza mało- i średniorolnych, zmuszając ich do korzystania z usług lichwiarzy.
Ważnym dla rolnictwa elementem działalności PBR było dostarczanie na kredyt nawozów sztucznych. Już we wrześniu 1926 r. ministrowie Czesław Klar-ner i Eugeniusz Kwiatkowski uzgodnili program stopniowej intensyfikacji pro-dukcji rolnej w Polsce. Za priorytet uznali zapewnienie rolnictwu dostatecznej ilości nawozów sztucznych po możliwie najniższych cenach. W związku z tym uwaga rządu została skierowana na rozwój przemysłu azotowego. Rozbudowy-wano fabrykę w Chorzowie, a także rozpoczęto budowę nowej fabryki związków
__________
51 Ogółem w 1927 r. Bank Gospodarstwa Krajowego udzielił kredytów na sumę 635,6 mln zł, z tego rolnictwo otrzymało 73,4 mln zł (11,5%). Zob.: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej
Polskiej 1928, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1929, s. 257.
52 AAN, PRM. KEM, t. 302, k. 1–18, Korespondencja w sprawie polityki kredytowej BGK w stosunku do rolnictwa.
53 Ibid., Zjednoczenie Związków Spółdzielni Rolniczych Rzeczypospolitej Polskiej, t. 23, k. 1–3, Pismo do Międzyministerialnej Komisji dla Spraw Rezerwy Zbożowej z dn. 6 V 1929 r.
54 Rocznik Statystyki RP 1928..., s. 261. Por.: AAN, PRM. KEM, t. 380, k. 3 i n., Pismo mi-nistra reform rolnych do prezesa RM L.4327/F., z dn. 29 XI 1928 r.
104
azotowych w Mościcach55. Ministerstwo Rolnictwa prowadziło akcję propagan-dową wśród rolników oraz organizowało pokazy stosowania i działania nawozów sztucznych. Agitację prowadzono głównie na terenie zacofanych gospodarczo województw wschodnich. W organizacji sprzedaży nawozów sztucznych ważną rolę odgrywał Państwowy Bank Rolny, który kredytował akcję dostarczania ich do gospodarstw. Rozprowadzane przez PBR nawozy sztuczne trafiały przede wszystkim do województw centralnych oraz poznańskiego, krakowskiego i lwowskiego56.
Pewien przełom w polityce rolnej rządu dokonał się wiosną 1928 r. W tym czasie ceny zboża w Polsce były bardzo wysokie57. Problemy w rolnictwie stały się przedmiotem lutowego posiedzenia gabinetu. Podczas narad postulowano by skierować wysiłki rządu w kierunku racjonalnego rozwoju produkcji rolnej. Pla-nowano długofalowe działania mające koncentrować się na prowadzeniu akcji uświadamiających stan i potrzeby rolnictwa, czuwaniu nad zorganizowaniem pla-nowego zwiększenia produkcji rolnej, ustaleniu wytycznych i głównych zasad rządowej akcji kredytowej dla rolnictwa. Uzgodniony w lutym plan rządowej po-mocy kredytowej obejmował: zorganizowanie dostępnego, taniego kredytu długo i krótkoterminowego oraz uruchomienie specjalnych pożyczek przeznaczonych na prowadzenie robót melioracyjnych i komasacyjnych; uproszczenie systemu udzielania kredytów dla ludności wiejskiej; ograniczenie procedury opiniowania w przypadku pożyczek udzielanych z zasobów poszczególnych ministerstw (kre-dyty hodowlane, sadownicze, mleczarskie itp.); scentralizowanie akcji pomocy kredytowej obejmującej pożyczki na zakup nawozów sztucznych, narzędzi rolni-czych, zwierząt hodowlanych, standaryzowanych nasion; zaniechanie udzielania przez PBR pożyczek indywidualnych i skoncentrowanie się na finansowaniu rol-nictwa wyłącznie za pośrednictwem instytucji komunalno-kredytowych oraz spółdzielni58.
__________
55 W Produkcja związków azotowych, „Kurier Warszawski”, 11 IX 1926, nr 250, s. 11; Hen-nel, Chorzów-Mościce, Nakładem Zjednoczonych Fabryk Związków Azotowych w Mości-cach i Chorzowie, Kraków 1939, s. 21 i n.
56 Materiały do charakterystyki gospodarczej rządu w latach 1926–1930, [maszynopis po-wielony], Warszawa 1930, z. 1, s. 60–62; AAN, PRM. KEM, t. 394, k. 3–4, Wniosek mi-nistra skarbu na KEM z dn. 10 XII 1928 r.; ibidem, Centralne Towarzystwo Rolnicze, t. 1091, k. 223, Opr.: S. Wieluńska, J. Poniatowski, Zużycie nawozów sztucznych w sezo-nie wiosennym 1930–31 r.; ibidem, Zjednoczesezo-nie Związków Spółdzielni Rolniczych Rze-czypospolitej Polskiej, t. 82, k. 72, Zasady organizacji kredytów nawozowych. Konferencja w Państwowym Banku Rolnym dn. 7 XII 1926 r.; Akcja propagandowa dla drobnego
rol-nictwa w sprawie stosowania nawozów sztucznych, „Epoka”, 15 VII 1928, nr 194, s. 11.
57 W kwietniu 100 kg pszenicy na giełdzie w Warszawie kosztowało 62,1 zł, a w Poznaniu 55,6 zł. Natomiast 100 kg żyta odpowiednio 54,35 zł i 53,30 zł. Dla porównania średnia za rok 1927 wynosiła dla pszenicy 54,9 zł – w Warszawie i 50,36 zł – w Poznaniu, a żyta 43,1 zł i 42,7 zł.
58 AAN, PRM. Rektyfikat 56, t. 3, k. 174–182, Referat na temat kredytów rolniczych wygło-szony na posiedzeniu gabinetu prezesa Rady Ministrów w dn. 16 II 1928 r.; ibidem, k. 167–168, Protokół 19 posiedzenia Komitetu PRM z dn. 16 II 1928 r.
105 Miesiąc później rząd postanowił przedłużyć (do września) obowiązywanie ceł wywozowych na żyto. Zdaniem ministra rolnictwa, Karola Niezabytow-skiego, który wystąpił przeciw utrzymywaniu „ceł prohibicyjnych”, mogło to być uzasadnione tylko w przypadku spodziewanych niższych zbiorów59. Przedłużenie obowiązywania ceł wywozowych na żyto nie miało większego wpływu na po-ziom cen, ponieważ zarówno ceny żyta, jak i pszenicy były wówczas w Polsce wyższe od cen światowych60. Niemniej, od kwietnia 1928 r., nastąpiła intensyfi-kacja wysiłków rządu w kierunku uruchomienia mechanizmu obniżenia cen rol-nych. W kwietniu minister spraw wewnętrznych Składkowski wydał dyspozycję dokonania poważnych zakupów zboża za granicą, które następnie miano sprzeda-wać w kraju. Przygotował również program polityki zbożowej na rok gospodar-czy 1928/1929. KEM uchwalił go w sierpniu, w okresie sprawowania władzy przez rząd Kazimierz Bartla61. Dla potrzeb przedsięwziętej akcji próbowano po-zyskać organizacje rolnicze62.
Wprowadzone cła, wraz z kredytami zastawowymi oraz wzmocnioną akcją interwencyjną w zakresie rezerw zbożowych, miały przyczynić się do stabilizacji cen zboża na poziomie gwarantującym opłacalność produkcji, ale nie przewyż-szającym siły nabywczej konsumentów. Działalność poszczególnych czynników owej akcji stabilizacyjnej, w 1929 r. wyjaśnił Stanisław Szwalbe. Otóż ogranicze-nia przywozowe, wywóz pewnych ilość zboża, kredyt zastawowy oraz połączona akcja rezerw zbożowych i zakupów dla wojska miały zapobiec zbytniemu spad-kowi cen, ograniczenia zaś wywozowe, przemiałowe oraz realizacja zapasów bę-dących w posiadaniu państwa, miały zabezpieczyć przed nadmiernym wzrostem
__________
59 Ibid., PRM. KEM, t. 732, k. 199, Pismo ministra rolnictwa K. Niezabytowskiego do wice-prezesa Rady Ministrów nr 1396/SM z dn. 31 III 1928 r.
60 Rocznik Statystyki RP 1930, Warszawa 1931, s. 277; Produkcja zbożowa i rynki zbożowe, „Rolnik Ekonomista” 1928, nr 7, s. 330–331; Produkcja zbożowa i rynki zbożowe, ibidem, nr 9, s. 426–427.
61 28 VIII 1928 r. KEM uchwalił program polityki zbożowej na rok gospodarczy 1928/1929. Zakładano w nim wprowadzenie wolnego importu żyta oraz ceł wywozowych na żyto w wysokości 15 zł za 100 kg, z terminem obowiązywania do 31 V 1929 r. Ponadto ustalono cło wywozowe na pszenicę w wysokości 20 zł za 100 kg, na okres do 31 VII 1929 r. Zakaz przywozu pszenicy miał obowiązywać do końca 1928 r. Ustalono wprowadzenie ceł wy-wozowych na owies i otręby oraz niesienie zakazu przywozu kaszy. Dodatkowo, na wnio-sek ministra skarbu, KEM postanowił 75% z funduszów akcji rezerwy zbożowej przezna-czać na zakup zboża na potrzeby rezerwy, a jedynie 1/4 przeznaczyć na bieżącą akcję kredytowania aprowizacji przez miasta i organizacje spółdzielcze. AAN, PRM. KEM, t. 732, k. 214, Wniosek ministra spraw wewnętrznych na KEM nr Apr. 517/3/29 z dn. 24 V 1928 r. w sprawie państwowej aprowizacyjnej polityki zbożowej na rok gospodarczy 1928/29; ibidem, k. 230, 234, Wyciąg z protokołu 316 posiedzenia KEM z dn. 28 VIII 1928 r.
62 Ibid., t. 308, k. 4–5, 7, Pismo ministra spraw wewnętrznych Nr Apr. 517/4-28 z dn. 5 VI 1928 r. do przewodniczącego KEM w sprawie polityki aprowizacyjnej na rok 1928/29; ibidem, t. 305, k. 2, Pismo prezesa Rady Ministrów nr 709/KO z maja 1928 r. do ministra spraw wewnętrznych.
106
cen63. Jednak prowadzona akcja rezerw zbożowych i reglamentacja wywozu, przy braku stałej ochrony celnej, nie doprowadziła do stabilizacji cen. Rezerwy zbo-żowe były – z konieczności – prowadzone na niewielką skalę. Elewator zbożowy w Lublinie znajdował się w stadium budowy. A zatem nie mogły zagospodarować nadmiaru zbóż spowodowanego dobrymi urodzajami. Do zwiększenia podaży przyczyniło się też podrożenie kredytu, zaniepokojenie osłabioną koniunkturą światową, a także ograniczenia wywozowe, które uniemożliwiały spieniężenie nadwyżek zboża za granicą64.
Import zboża wzmógł się w roku 1928. W tym czasie Polska przywoziła więcej zboża, mąki, kaszy, tłuszczów zwierzęcych, wina, itp., niż wywoziła. Tę niekorzystną tendencję starano się zrekompensować eksportem innych artykułów rolnych, zwłaszcza hodowlanych. Ogólnie, bilans handlu zagranicznego wytwo-rami rolniczymi był dodatni. Był on wynikiem znacznego eksport trzody chlew-nej, jaj i nabiału.
Tabl. 4
Handel zagraniczny niektórymi artykułami rolnymi w latach 1926–1928
Artykuły
Przywóz Wywóz
1926 1927 1928 1926 1927 1928
tony mln zł tony mln zł tony mln zł tony mln zł tony mln zł tony mln zł Produkty spożywcze, w tym: 254,4 262,9 971,2 669,5 806,9 651,3 1460,0 657,5 931,9 607,5 846,1 594,3 Zboża i rośliny strącz-kowe 47,6 16,3 634,4 281,7 493,6 249,5 559,7 186,9 132,1 63,2 205,0 101,7 Mąki, ka-sze, słód 35,7 25,6 70,2 52,4 47,0 34,2 17,1 8,3 2,1 1,5 3,2 1,7 Tłuszcze zwierzęce, spożywcze 7,9 23,1 18,8 90,4 26,7 66,1 0,6 1,7 0,1 0,2 0,2 0,5 Nabiał 0,5 1,5 0,7 3,0 0,7 2,9 9,7 28,9 9,6 43,3 13,2 70,3 Jaja 0,0 0,1 0,1 0,3 0,4 1,2 58,6 132,0 65,6 169,4 54,6 144,7 Spirytus 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,5 1,2 6,9 6,8 1,3 1,2 Wina 3,1 4,7 4,1 8,0 4,7 9,5 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 Zwierzęta (tys. sztuk), w tym: 104,8 1,0 288,6 6,4 239,2 2,8 2696,0 112,9 2404,3 191,0 3014,5 231,5 Konie 0,1 0,1 0,4 0,5 0,4 0,7 48,7 9,8 21,7 7,9 1,4 6,8 Bydło ro-gate 0,1 0,0 0,9 0,9 0,2 0,2 53,6 10,7 6,3 4,1 3,3 3,6 Trzoda chlewna 1,0 0,2 18,8 3,3 6,0 0,4 593,7 79,9 771,4 168,0 1279,0 208,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie – Rocznik Handlu Zagranicznego RP i Wolnego
m. Gdańska 1926–1927, cz. 1, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1928, s. 4–6, 17–18,
20–21, 24; ibidem, cz. 2, s. 193–195; ibidem, 1928, Warszawa 1929, s. 4. __________
63 S. Szwalbe, Aktualne wytyczne polityki aprowizacyjnej w zakresie cen zboża, „Rolnictwo” 1929, t. 2, z. 4, s. 92.
64 J. Rudowski, Obecne koniunktury a produkcja rolnicza z punktu widzenia praktycznych
107 Importowano zwłaszcza pszenicę, mąkę pszenną i żytnią. Pszenicę i żyto sprowadzano najczęściej z Niemiec lub poprzez Niemcy. W roku 1928 na ponad 2261 tys. q importowanej pszenicy za sumę 119 094 tys. zł, z Niemiec sprowa-dzano prawie 874 tys. q za sumę 45 996 tys. zł. Innymi poważniejszymi ekspor-terami pszenicy do Polski były wówczas: Węgry, Szwecja, Stany Zjednoczone i Argentyna. Na ogólną kwotę importu żyta wynoszącą ponad 1076 tys. q, z Nie-miec sprowadzono prawie 672,5 tys. q65. Import zboża z takich krajów jak Stany Zjednoczone i Argentyna, gdzie było ono tańsze w stosunku do cen światowych, przyczynił się, jesienią 1928 roku, do załamania cen zboża na rynku krajowym. Oddziaływał na nie także przywóz zboża z Niemiec. W tym czasie bowiem, Niemcy wprowadziły już premiowanie eksportu zboża, Polska zaś właśnie wkro-czyła na drogę jego ograniczania. W związku z tym można było zaobserwować sytuację, w której zboże i mąka przywiezione z Niemiec były w Polsce tańsze od krajowych. Konsekwencją takiej polityki był w następnych latach brak rynków zbytu dla polskiego zboża, zwłaszcza żyta66.
Objawy kryzysu w rolnictwie pojawiły się już po ustąpieniu rządu Piłsud-skiego. Najwcześniej widoczne były w produkcji roślinnej. Jesienią 1928 r. na-stąpiło załamanie cen artykułów roślinnych, głównie zboża67. W tym czasie rząd nie zdawał sobie jeszcze w pełni sprawy z niebezpieczeństwa, mimo że naukowe prognozy przebiegu cyklu koniunkturalnego nie były zbyt optymistyczne. Już w grudniu 1927 r. Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen informował, że co prawda objawy pewnego zatrzymania rozwoju gospodarczego w kraju „nie mogą być traktowane jako zapowiedź załamania koniunktury, jakkolwiek istnie-jące możliwości załamania się koniunktury za granicą (prawdopodobna recesja w Niemczech) w 1928 r. musiałyby się ujawnić jako pewien czynnik hamujący dalszy rozwój koniunktury gospodarczej w Polsce”68. Na zniżkową tendencję zboża na świecie, a żyta w Polsce oraz na wyższe światowe zbiory pszenicy i żyta zwracał też uwagę Departament Rolnictwa w MRiDP i Państwowy Bank Rolny69. Wskazywano, że brak gotówki u rolników przyczynił się do spadku cen krajo-wych, nacisk zobowiązań płatniczych powodował zwiększenie podaży. Zniżkową tendencję cen dodatkowo pogłębiały opóźnienia w zakupach zboża przez inten-denturę wojskową. Proponowano wydanie zakazu przywozu żyta i intensyfikację zakupów wojskowych. W razie potrzeby minister skarbu miał być uprawniony do __________
65 Rocznik Handlu Zagranicznego RP i Wolnego m. Gdańska 1928, Główny Urząd Staty-styczny, Warszawa 1929, s. 9.
66 Por.: S. Zieliński, Polen 1918–1930. Beitrag zur aussenwirtschaftlichen Entwicklung, Ver-lag Völkermagazin, Berlin 1930, s. 28; Nowe cła zbożowe w Niemczech, „Rolnik Ekono-mista” 1930, nr 3, s. 79.
67 Statystyka Polski, Seria B, z. 1: Statystyka Rolnicza 1930/1931, Główny Urząd Staty-styczny, Warszawa 1932, s. 25, tabl. 4; Rolnictwo w Polsce. Jaki jest stan rolnictwa i co
rząd robi dla jego podniesienia, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Warszawa,
b.r.w., s. 25.
68 E. Lipiński, S. Pszczółkowski, L. Landau, J. Wiśniewski, op. cit., s. 26.
69 AAN, PRM. KEM, t. 364, k. 2–4, Notatka Departamentu Rolnictwa MRiDP z dn. 13 X 1928 r. pt. „Sytuacja na rynku zbożowym”; Sprawozdanie z działalności Państwowego
108
udzielania pozwoleń na przywóz żyta. Proponowano też kontynuowanie rozpo-czętych w ramach akcji rezerw zbożowych w roku 1927/1928 zakupów interwen-cyjnych.
W roku 1928, a zwłaszcza od kwietnia, rząd i instytucje powołane do reali-zacji polityki rolnej nastawione były na interwencję zmierzającą do obniżenia cen artykułów rolnych. Cła wywozowe ograniczały wywóz zbóż, a przywóz był bez-cłowy. Cła, zakazy wywozu i przywozu wydawano okresowo, w zależności od aktualnej sytuacji w kraju70. Szersze rozwinięcie zakupów interwencyjnych było niemożliwe, m.in. z powodu braku odpowiednich magazynów, o czym pisano wyżej. W roku 1927 spichlerze w Polsce mogły pomieścić łącznie 673 tys. ton zboża, z czego 104 tys. ton w Gdańsku. Jednak większość z nich była w tak złym stanie, że nie nadawała się do dłuższego przechowywania ziarna. Realne możli-wości magazynowania ograniczały się jedynie do 40–60 tys. ton71. We wrześniu 1928 r. Stanisław Szwalbe udzielił wywiadu prasowego, w którym zapowiedział, że rząd będzie w dalszym ciągu podejmował działania mające na celu zapobiega-nie nadmiernym wahaniom cen zboża oraz zabezpieczezapobiega-nie dostatecznego popytu i podaży ziarna w kraju72. W tym celu rząd m.in. ograniczał przemiał mąki. Zmie-niono normy przemiałowe z 65% do 70%. Miały one spowodować bardziej eko-nomiczne wykorzystanie ziarna oraz standaryzację pieczywa73. Oba te cele nie __________
70 AAN, PRM. KEM, t. 329, k. 4, Pismo Ministerstwa Przemysłu i Handlu nr SM.3066 z dn. 14 VII 1928 r.; ibidem, t. 306, k. 3, Wniosek Ministerstwa Przemysłu i Handlu na KEM nr SM.2414 z dn. 30 V 1928 r. w sprawie zwolnienia od cła wywozowego mąki żytniej pośledniej; ibidem, t. 302, k. 9, Odpis pisma R. Góreckiego do Ministerstwa Spraw We-wnętrznych nr 13/28/M. z dn. 3 IV 1928 r.; ibidem, t. 377, k. 2, Wniosek ministra rolnictwa na KEM w sprawie cła przywozowego do żyta nr 3176-Ek, z października 1928 r.; ibidem, t. 386, k. 4–8, Wniosek ministra rolnictwa na KEM w sprawie cła przywozowego od psze-nicy; W.H., Bezcłowy wywóz żyta i mąki żytniej, „Rolnictwo” 1929, t. 3, z. 3, s. 124–125; K., Zwrot zbóż przy wywozie zbóż i produktów przemiału, ibidem, t. 1, z. 2, s. 152–153; W.H., Wywóz żyta, ibidem, t. 3, z. 2, s. 135. Zob. też: AAN, PRM. KEM, t. 429, k. 3–4; ibidem, t. 502, k. 4; ibidem, t. 484, k. 1; ibidem, t. 505, k. 12; ibidem, t. 452, k. 3–5. 71 Ibid., t. 737, k. 314–322, Sprawozdanie delegacji Ministerstwa Rolnictwa z wyjazdu za
granicę celem zbadania spichrzów zbożowych; Z. Chojecki, Produkcja rolnicza i przemysł
rolniczy w Polsce współczesnej, Wydawnictwo Towarzystwa Oświaty Rolniczej,
War-szawa 1937, s. 53. W lipcu 1928 r. Związek Młynarzy na woj. łódzkie w Kaliszu informo-wał, że nie jest w stanie magazynować zboża i w związku z tym prosił o zgodę na bezcłowy eksport (AAN, PRM. KEM, t. 327, k. 7–8, Telegram do prezesa Rady Ministrów K. Bartla z dn. 12 VII 1928 r.).
72 Plany polityki aprowizacyjnej rządu, „Epoka”, 21 IX 1928, nr 262, s. 7.
73 DURP 1927, nr 78, poz. 683; ibidem, 1928, nr 98, poz. 882; Archiwum Państwowe w Kiel-cach, Urząd Wojewódzki w KielKiel-cach, t. 1833, k. 143, Okólnik Ministerstwa Spraw We-wnętrznych Nr Apr. 1196/47 do wojewodów z dn. 15 X 1929 r. w sprawie nowego typu mąki żytniej; ibidem, k. 205, Pismo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Nr Apr. 850/1-28 do wojewody kieleckiego z dn. 22 IX 1928 r. w sprawie ograniczeń przemiałowych i za-kazu wypieku chleba pszenno-żytniego. Zob. też: ibidem, k. 207, 271–278, 295–297, 407. Problem ograniczeń przemiałowych już wcześniej budził kontrowersje. Na przykład na ła-mach „Rolnika Ekonomisty” udowadniano, że duża swoboda przemiału zboża wpływa na większe możliwości zróżnicowania cen, wzmożenie obrotów w młynarstwie, a tym samym większe wykorzystanie żyta krajowego. Zob.: Narada w Min. Spraw Wewn. W sprawie
109 zostały osiągnięte. Standaryzacja nie była możliwa, ponieważ brak było jednoli-tych urządzeń młynarskich, a ponadto do przemiału wykorzystywano różne ga-tunki ziarna.
W okresie sprawowania urzędu premiera przez Józefa Piłsudskiego polityka rolna koncentrowała się na działaniach, których celem była ochrona interesów konsumenta, co w konsekwencji ogniskowało się wokół kwestii cen artykułów rolnych, głównie zbóż. Według oceny przewodniczącego komisji zbożowej i mi-nistra rolnictwa z drugiej połowy lat 30., Juliusza Poniatowskiego, efektywność prokonsumenckiej polityki rządu, zmierzającej do regulowania cen płodów rol-nych, była minimalna. W okresie pogorszenia się koniunktury przyczyniła się do szczególnie gwałtownego spadku cen zbóż będących przedmiotem regulacji. Po-niatowski uważał, że starania o ochronę spożycia wewnętrznego wyrażały się tylko w liczbie wydanych rozporządzeń ograniczających wywóz74. Ich skutecz-ność była przy tym największa wtedy, gdy interesy konsumenta były najmniej zagrożone, czyli wówczas, gdy ceny były najniższe. Reglamentacja nie wpłynęła też pozytywnie na amplitudę wahań cen. Powodem tego były niezdecydowane posunięcia eksportowo-importowe rządu. Częste zmiany wywoływały niepokój wśród sprzedawców i nabywców, co powodowało, że różnice cen płaconych przez producentów i konsumentów znacznie rosły. W związku z tym polityka ta napotykała na poważne opory ze strony sfer ziemiańskich, kupców, a także mły-narzy handlujących zbożem75. Próbę opracowania kompleksowego planu pomocy rolnictwu76 podjęto dopiero na przełomie 1929 i 1930 r. Dobrych efektów nie przyniosły również działania rządu zmierzające do intensyfikacji produkcji rol-nej. Ostatecznie zahamował je kryzys gospodarczy.
__________
zniesienia ograniczeń przemiałowych, „Rolnik Ekonomista,” 1929, nr 17, s. 140; Monitor
Polski 1927, nr 19, s. 5; AAN, PRM. KEM, t. 486, k. 12–16, Wniosek Ministra Rolnictwa na KEM w sprawie uchylenia ograniczeń przemiału żyta nr 3993-Ek. Z dn. 24 VIII 1929 r.; ibidem, k. 8–11, Sprawozdanie z międzyministerialnej konferencji informacyjnej w spra-wie normalizacji przemiału żyta odbytej w dn. 19 VI 1929 r.
74 J. Poniatowski, op. cit., s. 12–14.
75 Por.: Wieś polska w latach wielkiego kryzysu 1929–1935. Materiały i dokumenty, opraco-wał J. Ciepielewski, Książka i Wiedza, Warszawa 1965, s. 14–15.
76 M. Łapa, Modernizacja państwa. Polska polityka gospodarcza 1926–1929, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2002, s. 252–253.
110
Summary
Agricultural Policy of Józef Pilsudski’s Government (2 X 1926 – 12 VI 1928)
During the period of the prime minister's office by Józef Piłsudski, agricul-tural policy focused on activities aimed at protecting the consumer's interests. As a result, it focused on activities aimed at regulating the prices of agricultural commodities, mainly cereals. Such regulation by means of export restrictions con-tributed to a sharp fall in cereal prices. Regulation of trade in agricultural products did not positively affect the amplitude of price fluctuations. The reason for this was the undecided government export and import measures. Frequent changes caused anxiety among sellers and buyers, which caused that the price differences paid by producers and consumers significantly increased. Therefore, this policy encountered serious resistance from the landowners' spheres, merchants, as well as grain millers, who were also trade with grain. The attempt to develop a com-prehensive plan of aid to agriculture was undertaken only at the turn of 1929 and 1930. The government's actions aimed at intensifying agricultural production did not bring good results. Eventually, they were stopped by the economic crisis. Key words: economic policy, agriculture, agricultural policy, reglamentation, cus-toms policy
