Polityka zagraniczna pierwszego rządu Partii Pracy w Wielkiej Brytanii w 1924 r.

U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I

ACTA

UNIVERSITATIS LODZIENSIS

FOLIA HISTORICA

6

A ndrzej H arasim ow icz

POLITYKA ZAGRANICZNA

PIERWSZEGO RZĄDU PARTII PRACY

W WIELKIEJ BRYTANII W 1924 R.

/Ч'г l*v. Woûilf

REDAKCJA NACZELNA

WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO Bohdan Baranowski (.Redaktor N aczelny) K ry styn a Urbanowicz, Andrzej Banaaiak

Tadeusz J a s k u ł a

REDAKCJA WYDAWNICTW FILOZOFICZNO-HISTORYCZNYCH J a n G regorow icz, B arb ara Wachowska

Dorota Kozówna REDAKTOR ZESZYTU Waldemar Michowicz REDAKTOR WYDAWNICTWA Ewa P u d la rz OKLADKÇ PROJEKTOWAŁ Wiesław C zanski

Wydanie I . Nakład 300x70 egz. Ark. wyd. 9 , 5 Ark. d ru k . 1 0 ,2 5 . P a p i e r k l . V, 7 0g , 70x100.

Zam. 1 8 3 /7 5 8 /8 1 . K4. Cena г ^ 2 4 , -Druk wykonano w Pracowni P o l i g r a f i c z n e j

U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i 1981

U n iw e rs y te tu Łódzkiego ISSN 0208-6050

P r a c a n i n i e j s z a do ty cz y k r ó t k i e g o stosunkowo, bo t y l k o 1 1- - m i e s i ę c z n e g o , o k r e s u sprawowania rządów w W. B r y t a n i i p r z e z p i e ­ rwszy g a b i n e t P a r t i i P r a c y , od s t y c z n i a do l i s t o p a d a 1924 r . Te­ mat z o s t a ł świadomie o g ra n ic z o n y do p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j te g o r z ą d u , a za je g o wyborem przem aw iały m. i n . t a k i e względy, J a k : b r a k opracowań na t e n te m a t w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j i a n g i e l s k i e j , s z c z e g ó ln a aktywność dyplomatyczna rz ą d u la b o u r z y s to w s k le g o i w r e s z c i e z a i n t e r e s o w a n i e a u t o r a p ro b le m aty k ą stosunków między­ narodowych i a n g i e l s k i e g o ruchu r o b o t n i c z e g o .

O k res, k t ó r y p r a c a o bejm uje, o b f i t o w a ł w w y d a rz en ia p o l i t y ­ c zne p i e r w s z o r z ę d n e j r a n g i . Wiele z n i c h było b e z p o ś r e d n ią i n i ­ c ja t y w ą lu b wynikało z i n s p i r a c j i rz ą d u Labour P a r t y . L a t a dwu­ d z i e s t e Jako o k r e s nadzwyczaj a k tyw nej p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j na w s z y s tk i c h p o la c h z y s k a ły s o b ie w h i s t o r i o g r a f i i a n g l o s a s k i e j miano o k r e s u " dyp lo m a cji p o p rzez k o n f e r e n c j e " (diplomacy by con­ f e r e n c e ) . P a r y s k i k ong res pokojowy zapoczątkow ał w ielką" s e r i ę : Haga, Genua, Lozanna, Genewa, Londyn, San Remo, Waszyngton, Spa, L o c a rn o . Hasło Jawnej d y plom acji s t a ł o s i ę fety s z e m d l a o p i n i i p u b l i c z n e j Europy. Napór powojennego demokratyzmu k a z a ł k o n te n - tować t ę o p i n i ę , t o t e ż wpuszczano d z i e n n i k a r z y , f o to g r a fó w , a n a ­ wet zwykią p u b l ic z n o ś ć na s a l e o b ra d .

Z d r u g i e j s t r o n y , wymogi p r a c y d y p lo m a ty c z n e j, t e c h n i k i r o ­ kowań i n e g o c j a c j i powodowały, że s t a r a n o s i ę z r ę c z n i e u n ik ać w śc ib stw a r e p o r t e r ó w i łowców p o l i t y c z n y c h s e n s a c j i , omawiając co w a ż n ie js z e sprawy z d a l a od niepow ołanych oczu i u s z u . P a m ię t­ n i k i dyplomatów i p o lity k ó w t e g o o k resu p e łn e 3ą opisów t a j n y c h s p o tk a ń , pomysłowo aranżowanych rozmów czy t o na wycieczkowych s t a t e c z k a c h , w w i e j s k i c h karczmach, czy t e ż w wytwornych k lu b o ­ wych a p a r t a m e n ta c h . Podstawowy d y lem a t, j a k i p r z y s z ł o ro zw iązać P a r t i i P r a c y , był tak .i: j a k doprowadzić do p a c y f i k a c j i Europy r e w id u j ą c p o s ta n o w ie n i a T r a k t a t u W e rsa lsk ieg o t a k , by n i e

spowo-dować je.'szcze g łę b s z y c h k o n f li k tó w w y n ik a ją c y c h z obaw państw b r o n ią c y c h w e r s a l s k ie g o s t a t u s quo? Problem b y ł o t y l e i s t o t n y , że P a r t i a P racy była' w g r o n ie n a ja k t y w n i e j s z y c h krytyków systemu w e r s a l s k i e g o . W Warszawie na Wierzbowej t e n d y lem a t rz ą d u J . R. KacDonalda sformułowano n a s t ę p u j ą c o : "Wszelka a k c j a z m i e r z a ją c a do r e w i z j i t r a k t a t ó w u t r u d n i a j e d y n i e u gru n to w an ie p ok oju a p r z e z podtrzymywanie n ie p e w n o śc i p o l i t y c z n e j o d d a la tym b a r d z i e j chwi­ l ę , w k t ó r e j można b ę d z ie p r z y s t ą p i ć do wzajemnego r o z b r o j e n i a w E u r o p ie , w czym A n g lia j e s t s z c z e g ó l n i e z a i n t e r e s o w a n a " 1 .

P r a c a t a j e s t p ró b ą u k a z a n i a , w j a k i sposób problemy t e zo­ s t a ł y lu b n i e z o s t a ł y rozw iązan e p r z e z r z ą d Labour P a r t y . A u tor s t a r a ł s i ę na k o n k retn y c h p r z y k ła d a c h u k a z ać , w j a k i sposób r e a ­ liz o w a n e b y ły zapowiedzi i o b i e t n i c e z o k r e s u p o p r z e d z a ją c e g o o b j ę c i e w ładzy, do j a k i e g o s t o p n i a w y nikały one z p a rla m e n ta r n y c h r e g u ł gry i r o l i p a r t i i o p o z y c y jn e j, a w j a k i e j c z ę ś c i wynikały one z pryncypiów ideowych i z a sa d p o l i t y c z n y c h ? Celem a u t o r a by­ ł a ta k ż e p ró b a odpowiedzi na p y t a n i e , w j a k i sposób program po ­ l i t y k i z a g r a n i c z n e j p a r t i i r o b o t n i c z e j u l e g a , po o b j ę c i u władzy, d e k l i n a c j i po l i n i i i n te r e s ó w p o n a d p a rty jn y c h , ponadklasowych, czy t e ż państwowych i narodowych? Próbowano t e ż p r z e d s t a w ić wpływ organów d o r ad c z y c h P a r t i i P r a c y , p rz e d e w szystkim Kom itetu Do­ r a d c z e g o Zagadnień Międzynarodowych (A d visory Committee on I n ­ t e r n a t i o n a l Q u e s t i o n s ) n a d e c y z je podejmowane p r z e z l a b o u r z y s t o - w skich m in is tr ó w , a zw ła sz c z a samego p r e m ie r a i m i n i s t r a spraw z a g ra n ic z n y c h w j e d n e j o s o b ie - -Jamesa Ramsaya MacDonalda.

W prac y n i n i e j s z e j z o s t a ł zastosow any odmienny od t r a d y c y j ­ n ego sposób p r z e d s t a w i e n i a te m a tu . Autor zrezygnow ał z u k ła d u u - k a z u ją c e g o w k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h b i l a t e r a l n e s t o s u n k i a n g i e l - s k o - f r a n c u s k i e , czy a n g i e l s k o - n i e m i e c k i e , na r z e c z u j ę c i a p r z e d ­ miotowego, k o n c e n tr u ją c s i ę na podstawowych problem ach p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j A n g l i i , problem ach będących j e d n o c z e ś n i e n a j w a ż n i e j ­ szymi d l a Europy i ś w i a t a . P o m in ię c ie in n y ch k ra jó w , odgryw ają­ cych p r z e c i e ż znaczną r o l ę w p o l i t y c e ś w ia to w e j: USA, J a p o n i i , Włoch, czy krajów Europy śro d k o w e j, z o s t a ł o spowodowane n i e tym, ż e n i e b y ło w tym c z a s i e ż a d n e j p o l i t y k i " b r y t y j s k i e j " wobec t y c h k ra jó w , a l e tym, że n i e b y ło p o l i t y k i " l a b o u r z y s t o w s k i e j “ , k t ó r a

1 AAN, MSZ, D epartam ent P o lity czno -E k onom iczny, 1487, " P r z e ­ g l ą d I n fo r m a c y jn y . P o ls k a a z a g r a n i c a , 1924 r . " , s . 21.

p r z e c i e ż b y ł a przedmiotem z a in te r e s o w a ń a u t o r a . Kontakty d y p lo ­ m atyczne, naw et j e ś l i ożywione, b y ły przejawem n o r m a ln e j r u ty n o ­ wej d z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n e j F o r e ig n O f f ic e i n i e znajdow ały s i ę w centrum uwagi P a r t i i P racy i s z e f a j e j r z ą d u , J . R. MacDonalda

Z a sa d n ic z a t r e ś ć p r a c y p o d z ie l o n a z o s t a ł a na 4 r o z d z i a ł y w u k ł a d z i e tematycznym. W p i e r w o t n e j w e r s j i i s t o t n ą c z ę ś ć p ra c y s ta n o w ił r o z d z i a ł d o ty c z ą c y stosunków a n g i e l s k o - r a d z i e c k i c h w 1924 r . - o b e c n ie p o m in ię ty , jak o ż e w c z e ś n ie j u k a z a ł s i ę drukiem w "Z e sz y ta ch Naukowych UŁ" 1978, S . I , z . 27. R o z d z ia ł II- d o t y ­ cz ący r e p a r a c j i i p l a n u Dawesa o r a z r o z d z . I I I n a t e m a t L i g i Na­ rodów z o s t a ł y , d l a p o t r z e b e d y c j i , skrócone do połowy swej p i e r ­ w o tn e j o b j ę t o ś c i . Z r o z d z . IV w y ję to t y l k o fra g m en ty " i n d y j s k i e " i " i r l a n d z k i e " , n i e o p a r t e na a r c h i w a l i a c h .

Podstawową bazę źródłową n i n i e j s z e j p ra c y s ta n o w ią n i e pu­ b lik o w an e , od niedaw na d o p ie r o ly io stęp n io n e h isto ry k o m a r c h i w a l i a a n g i e l s k i e g o M in i s t e r s t w a Spraw Z a gran iczn ych ( F o r e i g n O f f i c e ) i M in i s te r s tw a K o lo n ii ( C o l o n ia l O f f i c e ) , z n a jd u j ą c e s i ę w P u b l ic Record O f f i c e w L ond ynie. Wykorzystano ta k ż e stenogramy p o s i e ­

dzeń rz ą d u a n g i e l s k i e g o i memoranda Kom itetu Obrony imperium (Co­ m m ittee o f I m p e r i a l D e fe n c e ). W szechstronny c h a r a k t e r m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h p o z w o l ił a utorow i na w y k o r z y s ta n ie i c h do w s z y s t­ k ic h c z ę ś c i p r a c y , t y l k o w mniejszym s t o p n i u d l a r o z d z . Ï . Dobry zwyczaj a n g i e l s k i e g o FO, p o l e g a j ą c y na s p o rz ą d z a n iu dokładnych, tłum aczonych wyciągów z p r a s y o b c e j , p o z w o lił a uto ro w i na z n acz­ n e p o s z e r z e n i e bazy p r a s o w e j.

Owocna o k a z a ł a s i ę kwerenda przeprowadzona w c e n traln y m a r - chwium P a r t i i P ra c y w Londynie, w tzw . T r a n s p o r t House. A utor mógł w ykorzystać n i e publikowane memoranda i stenogramy p o s i e ­ dzeń Kom itetu Doradczego Zagadnień Międzynarodowych, p r z y d a t n e d l a w e z y stk ic h c z ę ś c i p r a c y .

A r c h iw a lia p o l s k i e g o MSZ z Archiwum Akt Nowych z o s t a ł y wy­ k o r z y s t a n e w mniejszym s t o p n i u , g łów nie z uwagi na możliwość ko­ r z y s t a n i a ze ź r ó d e ł o r y g in a l n y c h , t j . a n g i e l s k i c h . Warto może t u w t r ą c i ć , ż e a r c h i w a l i a p o l s k i e w AAN, zw ła sz c z a r a p o r t y p o l i t y ­ czne placówek d l a c e n t r a l i , w k o n f r o n t a c j i z m a te r ia ła m i o r y g i ­ n a ln y m i, p r e z e n t u j ą m a t e r i a ł w iarygodny, ą i n t e r p r e t a c j e i oceny w n i c h zaw arte niem a l zawsze są c e l n e i d o g łę b n e .

W t e j s y t u a c j i publikowane z b io r y dokumentów p e ł n i ł y m n ie j­ s z ą r o l ę . We w s z y s tk ic h r o z d z i a ł a c h p r a c y a u t o r k o r z y s t a ł z c e n ­

nego i r ę d l a , Jakim są stenogramy p o s ie d z e ń b r y t y j s k i e j Izb y Gmin ( 5 s e r i a ) o r a z z t2w. Command P a p e rs , c z y l i sprawozdań z czynno­

ś c i rz ą d u p r z e d k ła d a n y c h , c z ę s t o w fo rm ie t r a k t a t ó w , do z a t w i e r ­ d z e n i a I z b i e Gmin. W r o z d z i a l e na te m a t L i g i Narodów częściow o z o s t a ł y wykorzystane spraw ozdania z V s e s j i Zgromadzenia2 L ig i o - r a z k o m is ji I I I ^ , om aw iającej sprawy r o z b r o j e n i a . S p o rad yczn ie t y l k o a u t o r k o r z y s t a ł , głów nie w r o z d z . I I , ze zbiorów dokumen­ tów b e l g i j s k i c h u , w ło s k ic h " , am erykańskich^ i k a n a d y j s k i c h \

Podstawowe wydawnictwo źródłowe d l a b r y t y j s k i e j p o l i t y k i z a ­ g r a n i c z n e j , Documents on B r i t i s h F o re ig n P o l i c y , n i e b y ło uży­ t e c z n e d l a t e j p r a c y , gdyż n i e obejm uje J e s z c z e rok u 1924, Cen­ nym źródłem wiedzy o k a z a ły s i ę ' publikow ane dokumenty z d o r o c z ­ nych k o n f e r e n c j i P a r t i i P ra cy 8 , z a w i e r a ją c e stenogramy d y s k u s j i zjazdowych, r e z o l u c j e z g ła s z a n e p r z e z o d d z ia ł y p r o w i n c jo n a ln e , o ś w ia d c z e n ia egzekutywy w k o n k re tn y c h sprawach programowych i po­ l i t y c z n y c h , w ’tym d o ty c z ą c e i p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j .

Podstawowym źródłem prasowym by ł "The Times", w ykorzystany we w s z y s tk i c h c z ę ś c i a c h p r a c y . Labourzystow ski " D a ily H e r a ld " , j a k ­ k olw iek u ż y te c z n y , n i e s p e ł n i ł w s z y s tk ic h n a d z i e i pokładanych w nim p r z e z a u t o r a . P r e z e n t u j e on na ogół spóźniony s e r w is i n f o r ­ macyjny z z a g r a n i c y , ą kom entarze r e d a k c y jn e na te m a t p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j rza d k o wychodzą ponad b a n a l n o ś ć . P r a s a l i b e r a l n a r e p re z e n to w a n a j e s t p r z e z dwa duże d z i e n n i k i : " D a ily T e le g ra p h " i "M anchester G u a r d ia n " . W minimalnym t y l k o s t o p n i u a u t o r sko­ r z y s t a ł z "The F i n a n c i a l News" i "Weekly W estm inster G a z e t t e " .

2

Compte Rendu de l a Cinquième Assemblée de l a S o c i é t é des N a t i o n s , Geneve 1924.

^ S o c i é t é d e s N a t io n s , J o u r n a l O f f i c i e l . A c te s de l a Cinqu­ ième Assemblée. Sean ces d e s Commisions. P r o c e s - v e r b a u x de . l a T ro is iè m e Commision ( r e d u c t i o n d e s arm em ents), Geneve 1924.

^ Documents d i p lo m a t i q u e s B e lg e s , 1920-1940, t . 1, 1920-1924 B r u x e l l e s 1964. ’ I Document! d i p l o m a t i c i I t a l i a n i , 1922-1935, t . 3, ' Roma 1959. 6 P a p e rs r e l a t i n g to t h e F o re ig n R e l a t i o n s o f t h e United S t a ­ t e s , t . 2, Washington 1939. 7

Documents on Canadian F o re ig n P o l i c y , 1917-1939, Toronto 1962.

8

u Labour P a r t y Annual C o nference R e p o rts (and Agendas). ( b . m .) 1920-1925.

"The Round T a b le " , p e rio d y k k ó ł k o l o n i a l n y c h , związany z grupą tz w . młodych i m p e r i a l i s t ó w ze s z k o ły A. M iln e ra , b y ł p r z y d a tn y w r o z d z . IV. W z n a c z n ie szerszym s t o p n i u z o s t a ł y w ykorzystne pe ­ r i o d y k i la b o u r z y s to w s k i e i s o c j a l i s t y c z n e . "Labour Magazine" b y ł z b li ż o n y do k ó ł k iero w n ic zy c h P a r t i i P racy i w y ra ż ał w y łą c zn ie p o c h le b n e o p i n i e o p o l i t y c e r z ą d u . Podobny k i e r u n e k r e p r e z e n t o ­ wał "The S o c i a l i s t Review", wydawany p r z e z N ie z a le ż n ą P a r t i ę P r a ­ c y , choć c z ę ś c i e j p o z w a lał s o b ie na w ła s n e , k r y ty c z n e o p i n i e .

"Labour Monthly" n a t o m i a s t ju ż o t w a r c i e krytykow ał r z ą d i k i e ­ rownictwo P a r t i i P ra cy za op o rtu n iz m i z b y tn i e umiarkowanie w po­ l i t y c e w ew nętrznej i z a g r a n i c z n e j . "F o re ig n A f f a i r s " , wydawane p r z e z Union o f Dem ocratic C o n tr o l a redagowane p r z e z E. D. More­ l a , m iały w iększe am b icje n i ż t y l k o k r y ty k a rz ą d u i z a m ie s z c z a ły s z e r o k i e p r z e g lą d y s y t u a c j i m iędzynarodowej, s t a r a j ą c s i ę nadawać k s z t a ł t l a b o u r zystowskiemu programowi i p o l i t y c e z a g r a n i c z n e j .

P ra sa f r a n c u s k a , n iem ie c k a i b e l g i j s k a z o s t a ł a , j a k już wspo­ mniano, w yko rzystan a za pośrednictw em o bsz erny c h wyciągów spo­ r z ą d z a n y c h p r z e z FÛ. Bardzo p o ż y te c z n y okazał s i ę warszawski " P r z g l ą d P o l i t y c z n y " , z a m ie s z c z a ją c y p i s a n e p r z e z w ybitnych s p e ­ c j a l i s t ó w b i e ż ą c e omówienia wydarzeń międzynarodowych, k t ó r e w prowadziły a u t o r a w p o l i t y c z n y k l i m a t omawianej e p o k i.

Pewien zawód s p r a w ił a ta k p r z e c i e ż b o g a ta w A n g lii l i t e r a t u ­ r a p a m i ę t n i k a r s k a . Spośród członków p ierw sz e g o g a b in e t u P a r t i i P ra cy ty lk o dwaj o p u b lik o w a li swoje wspomnienia, P , Snowden9 i J . R. Clynes , a l e i one n i e p rz y n o s z ą z b y t w i e lu szczegółowych i n f o r m a c j i . D i a r i u s z l o r d a D’ Abernona11, ambasadora w B e r l i n i e , b y ł p r z y d a tn y t y l k o w r o z d z . I I , dotyczącym stosunków a n g i e l s k o - —n i e m ie c k i c h . D zien nik B e a t r i c e W ebb^ żony l a b o u r z y s to w s k ie g o m i n i s t r a h a n d lu Sidneya Webba, j e s t b o g a tą k o p a ln i ą wiadomości na te m a t a n g i e l s k i e g o ruchu r o b o tn i c z e g o i s o c j a l i s t y c z n e g o . Dla p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j J e s t jed n ak m niej p r z y d a t n y . P a m ię tn ik H. D a lto n a ^ s t a j e s i ę w p e ł n i wartościowym źródłem począwszy od

9

P . S n o w d e n , An A utobiography, 1919-1934, t . 2, Lon­ don 1934.

J . R. С 1 y n e s , Memoirs, 1924-1937, t . 2, London 1937. V. E. D’ A b e r n o n , An Ambassador o f P e ace, Lord D’ Abernon’ s D ia ry , t . 2, London 1929.

^ B. We b b , D i a r i e s 1924-1932, e d . H. C o l e , London 1956. H. D a l t o n , C a l l back Y e s te r d a y , London 1953.

końca l a t d w u d z ie sty c h , Jako że w 19Ź4 r . a u t o r b y ł j e s z c z e n i e znanym i początk ującym p o l i t y k i e m .

Podobnie p r z e d s t a w i a s i ę s y t u a c j a z l i t e r a t u r ą p r z e d m io tu , k t ó r a J e s t wręcz u b o g a . Trudno byłoby wymienić t y t u ł J a k ie g o ś o - p ra c o w a n ia , nawet a r t y k u ł u , d o ty cz ą c eg o w p ro s t omawianego te m a tu . N a jp o w a ż n ie js z ą p o z y c ję stanowi t u e ru d y c y jn a m o n o g ra fia amery­

k a ń sk ie g o h i s t o r y k a R. Lymana, "The F i r s t Labour P a r t y Govern­ ment" (wyd. 1 957), w k t ó r e j p o l i t y c e z a g r a n i c z n e j poświęcono dwa r o z d z i a ł y . I n n e o p rac o w an ia1 poświęcone zagadnieniom . b r y t y j ­ s k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j n i e omawiają s z e r z e j te g o w ł a ś n ie t e ­ m atu, t o t e ż na w y ró ż n ie n io z a s ł u g u j e wartościow y a r t y k u ł H. R. W in k le ra 1^ na tem&t k s z t a ł t o w a n i a s i ę k o n c e p c ji l n b o u r z y s t o w s k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j w l a t a c h d w u d z ie s ty c h . W s u b t e l n o ś c i b r y ­ t y j s k i e g o systemu p a r t y j n e g o i p a rla m e n ta rn e g o ś w i e t n i e wprowa­ dza m on ografia R. McKenzie1**. Bardzo pomocna b y ł a p r a c a R. M il- l i b a n d a , " P a r l ia m e n t a r y S o c i a l i s m " 17, k o n f r o n t u j ą c a zasady spo­ ł e c z n e z d z ia ł a n i e m p o lity c z n y m .

N a jw ię c e j stosunkowo l i t e r a t u r y pom ocniczej z n a le ź ć można b y ło do r o z d z i a ł u d oty cząceg o L i g i Narodów. S z c z e g ó l n ie p r z y d a t ­ ne b y ły t u p r a c e B. W in i a r s k i e g o 18, W. Michowicza19, F . P . Wal-

2 0 21 o o

t e r s a , G. S c o t t a o r a z wspomnienia S. de M adariagi .

1/1 Np. C. L. M о V a t , B r i t a i n betw een t h e Wars 1918-1940, London 1955; A. J . P. T a y 1 о r , E n g l is h H i s to r y 1914-1945, London 1970; R. H . N i c o l s o n , King George t h e F i f t h . His L i f e and Reign, London 1952; G. A . C r a i g , F. G i l b e r t , The D iplomats 1919-1939» P r i n c e t o n 1953.

15

H. R. W i n k l e r , The Emergence o f a Labor F o re ig n P o l i c y i n G re a t B r i t a i n 1918-1929, " J o u r n a l o f Modern H i s t o r y "

*956, t . 28, z . 3 . j

ft. M c K e n z i e , B r i t i s h P o l i t i c a l P a r t i e s , London 1964. 17

R. . M i l l i b a n d , P a r l i a m e n t a r y S o c i a l i s m . A Study i n th<:> P o l i t i c s o f Labour, New York 1964.

^ О B . W i n i a r s k i , B ez p iec z e ń stw o , a r b i t r a ż , r o z b r o j e ­ n i e , Poznań 1928. •IQ W. M i с h o w i с z , R o z b r o je n ie a b e z p ie c z e ń s tw o (1920- - 1 9 3 9 ) , " K w arta ln ik H is to ry c z n y " 1970, z . 3 . • F . P . W a l t e r s , A H i s t o r y o f th e League o f N a t i o n s , London 1952.

21 G. S с о t t , The R ise and F a l l o f t h e League o f Na­ t i o n s , London 1973.

22

S . d e M a d a r i a g a , Morning w i t h o u t Noon. Memoirs, Vestroead 1973.

P rzy o p r a c ^ y w a n i u r o z d z . IV a u t o r n a t r a f i ł na i n n y problem związany z k o n i e c z n o ś c i ą s e l e k c j i ogromnej i l o ś c i opracowań, do­ ty c z ą c y c h p r o b le m a ty k i k o l o n i a l n e j , i s t n i e j ą c e j w h i s t o r i o g r a f i i b r y t y j s k i e j . W najw iększym s t o p n i u a u t o r k o r z y s t a ł z p r a c A. B. K e i t h a 2 ^, W. К. Hancocka2\ A. P . T h orntona^^. H. Duncan H a

l-26 27 .

l a i F . U n d e r h i l l a . Żadna z n i c h n i e omawia jedna k l a b o u -r z y s t o w s k i e j p o l i t y k i k o l o n i a l n e j , tym p r z y d a t n i e j s z y więc o k a z a ł

po

s i ę a r t y k u ł A. G. S u d i e j k i n a “" , z a p o z n a ją c y z t ą w ł a ś n ie te m a ty k ą . P rz e d s ta w io n e u j ę c i e p o d r o z d z i a ł u " e g i p s k ie g o " u ł a t w i ł a a u ­ to ro w i w a rto śc io w a źródłowo m o n o g ra fia p o l s k i e g o h i s t o r y k a A. B a r t n i c k i e g o 2 9 . W p o d r o z d z i a l e omawiającym rz ą d y b r y t y j s k i e w I - r a k u w ykorzystane z o s t a ł y p r a c e S. L o n grigga 30, h i s t o r y k a s p e ­ c j a l i z u j ą c e g o s i ę w h i s t o r i i n a jn o w sze j krajów B l i s k i e g o i Ś rod­ kowego Wschodu.

P ra c a t a j e s t skróconą w e r s ją rozprawy d o k t o r s k i e j o b r o n io n e j na W ydziale F i lo z o f ic z n o - H is t o r y c z n y m UL w 1977 r . A utor p r a g n i e podziękować Promotorowi, Panu d o c . drowi Waldemarowi Michowiczowi za ż y c z liw ą o p iek ę naukową, k t ó r a n i e w y k luczyła pewnej swobody w wyborze metody i z a k re s u tem atycznego p r a c y . Wnikliwe uwagi i wskazówki Recenzentów, Pana p r o f , d r a J ó z e f a D u tkiew icza i Puna d o c . d r a h a b i l , Wiesława B a l c e r a k a z o s t a ł y uwzględnione a A u tor d z i ę k u j e im za n i e .

23

А. В. К e i t h , The Governments o f t h e B r i t i s h Empire. London 1935.

24

W, К. H a n с о с к , Survey o f B r i t i s h Commonwealth A ffa ­ i r s , London 19^0.

25

A. P . T h o r n t o n , I m p e r i a l I d e a and i t s Enemies, Lon­ don 1959. ”

H. D u n c a n H a l l , A H i s t o r y o f t h e B r i t i s h Com­ monwealth o f N a t i o n s , London 1971.

2^ F . U n d e r h i l l , The B r i t i s h Commonwealth. An Exper­ im e n t i n C o - o p e r a t i o n s among N a t io n s , Durham 1956, A. G, S u d i e j к 1 n , K o ł o n i a l n a je o o l i t i k a pierwogo i e j b o r i t s k o b 'o p r a w i t i e l s t w a (1924 g . ) , [w :] Problemy b r i t a n s k o l i s t o r i i , Moskwa 1972. 29 и A. b a r t n i c k i , E g i p t i Sudan w p o l i t y c e W, B r y t a ­ n i i 1882-1936, Warszawa 1974. • 30 S. H. L o n g r i g g, I r a q , 1900-1950. A P o l i t i c a l , So­ c i a l and Economic H i s t o r y , Oxford 1953; i d e m , O il i n th e M iddle E a s t . I t s D isc o v ery and Development, Oxford 1961.

R o z d z i a ł I PARTIA PRACY SIÇGA PO WLADZÇ

1 . Podstawowe problemy p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j W. B r y t a n i i w l a t a c h 1918-1925

P ierw sze ć w ie rć w ie c z e wieku XX b y ło okresem szybszych i *лг- d z i e j r o z l e g ł y c h n i ż k ied y k o lw ie k przem ian p o l i t y c z n y c h , s p o ł e ­ cznych i g o s p o d a rc z y c h . Upadek t r z e c h w i e l k i c h d y n a s t i i : Habs­ burgów, Romanowów i H ohenzollernów , p o w s ta n ie p ierw sz e g o pań­ stw a kom unistycznego, gwałtowny w z r o s t p o t ę g i wojskowej i g o s­ p o d a r c z e j Stanów Zjednoczonych i J a p o n i i , p r z e o b r a ż e n i e s i ę Im­ perium B r y t y j s k i e g o i względne o s ł a b i e n i e jego św iato w ej po zy­ c j i i wpływu, w r e s z c i e b u r z liw y rozw ój nowych nacjonalizm ów w A z ji i na Środkowym Wschodzie - t o n i e k t ó r e t y l k o z w i e l k i c h przem ian k t ó r e c a ł k o w i c i e o d m ie n iły ś w ia t i u k ł a d stosunków mię­ dzynarodowych między rokiem 1900 i pierwszymi l a t a m i po W iel­ k i e j W ojnie1 .

1 R e l a c j a o p a r t a n a : W. В a 1 с e r a k . P o l i t y k a z a g r a ­ n i c z n a P o l s k i w d o b ie L o c a rn a , Wrocław 1967; i d e m , Czyn­ n i k i i n t e g r u j ą c e i o s ł a b i a j ą c e “ł a d w e r s a l s k i " w E uropie o r o d - kowo-Wschodniej (1919-1939), [w:] Ład w e r s a l s k i w E u ro p ie ś r o d ­ kow ej, r e d . J . P a j e w s k i , .Wrocław 1971J i d e m , Powsta­ n i e państw narodowych w E u ro p ie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974, r o z d z . 6, Walka o c h a r a k t e r i k s z t a ł t państwowości w ę g i e r s k i e j } R . A l b r e c h t-C a r r i é , A D ip lo m a tic H i s t o r y o f Euro­ pe s i n c e t h e C ongress o f Vienna, London 1958; A. В a r t n i - c к i , E g i p t i Sudan w p o l i t y c e W ie l k ie j B r y t a n i i , 1882-1936, Warszawa 1974} G. M. G a t h о г n е-Н a r d у , A S h o r t H i s t ­ o r y o f ' I n t e r n a t i o n a l A f f a i r s 1920-1939, London 1952, M. N o - w а к—К i e i b i k o w a , P o ls k a - Wielka B r y t a n i a w l a t a c h 191Й-1923, Warszawa 1975; S. S i e r p o w s к i , S to s u n k i p o l s k o - w ł o s k ie w l a t a c h 1918-1940, Warszawa 1975; A. J . P, Î а у 1 o r , E n g l i s h H i s to r y 1914-1945, London 1970; S. H.

W d z i e d z i n i e t e c h n i k i - e l e k t r y c z n o ś ć , kom unikacja p o w ie t­ r z n a , s i l n i k sp a lin o w y i ro p a n a fto w a , nowe tworzywa s y n t e t y c z ­ n e , nowoczesne r o l n i c t w o i taśmowa, w i e l k o s e r y j n a p r o d u k c ja przemysłowa z re w o lu c jo n iz o w a ły zarówno gospodarkę ówczesnych p a ń s tw , j a k i c h a r a k t e r wymiany handlow ej między n i m i . Towarzy- s z y ł y temu poważne choć m niej s e n s a c y j n e p r z e o b r a ż e n i a u s t r o ­ j u s p o łe c z n e g o , a t a k ż e zmiany w p o z y c j i 1 z n a c z e n iu p o s z c z e ­ g ó lny ch k l a s s p o łe c z n y c h . Byłoby r z e c z ą zdumiewającą, gdyby n i e wywołało t o z a s a d n ic z y c h p r ze w arto śc io w a ń na p o l u p o ję ć i I d e i : naukowych, p o l i t y c z n y c h i sp o łe c z n y c h , k u l t u r a l n y c h . Szok wywołany I wojną - “w ie lk ą « , o k t ó r e j n i e w ie d z ia n o j e s z c z e , że b y ł a ona « p ie rw s z ą wojną św iatow ą", d a ł nowy im p uls ruchowi s o c j a l i s t y c z n e m u , rob o tniczem u i p a c y fis ty c z n e m u . Ugrupowania konserwy s p o ł e c z n e j ta k ż e p o t r a f i ł y wyciągnąć w n io s k i, z teg o ponurego o k r e s u h i s t o r i i Europy i ś w i a t a .

Pierw szy o k r e s po z a ko ń czen iu d z i a ł a l i wojennych b y ł d l a w i ę k s z o ś c i państw ówczesnej Europy okresem trudnym i c i ę ż ­ kim . K lęska Niemiec i A u s t r i i b y ł a t y l k o zakończeniem m i l i ­ ta r n e g o e ta p u zmagań. T e raz n a l e ż a ł o zwycięstwo na p o l a c h b i te w p r z e k s z t a ł c i ć w zwycięstwo i d e i p o k o ju i w s p ó łp ra c y . P a l ą ­ cych spraw do u z g o d n ie n ia b y ł o n iem ało i Europa c i ą g l e J e ­ s z c z e p e ł n a b y ł a w i e l k i c h n a p ię ć s p o łe c z n y ch 1 p o l i t y c z n y c h . Na m ie js c e g r a n i c i b a r i e r , k t ó r e z n i k n ę ł y , p o w sta ły nowe: po­ l i t y c z n e , narodowościowe i g o s p o d a rc z e . One t e ż wyznaczyły no ­ we l i n i e p o d z i a ł u , s tw o rz y ły nowe o g n isk a k o n f l i k t ó w . V więk­ s z o ś c i k rajó w z pochopną ł a t w o ś c i ą wskazywano na winowację - T r a k t a t W e r s a ls k i : w Niemczech, bo p o m n ie js z a ł i c h t e r y t o ­ riu m , nakazywał r o z b r o j e n i e i s p ł a t ę odszkodowań; w A n g l i i , bo n a d m ie rn ie um acniał F r a n c j o , b u rzy ł system równowagi s i ł , w z n o s ił nowe . g r a n i c e gospodarcze i c e l n e , pozbaw iał j ą t r a ­ d y c y jn y c h rynków z b y tu ; w R o s j i R a d z i e c k i e j , bo elim inow a ł j ą z p o l i t y k i e u r o p e j s k i e j i s t a w i a ł wobec konsorcjum mocarstw k a p i t a l i s t y c z n y c h ; w S tanach Zjednoczonych, bo o b c i ą ż a ł j e kompleksem spraw e u r o p e j s k i c h , a p o przez P a k t L i g i Na-To/V? mDś P. n ' C z e c h o slo v a k ia i n European i ü s t o r y , P r i n c e t o n i т Ч пУ ° Z* f 0 r e i £» P o l ic y o f Eduard Bene£, [ i n : j A H i s t o r y o f t h e +Czechoslovak R e p u b lic 1910-1940, P r in c e t o n 1973: H. Z i n s , H i s t o r i a A n g l i i , Wrocław 1971.

Narodów n a k ł a d a ł obowiązek i n t e r w e n c j i m i l i t a r n e j i podtrzymy­ wania systemu w e r s a l s k i e g o , do k t ó r e g o w końcu n i e p r z y s t ą p i ł y ; we F r a n c j i z k o l e i , k t ó r a Jako Jedyna z w i e l k i c h mocarstw p o p i e ­ r a ł a TW w c a ł e j r o z c i ą g ł o ś c i , wskazywano, że p rz y c z y n ą t r u d n o ś c i j e s t w ł a ś n ie n iek o n s e k w e n c ja w wykonywaniu jeg o p o s ta n o w ie ń , tfzajemne r o s z c z e n i a t e r y t o r i a l n e i sp ory g r a n i c z n e by ły t a k pow­ s z e c h n e , że w p r o s t tru d n o byłoby wskazać, g r a n i c ę w Europie,

g d z ie n i e I s t n i a ł problem “r e w i z j i " . Większość p ań stw uwikłań, b y ła w problemy m n i e j s z o ś c i narodowych, ■ z k t ó r y c h dwie z w ła sz ­ c z a , niem ie c k a i w ę g ie rs k a , b y ły s ta ły m źródłem f e rm e n tu w tych państw ach, k t ó r e z a m ie s z k iw a ły .

Wśród czynników o s ł a b i a j ą c y c h system w e r s a l s k i ( " ł a d w e r s a l ­ ski*'} na c z o ło w y b i j a ł y s i ę s p r z e c z n o ś c i między F r a n c j ą i An­ g l i ą , twórczyniam i te g o system u, u z e w n ę t r z n i a j ą c e s i ę z w ła sz c z a w i c h odmiennym s to s u n k u do pokonanych N iem iec. Wycofanie s i ę Stanów Zjednoczonych z r o l i gw aranta systemu w e r s a l s k i e g o zao­ s t r z y ł o j e s z c z e t ę r y w a l i z a c j ę i b y ło kolejnym o s ł a b i e n i e m TW. C ię ż ka s y t u a c j a g o s p o d a rc z a 'wynikająca w c z ę ś c i p a ń stw z t r u d n o ­ ś c i p r z e s t a w i e n i a g o s p o d a rk i ze s t a n u wojennego w s t a n pokojowy, w in n y c h b y ł a po p r o s t u wysazem i c h n i e p e ł n e g o p rzygotow a nia do s a m o d z ie ln e j e g z y s t e n c j i i skutkiem gwałtowanego z e rw an ia t r a d y ­ c y jn y c h związków g o s p o d a rc z y c h . S z e rz ą c e s i ę n a s t r o j e r e w o lu c y j­ n e , z w ła sz c z a w państwach Europy Środkowej (Niemcy, A u s t r i a , Wę­ g r y ) , ta k ż e o s ł a b i a ł y 's y s t e m stw orzony p r z e z państw a b u r ż u a z y j - ne w W ersalu.

I s t n i a ł y rów nież ważne c z y n n ik i w zm acniające s p o i s t o ś ć ł a d u w e r s a l s k i e g o . N a j i s t o t n i e j s z y m z n i c h b y ł f a k t , że p r z y n a jm n ie j w pierwszym o k r e s i e F r a n c j a , zajm ując konsekwentne sta n o w isk o wo­ bec Niąm iec, b y ł a o b rońcą e u r o p e j s k ie g o s t a t u s quo a J e j wpływy p o l i t y c z n e i p o tę g a wojskowa s t a ł y n a s t r a ż y te g o system u. Sys­ tem w e r s a l s k i c z y n i ł zadość a s p ir a c jo m n iep o d le g ło śc io w y m m n ie j­ sz y ch narodów, demokratyzował s t o s u n k i wewnętrzne o r a z między­ narodow e, czego wyrazem b y ł a d z i a ł a l n o ś ć L i g i Narodów.

V pierw sz y c h l a t a c h powojennych p o l i t y k a z a g r a n i c z n a W. Bry­ t a n i i o d z n a c z a ła s i ę pewną c h w i e j n o ś c i ą . R o z t e r k i między z a s t o ­ sowaniem d o k try n y " b a la n c e o f power" i sentym enty wobec o k r e s u " s p l e n d i d i s o l a t i o n ” znajdow ały o d b i c i e w p o l i t y c e D. Lloyd Geo- r g e ’ a wobec Niemiec i F r a n c j i . P o l i t y k a t a p o l e g a ł a na n i e z b y t

konsekwentnych i n i e ś m ia ł y c h początkowo p ró b ac h wzajemnego rów­ noważenia obu pań stw , co m iało um ożliw ić częściow e wycofanie s i ę

2 Europy* by móc s p o k o j n i e j z a j ą ć s i ę cementowaniem nadwyrężone­ go im perium . T r a d y c jo n a liz m a n g i e l s k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j , n a w y k łe j do pakto w ania z czteropaństwowym koncertem e u ro p e js k im , n i e mógł być p r z y d a tn y w nowej s y t u a c j i . Układ s i ł w E uro pie u - l e g ł d a le k o idącym , j e ś l i n i e zasadniczym , przemianom. W m ie js c e t r a d y c y j n e g o , s t a b i l n e g o u k ład u s p r z e d 1914 r . , p o ja w ił s i ę n o - wy, w yro sły na g ru z a c h t r z e c h s p o ś ró d c z t e r e c h przedwojennych p o t ę g e u r o p e j s k i c h : c a r s k i e j R o s j i , c e s a r s k i c h Niemiec i c e s a r ­ s k o - k r ó l e w s k i e j A u s t r i i . Na m ie js c u c a r s k i e j R o s j i po w sta ło nowe państw o, R osja R a d z iec k a , g e o g r a f i c z n i e c i ą ż ą c a nad b r y t y j s k i m i p o s i a d ł o ś c i a m i w A z j i , s ta n o w ią c a n ie b e z p ie c z n y p r z y k ła d d l a l u ­ dów k o l o n i a l n y c h , p r ó b u ją c a t a n prow adzić s a m o d z ieln ą p o l i t y k ę , z k o n ie c z n o ś c i a n t y b r y t y j s k ą . W R o s j i R a d z i e c k i e j d l a t e g o A n glia u p a tr y w a ła n a jw ię k s z e n i e b e z p ie c z e ń s t w o d l a swego imperium i z ty c h powodów s t a r a ł a s i ę z b r o j n i e zm ien ić u s t r ó j młodej r e p u b l i ­ k i . Na odcinku k o lo n ia ln y m , w in n y c h s t r e f a c h , p o l i t y k a b r y t y j ­ ska n i e n a p o ty k a ł a na podobne p rze sz k o d y z e w n ę trz n e . Względne o s ł a b i e n i e s i ł W. B r y t a n i i wobec Stanów Zjednoczonych i J a p o n i i b y ł o łago d zo ne tym, że podstawowe b r y t y j s k i e i n t e r e s y g o s p o d a r­ c z e i p o l i t y c z n e n i e b y ły a n i s p r z e c z n e , a n i l e ż a ł y w g e o g r a f i ­ cznych s t r e f a c h wpływów, na k t ó r y c h z a c z y n a ła s i ę czy w krótce m ia ła s i ę ro zp o c z ą ć e k s p a n s ja Tokio i Waszyngtonu. N a to m ia s t w s to s u n k u do s t a r y c h r y w a li k o l o n ia ln y c h p o tęg a A n g l i i w z r o s ła , s t ą d prowadzona p r z e z FO p o l i t y k a " e k s p lo a to w a n ia zw ycięstw a", z w ła sz c z a na B lis k im Wschodzie, g d z ie F r a n c j a , n ie o b e c n a w o jsk ę— wo, a tym b a r d z i e j T u r c ja n i e by ły w s t a n i e z a g r o z ić j e j pozy­ c j i .

Ciężka s y t u a c j a gosp odarcza k r a j u n i e p o z o s ta w a ła bez wpływu n a p o c i ą g n i ę c i a w p o l i t y c e z a g r a n i c z n e j rz ą d u b r y t y j s k i e g o . 0- gólny wskaźnik p r o d u k c j i przem ysłow ej w 1920 r . n i e p r z e k r a c z a ł poziomu z 1913 r . Wytop surówki o b n iż y ł s i ę w l a t a c h wojny o o k . 60%, a w 1921 r . J e j p ro d u k c ja s p a d ła do poziomu z 1850 r . Wydobycie węgla n i e p r z e k r a c z a ł o poziomu s p r z e d 1880 r . W 1921 r . o k . 17-20% robo tn ikó w p o z o sta w a ło bez p r a c y . Spadły ta k ż e i c h r e a l n e z a r o b k i . Wojna o s ł a b i ł a również dawne k o n t a k t y handlowe, co b y ło s z c z e g ó l n i e c ię ż k o o d b ie r a n e w tym k r a j u , t o t e ż baczną uwagę zwrócono na s e k t o r h and lu z a g r a n ic z n e g o . Wymiana tow aro­

wa z z a g r a n i c ą od dawna o k r e ś l a ł a tempo w z ro s tu gospodarczego W. B r y t a n i i i t a w ł a ś n ie cecha s z c z e g ó l n i e w i e lk i e g o s t o p n i a umię­ d z y n a ro d o w ie n ia g osp o d a rk i b r y t y j s k i e j spowodowała, ż e k ied y u - d z i a l A n g lii w p r o d u k c j i przem ysłow ej ś w ia ta s y s te m a t y c z n i e ma­ l a ł , t o J e j u d z i a ł w h a n d lu światowym m alał r e l a t y w n i e m niej i ze znacznym o p ó ź n ie n iem . Rósł n a t o m i a s t c i ą g l e u d z i a ł W. B r y t a ­ n i i w światowym i m p o r c ie , co mogłoby doprowadzić do trw a łe g o u -

Jemnego b i l a n s u p ł a t n i c z e g o , gdyby n i e zbawienne a pokaźne wpły­ wy z tz w . " n ie w i d z ia l n e g o e k s p o r t u " , pochodzące z p o ś re d n ic tw a w t r a n s p o r c i e morskim, r e e k s p o r t u , o b s ł u g i f in a n s o w e j d ł u g o l e t n i c h t r a n s a k c j i kredytowych i i n w e s t y c j i przemysłowych, u s ł u g u b e z ­ p iec z e n io w y c h , dywidend. Dowodem na t o , w j a k w ie lk im s t o p n i u dochód narodowy W. B r y t a n i i o p i e r a ł s i ę na " n ie w id z ia ln y m e k s ­ p o r c i e " i p o ś r e d n i c t w i e finansowym, b y ło t o , że w o k r e s i e po I w o jn ie główny n a c i s k z o s t a ł położony n a z a g a d n i e n i a walutowo- -dewizowe ( u s t a l e n i e zawyżonego p a r y t e t u z ł o t a d l a f u n t a s z t e r - l i n g a ), a n i e na p r z e k s z t a ł c e n i e samej g o s p o d a r k i . Zagrożona by­ ł a t e ż b r y t y j s k a sup rem acja na morzach. W 1914 r . to n aż f l o t y b r y t y j s k i e j w y n o sił 1 2 ,5 min t i s ta n o w i ł n ie m a l 50fc światowego to n a ż u n a jn o w o c z e ś n ie j s z y c h wówczas sta tk ó w parow ych. Po I woj­ n i e u d z i a ł t e n z m n ie js z y ł s i ę do o k . 1/3 to n a ż u światowego i wy­ kazywał d a l s z ą t e n d e n c ję spadkową, s z c z e g ó l n i e n i e p o k o j ą c ą w z e ­ s t a w i e n i u z dynamiką głównych konkurentów . Te t r u d n o ś c i ekono­ miczne wywołały próby p r z e k s z t a ł c e n i a imperium w j e d e n w i e lk i o rganizm gospodarczy otoczo n y wysokimi b a r i e r a m i c e ln y m i,w k t ó ­ rym b i a ł e dominia m iałyby r o l ę w sp ó łp a rtn e ró w , a kolorowe k o l o ­ n i e d o s t a r c z a ł y b y surowców o r a z s i ł ę r o b o c z ą . Te k o n c e p cje b u d z i­ ł y Jednak s p rz e c iw w ię k s z e j c z ę ś c i s p o łe c z e ń s tw a przyw iązanego do l i b e r a l n y c h z a sa d wolnego h a n d lu .

S i l n a p o z y c ja F r a n c j i , k t ó r ą w A n g l i i o k r e ś l a n o wręcz ja k o hegemonię na k o n t y n e n c i e , b u d z i ł a n i e p o k ó j i powodowała p r z e c iw ­ d z i a ł a n i e FO. V/ oczach Anglików j e j niedawna a l i a n t k a ze swoją 7 0 0 - t y s i ę c z n ą a rm ią zdobyła ta k ą p o z y c ję w o js k o w o -p o lity c z n ą w E u r o p ie , t e b y ł a n ie m a l równie g ro źn a d l a i n t e r e s ó w b r y t y j s k i c h , co świeżo pokonana arm ia n ie m ie c k a . To p o c z u c ie z a g r o ż e n ia wzma­ gane by ło systemem sojuszów w E u ro p ie Środkowo-Wschodniej, j a k i F r a n c j a s tw o r z y ł a w l a t a c h 1920-1924, Toteż gdy t y l k o z n ik n ę ł o Z a g ro ż e n ie n i e m i e c k i e , F r a n c j a i A n g lia z a c z ę ły b a rd z o szybko

-ka f r a n c u s k a z m i e r z a ją c a do d a ls z e g o o s ł a b i e n i a Niemiec m u sia ła n a p o tk a ć na k o n t r a k c j ę b r y t y j s k ą , z p o c z ątk u n i e ś m i a ł ą , n a s i l a ­

j ą c ą s i ę po 1923 r .

P ła s z c z y z n ą k o n f r o n t a c j i s t a ł y s i ę dwa z a s a d n i c z e d l a powo­ j e n n e j Europy problem y: odszkodowania n i e m ie c k i e o r a z problem b e z p ie c z e ń s tw a i r o z b r o j e n i a , F r a n c j a upraw niona do 52?t r e p a r a ­ c j i n ie m ie c k ic h b y ł a żyw otnie z a in te r e s o w a n a w i c h wyegzekwowa­ n i u . D. Lloyd George, z a jm ujący z p o c z ą tk u podobne stan o w isk o w s p ra w ie s p ł a t , w krótce d o s z e d ł do w niosku, że J e s t ono s z k o d l i ­ we d l a A n j l i i z dwóch co n a jm n ie j powodów, obu rów nie ważnych: n i e m i e c k i e s p ł a t y wzmocnią go sp o d a rc z o F r a n c j ę o r a z z b y tn i o o -

s ł a b i ą Niemcy. Ponadto gospodarka b r y t y j s k a o f e r o w a ła na rynku e u ro p e js k im do s p rz e d a ż y c z ę s t o t e same a r t y k u ł y ( w ę g i e l , c h e ­ m i k a l i a , maszyny), k t ó r e t e r a z m iałby darmo d o s t a r c z a ć przem ysł n ie m ie c k i w ramach r e p a r a c j i . S y t u a c j a na odcinku reparacy jny m b y ł a dodatkowo komplikowana wzajemnymi z a d łu ż e n ia m i między pań­ stwami s o c ju s z n ic z y m i , z tym że F r a n c j a b y ł a zadłużon a u obu sw oich w ielicich a l i a n t ó w , A n g l i i i USA, podczas gdy A ng lia w y s tę ­ p u ją c w r o l i w i e r z y c i e l a wobec F r a n c j i (ponad 500 min funtów s z t . ) sama b y ł a z a d łu ż o n a na sumę w ie lo k ro ć w ię k szą w Sta n ac h Zjednoczonych. F r a n c u z i wykazywali s i l n ą s k ło n n o ść do t r a k t o w a ­ n i a spraw finansow ych jak o problemów p o l i t y c z n y c h i do z w ią z a n ia i c h z problemem r e p a r a c j i n i e m i e c k i c h , w zupełnym p r z e c i w i e ń s t ­ wie do p aństw a n g l o s a s k i c h , k t ó r e s k r u p u l a t n i e r o z d z i e l a ł y oba z a g a d n i e n i a , z w ła sz c z a od c z a s u (1923 r . ) gdy W. B r y t a n i a z a c z ę ł a s p ł a c a ć swój d łu g wobec Stanów. F r a n c j a zaabsorbowana w ysiłkam i u c z y n i e n i a z Niemiec o b s z a ru p r ó ż n i p o l i t y c z n e j , t a k d a l e c e s i ę w t o zaangażow ała, że w k r ó tc e , ku swemu z a s k o c z e n iu , s t a n ę ł a o - sam otniona wobec wspólnego f r o n t u mocarstw a n g l o s a s k i c h , a p r ó ż ­ n i a w Niemczech z o s t a ł a w y pełniona amerykańskim k a p it a łe m .

Na n i e m n ie js z e t r u d n o ś c i n a t r a f i ł problem b e z p ie c z e ń s tw a e - u r o p e j s k i e g o i związane z tym z a g a d n i e n ia r o z b r o j e n i a . Nowo u - tw orzona Liga Narodów, t>d samego p o c z ą tk u o s ł a b i o n a n ie o b e c n o ś c i ą t r z e c h n a j l i c z n i e j s z y c h narodów cywilizowanego ś w ia ta - Niem­ ców, Rosjan i Amerykanów, n i e mogła n a l e ż y c i e s p e ł n i a ć ty c h od­ p o w ie d z ia ln y c h f u n k c j i , j a k i e t r o c h ę n a iw n ie , w- e n t u z j a s t y c z n e j a tm o s f e r z e P a ry ża z 1919 r . , n a n i ą n a ło ż o n o . K o le jn e Zgroma­ d z e n ia L i g i i poufne n a ra d y p r z e d s t a w i c i e l i głównych mocarstw u pływ ały na p recyzo w aniu z a l e t t e z y f r a n c u s k i e j o p ie r w s z e ń s tw ie

d l a systemu _{b e z p ie c z e ń s t w a , zanim p r z e j d z i e s i ę do rozmów nad} rozbrojeniem, _{i d o k ł a d n i e o d w rotn ej t e z y b r y t y j s k i e j .}

S i l n y opór p r z e c iw r a t y f i k a c j i TW, g łów nie z powodu zobowią­ zań m i l i t a r n y c h z a w arty ch w a r t . 10 P a k tu L i g i Narodów, spowodo­ wał form a ln e a po c z ę ś c i i f a k t y c z n e w ycofanie s i ę Stanów Z je d ­ noczonych z p o l i t y k i e u r o p e j s k i e j . Większość s p o łe c z e ń s tw a n i e r o z u m ia ła z u p e ł n i e z a g ad n ie ń e u r o p e j s k i c h i o d n o s i ł a s i ę z n i e ­ u f n o ś c i ą do e u r o p e j s k i c h p o l i t y k ó w . I s t n i a ł o w d o datku n i e b e z ­ p ie c z e ń s tw o p o d z i e l e n i a młodego n a ro d u am erykańskiego na powaś- n ior.e ze sobą m n ie js z o ś c i e t n i c z n e . Anglikom s z c z e g ó l n i e p r z y p i ­

sywano j a k i e ś nadzw yczajne i d i a b o l i c z n e z d o ln o ś c i dyplom atycz­ n e , k t ó r e zawsze z d o ł a j ą " o szu kać" n a ró d a m e ry k a ń s k i.

Mimo t o p o l i t y k a b r y t y j s k a w l a t a c h 1918-1923, a ta k ż e i potem, k o r z y s t a ł a z dyskretnego^ p o p a r c i a d y p lo m a c ji am erykań sk iej, z w ła sz c z a na o d c in k a c h , g d z ie w g r ę wchodziło b e z p ie c z e ń s tw o j u t zainw estowanych w E u ro p ie am erykańskich k a p i t a ł ó w l u b u d z i e l o ­ nych pożyczek o r a z tam g d z ie p ro n ie m ie c k a p o l i t y k a b r y t y j s k a o-

t w i e r a ł a m ożliw ości d l a nowych l o k a t . N iem n iej i s t n i a ł y poważne s p r z e c z n o ś c i p o l i t y c z n o - g o s p o d a r c z e między obu państwami, kon­ c e n tr o w a ły s i ę one jednak goza Europą, głów nie na B lis k im i Da­ lekim W schodzie. Ta fo rm a ln a n e u t r a l n o ś ć amerykańska wobec spraw e u r o p e j s k i c h wraz z j e j rzeczy w isty m wpływem n a b i e g t y c h spraw b y ł a w tym o k r e s i e n a jw y g o d n ie js z a d l a p o l i t y k i USA i m u s i a ła być z pewnością przedmiotem c i c h e j z a z d r o ś c i p o l ity k ó w b r y t y j ­ s k i c h , mimo że poddawana b y ł a p r z e z n i c h k r y t y c e .

W omawianym o k r e s i e n i e d o s z ło do ż a d n e j f o r m a ln e j w s p ó łp ra ­ cy między W. B r y t a n i ą a Niemcami. P rzede w szystkim n i e p o t r z e b o ­ w ała tego A n g lia ,, k o n t e n t u j ą c s i ę przeszkodami stawianymi a n t y - n i e m i e c k i e j p o l i t y c e F r a n c j i . Poza tym W. B r y t a n i a wciąż b y ł a n a t y l e s i l n a a Niemcy s ł a b e , że obu stronom p orozum ienie t a k i e n i e wydawało s i ę a t r a k c y j n e . Niemcy bowiem n i e t y l e b y ły uważane w p o l i t y c e b r y t y j s k i e j za j e j n a t u r a l n e g o a l i a n t a a j e j p r o n i e - m ieckość n i e t y l e b y ł a efektem sentymentów p r o n ie m ie c k ic h s p o ł e ­ c zeństw a a n g i e l s k i e g o i je g o przywódców, choć 1 t a k i e b y ł y , co za e le m e n t e u r o p e j s k i e g o systemu równowagi s i ł . Każdy r z ą d n i e ­ m iecki bez względu na " k o lo r " swym głównym programem p o lity cz n y m c z y n i ł ^ n i e s i e n i e o g r a n ic z e ń n ałożonych na Niemcy po i c h k l ę s c e m i l i t a r n e j . Kw estią b y ł t y l k o wybór d r o g i . S p ry tn y manewr p o l i t y ­ ki n i e m i e c k i e j p o l e g a j ą c y na z b l i ż e n i u do ZSRR ( R a p a l l o ) z w r ó c ił

t

uwagę Anglików na n ie b e z p ie c z e ń s tw o c a ł k o w i t e j i z o l a c j i Niemiec lansow ane p r z e z dyplomację f r a n c u s k ą i spowodował próby ro z e rw a ­ n i a te g o a l i a n s u , rów nie groźnego d l a A n g l i i , co d l a F r a n c j i . Po­ l i t y c z n y plan Gustawa Stresemarma, o d r z u c a ją c y t a k t y k ę p o g ł ę b i a ­ n i a chaosu wewnętrznego i p o c z ą tk u ją c y w s p ó łp ra c ę , co prawda d e -

s tr u k t u r y w n ą w z a ł o ż e n i u i e f e k c i e , z państwami-twórcami TW, b y ł n a ręk ę W. B r y t a n i i i zystcał J e j p e łn ą a p r o b a t ę . Odbudowa gospo­ d a r c z a Niemiec ja k o ko nieczny warunek odbudowy Europy b y ła h a ­ słem ż y c z l i w i e przyjmowanym w Londynie i W aszyngtonie i tym w ię­ c e j k r y ty k i s p a d a ło na rzekomą f r a n c u s k ą p o l i t y k ę a n a r c h i i g o s­ p o d a r c z e j ( o k u p a c j a Fuhr;.’ ).

C zech osłow acja b y ł a wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej tym, k t ó r e w oczach Londyny m iało n a j s o l i d n i e j s z e podstawy egzy­ s t e n c j i g o s p o d a rc z e j i budzący z a u f a n i e program p o l i t y k i z a g r a ­ n i c z n e j . Edward Benesz o p a r ł podstawy swej dyplo m acji na p o s z a ­ nowaniu s t a t u s quo, p o p i e r a n i u L ig i Narodów i bezwarunkowej po­ l i t y c e p o koju i z rozum ienia między n aro d a m i, n i e w yrzekając s i ę Jednak p r a k t y c z n e j p o l i t y k i d l a z a b e z p i e c z e n i a p a ń s tw a . Wyrazem t e g o było s tw o r z e n i e r e g i o n a ln e g o p rzy m ierz a - M aiej E n te n ty - z J u g o s ła w ią (1920 r . ) i Rumunią (1921 r . ) , c i e s z ą c e j s i ę p o p a r­ ciem F r a n c j i a s k ie ro w a n e j g łó w n ie ,p r z e c iw Węgrom. E Benesz pod­ k r e ś l a ł , że Niemcy i R osja R ad ziecka (uznana de f a c t o w '1 9 2 2 r.) muszą u c z e s t n i c z y ć w p o l i t y c e e u r o p e j s k i e j i w L id z e Narodów. P i l n i e t e ż s t r z e g ł pewnej n i e z a l e ż n o ś c i od F r a n c j i i w o k r e s i e o k u p a c ji Ruhry o ferow ał swoje p o ś re d n ic tw o w n o r m a l i z a c j i s t o ­ sunków P a r y ż - B e r l i n , z y s k u ją c u z n a n ie Londynu i B e r l i n a . Dla zrównoważenia s o ju s z u podpisanego z F r a n c j ą w s t y c z n i u 1924 r . w pół roku p ó ź n i e j zawarł z Włocnami 5- l e t n i t r a k t a t o p r z y j a ź n i . D z i a ł a l n o ś ć E. Benesza na forum L i g i Narodów z y s k a ła ogó lne u - z n a n ie w E u ro p ie a na Czechosłowację spoglądano w tym o k r e s i e j a ­ ko na cz y n n ik s t a b i l i z a c j i e u r o p e j s k i e j . .

P o ls k a n i e b y ł a uważana p r z e z W. B r y ta n ię za p a r t n e r a p o l i ­ t y cz n e g o w E u ro p ie W schodniej. P o tę p ia n o tam rzekomy m ilita r y z m młodego państwa i wyrażano n i e w ia r ę w zdolno i i do s a m o d z ie ln e j e g z y s t e n c j i g o s p o d a r c z e j . Aktywna p o l i t y k a wschodnia P o l s k i u - t r u d n i a ł a p o rozu m ienie A n g lii z R o s j ą . Ponadto A n g lia s p r z e c i ­ w i a ł a a ię zbytniemu r o z s z e r z a n i u t e r y t o r i u m nowego państwa za­ równo kosztem R o s j i , ze względów e tn i c z n y c h , j a k i kosztem N ie ­ m iec, ze względów p o l i t y c z n y c h i ekonomicznych. Sprawy p o l s k i e

ш

o c e n i a n e b y ły na o ^ó ł w L^n4ynie w a s p e k c i e n ie m ie c k o - r o s y j s k i r o . S o j u s z p o l s k o - f r a n c u s k i z 1921 r . spowodował, że od t e j pory P o l s k ę z a c z ę to tra k to w a ć ja k o n a r z ę d z i e p e n e t r a c j i f r a n c u s k i e j w E u r o p !" środkow ej i W sch od n ie j. Dodatkowo j e s z c z e na stosunkach

p o l a i c o - a n g i e l e M c h zaważył pewien p a ra d o k3. Kiedy w 1919 r . An­ g l i a s kło n n a b y ła wyznaczyć P o l s c e r o l ę pomocnika s i ł k o n t r r e ­ w o l u c j i , t a we własnym dobrze pojętym i n t e r e s i e n i e c h c i a ł a w

tym u c z e s t n i c z y ć . N a to m ia s t, gdy w 1920 r . , po z a ła m a n iu s i * głównego im p etu k o n t r r e w o l u c j i i w ycofaniu s i ę A n g l i i z i n t e r ­ w e n c j i , c . P i ł s u d s k i pod hasłem waJLki z bolszewizmem f a k t y c z n i e r e a l i z o w a ł n i e swój p r z e c i e ż program i n k o r p o r a c y j n y , A n g lia b y ła

ju ż w t r a k c i e n e g o c j a c j i handlowych z R o s ją R a d z ie c k ą . Uznanie p r z e z Radę Ambasadorów w 1925 г . , a tym samym p r z e z W. B r y t a n i ę w schodnich g r a n i c P o l s k i o z n a c z a ło pewną, dosyć t r w a ł ą s t a b i l i z a ­ c j ę we wzajemnych s to s u n k a c h , n i e o z n a c z a ło jed n a k u z g o d n ie n ia w s z y s tk ic h r ó ż n i c a n i z b l i ż e n i a , d l a k tó r e g o b r é k b y ło o b ie k ty w ­ nych p r z e s ł a n e k i czemu p r z e s z k a d z a ł t r a d y c j o n a l i z m p o l i t y k i b r y t y j s k i e j , d a j ą c e j pierw szeń stw o dużym i siln y m organizmom pań­

stwowy», tak im ja k Niemcy, czy R o s ja R a d z ie c k a .

S to s u n k i a n g i e l s k o - w ł o s k i e ju ż wtedy, mimo o f i c j a l n e j p o p r a ­ w ności, cechowały s i ę k o m p lik ac ja m i, k t ó r e z a pow iad ały p ó ź n i e j ­ s ze t r u d n o ś c i . T rad y cyjn e w s p o łe c z e ń s t w i e i p o l i t y c e w ł o s k i e j s y m p a tie p r o b r y t y j s k i e , m ające swój rodowód, z d a je s i * , prze d e w szystkim w a n t y f r a n c u s k i e j p o s ta w ie Włochów, n i e dopro w a d z iły do aktyw nej w sp ó łp ra c y obu p ań stw , t a k z uwagi na rez e rw ę Bry­ tyjczyków wobec fa sż y z ra i, ja k i a s p i r a c j e k o l o n i a l n e Włoch. . Z b l i ż a ł oba państw a podobnie n i e c h ę t n y i p e ł e n n i e u f ń o ś c i s t o s u ­

nek do F r a n c j i . Próby p r z e c i w d z i a ł a n i a f r a n c u s k i e j d o m in a c ji n i e zawsze b y ły s k u te c z n e i Włosi c z u l i s i ę s f r u s t r o w a n i e fe k tam i f r a n c u s k o - w ł o s k i e j r y w a l i z a c j i , z w ła sz c z a w b a s e n i e naddunajskina, k t ó r y uw ażali za n a t u r a l n y k i e r u n e k swej e k s p a n s j i . W 1923 r . j e d n a k , w c z a s i e okupowania Ruhry p r z e z wojska f r a n c u s k i e , Włosi f o r m a l n i e p o parli. F r a n c j ę , c z u j ą c s i ę c i ą g l e J e s z c z e mocarstwem “w e r s a l s k im " .

2« C h a r a k te r y s t y k a P a r t i i P racy i ogólna k o n c e p cja l a b o u r zys to w skie j p o l i t y a l z a g r a n i c z n e j

i

Masowa o r g a n i z a c j a a n g i e l s k i e j k l a s y r o b o t n i c z e j , P a r t i a P r a ­ c y , p o w s ta ła w 1900 r . i do 1906 r . występowała pod pazwą

Komi-2

t e t R e p r e z e n t a c j i R o b o tn ic z e j . Z o s t a ł a ona powołana do ż y c ia n a w sp ólne j k o n f e r e n c j i N i e z a l e ż n e j P a r t i i P ra c y , F e d e r a c j i So­ c j a l d e m o k r a t y c z n e j (SDF) i p r z e d s t a w i c i e l i k i l k u związków zawodo­ wych, głównie ro botn ikó w niew ykw alifikow anych, s k u p ia ją c y c h ok .

500 t y3. członków . Wybory 1906 r . p r z y n i o s ł y m łod ej p a r t i i , n i e m a j ą c e j j e s z c z e sprecyzowanych a m b ic ji p o l i t y c z n y c h , w i e l k i suk­ c e s wyborczy w p o s t a c i wprowadzenia do p a rla m e n tu 29 p osłów . Se­ k r e t a r z e m p a r t i i w j e j pierwszym o k r e s i e b y ł James Ramsay Mac­ D onald. P a r ti a - od p o c z ą tk u i s t n i e n i a b y ła n a s ta w io n a na p a r l a ­ m en tarne metody walki p o l i t y c z n e j a program " s o c j a l i s t y c z n y c h " przem ian b y ł w i ę c e j n i ż m g l i s t y , co w 1911 r . spowodowało d ru g ą j u ż s e c e s j ę ( p i e r w s z e j dokonała SDF) lewicowych członków N ie z a ­ l e ż n e j P a r t i i P r a c y , k t ó r z y wespół z SDF u t w o r z y l i B r y t y j s k ą Pa­ r t i ę . S o c j a l i s t y c z n ą , Stosunek do wojny 1914 r . wywołał w P a r t i i Pracy podobne sp o ry 1 p o d z i a ł y Jak w in n y ch p a r t i a c h s o c j a l d e ­ m o kraty czn y ch . M n ie js z o ś ć , głównie z N i e z a l e ż n e j P a r t i i P ra c y z

MacDon*aldem, będącym ta k ż e przewodniczącym P a r t i i P ra c y , w y stą ­ p i ł a p r z e c iw prowadzonej w o j n i e . K ierow ały nimi pobudki p a c y f i ­ s ty c z n e o r a z p r z e k o n a n ie , że wojna prowadzi do z u b o ż en ia k l a s y r o b o t n i c z e j . W iększość, na c z e l e z A. Hendersonem, k t ó r y z a s t ą ­ p i ł J . R. MacDonalda na stan o w isk u przew odnicząceg o P a r t i i , n a ­ s ta w io n a bardzo p a t r i o t y c z n i e o p o w ie d z ia ła s i ę za w sp ó łp ra c ą z

rzą d e m , a A. Henderson w krótce wszedł do p ierw s z e g o g a b in e t u ko­ a l i c y j n e g o H. H. A s q u i th a . Dwóch in n y c h la b o u r z y s tó w z a j ę ł o s t a ­ no w iska w r z ą d z i e o pomniejszym z n a c z e n iu . Wybory w 1918 r. p r z y ­ n i o s ł y d a l s z e p o w ię k sze n ie l i c z b y głosów oddanych na P a r t i ę P r a

-2

Wiadomości d o ty c z ą c e P a r t i i P râcy z a c z e r p n i ę t e z î С. F . B r a n d , The B r i t i s h Labour P a r t y , A S h o r t H i s t o r y , London

1965;. fi. D, И. С o 1 e , A H i s to r y o f S o c i a l i s t Thought, t . 4, London 195З5 i d e m , R . P o s t g a t e , The Common People 1746-1946, London 1948; J , K u c z y ń s k i , P o ło ż e n ie r o b o t ­ ników w A n g lii» Warszawa 1951; H. P e 1 1 i n g, A S h o r t H i s to r y o f t h e Labour P a r t y , London 1965.

с у . W I z b t e Gmin z a s i a d ł o 57 posłów wybranych p r z e z 2,250 min wyborców wobec 5 ,5 min głosów oddanych na kandydatów obu p a r t i i k o a l i c y j n y c h , konserw atyw nej i l i b e r a l n e j . J a k w id a ć , w tym o- k r e s l e P a r t i a P racy b y ła o f i a r ą a r c h a ic z n e g o , Jednomandatowego i n i e p r o p o r c j o n a l n e g o systemu wyborczego, k t ó r y u t r u d n i a ł zdobycie głosów p a rtio m nowym, takim w ł a ś n ie Jak Labour P a r t y .

Walka o poprawą p o ł o ż e n i a k l a s y r o b o t n i c z e j , zawieszona p r a k ­ t y c z n i e w l a t a c h 1914-1918, o d ż y ła ze zdwojoną s i ł ę w 1919 r P o s ł u g u ją c s i ę wskaźnikiem "dni s tra jk o w y c h " w y g lą d a ła ona n a ­ s t ę p u j ą c o : 191? i 1918 r . - c k . 5,5' min dni s tr a jk o w y c h , 1919 r . - ok . 35 min, 1920 r . - ok. 26 min, 1921 r . - ' o k . 86 min. V n a ­ s tę p n y c h l a t a c h aktywnośó s tr a jk o w a s p a d ła ’ gw a łto w n ie , by wy­ buchnąć n a g l e w 1926 r . - ok . 160 min dn i skrajkow ych, a l e w l a ­ t a c h n a s tę p n y c h , nawet w o k r e s i e k r y z y s u , nigdy n i e p r z e k r o c z y ł a 10 min, o s c y l u j ą c wokół 2-4 min dn i s t r a j k u . Rok 1919 i 1920 by­ ł y l a t a m i n a j w i ę k s z e j aktyw ności p o l i t y c z n e j r u c h u r o b o tn i c z e g o W. B r y t a n i i - h a s ł o : "Ręce p r e c z od K raju Rad" J e d n a ło P a r t i i P ra c y nowych zwolenników.

W 1922 r . przywództwo P a r t i i Pracy w r ó c ił o w ręce'M acD o nald a. P o t r a f i ł zdobyć s o b ie w p a r f i i p o z y c j ę , j a k i e j n i k t p r z e d niia n i e zajmował - "chairm an and l e a d e r " m iało p o d k r e ś l a ć , że J e s t on przywódcą O pozycji Jego K r ó le w s k ie j Mości i p o te n c ja ln y m szefem r z ą d u JKM. K olejny sukces wyborczy w 1922 r . - 4 , 2 min głosów i

142 posłów w p a r la m e n c ie - wzmocnił J e s z c z e Jego p o z y c ję , rüe kwe­ stiono w an ą p r z e z n ik o g o do 1931‘r . , kied y t o sam dokonał rozłam u w P a r t i i P r a c y .

Labour P a r ty aż do 1918 r . b y ł a p a r t i ą a f i l i u j ą c ą z w iązki zawodowe i l o k a l n e o d d z ia ł y N i e z a l e ż n e j P a r t i i P r a c y , ' Członkom ' stwo in d y w id u aln e zawsze b y ło znikome i bez z n a c z e n i a . Nie po­ s i a d a j ą c długo od działów lo k a l n y c h P a r t i a P ra cy o r g a n iz o w a ła s i ę t y l k o do wyborów a i t o w o p a r c i u o p r o w in c jo n a ln e t r a d e uniony i o d d z ia ł y l o k a l n e N i e z a l e ż n e j P a r t i i P ra c y , t a k że J e s z c z e w l a t a c h d w u d ziesty ch j e j posłów trak to w an o c z ę s t o po p r o s t u Jako p r z e d s t a w i c i e l i ru ch u związkowego. S i l n e wpływy na północy k r a ­

j u , w S z k o c j i , z a w d z ię c z a l i l a b o u r z y ś c i N i e z a l e ż n e j P a r t i i P r a ­ c y , k t ó r a o p i e r a ł a s i ę na indywidualnym c z ło n k o s tw ie i wśród o r g a n i z a c j i a f i l io w a n y c h do P a r t i i Pracy w y r ó ż n ia ła s i ę n a j b a r ­ d z i e j konsekwentnym programem s o c j a l i s t y c z n y m . V 1923 r . p a r t i a

r a d o k s a l n e b y ło t o , że w ł a ś n ie z t e j p a r t i i p o c h o d z i l i n a j b a r ­ d z i e j konserwatywni przywódcy r u c h u la b o u r z y s to w s k ie g o m. i n . James Ramsay MacDonald i P h i l i p Snowden. Miało to o t y l e i s t o t n e z n a c z e n ie , że i c h b a r d z i e j lew icow i k o le d z y , powodowani p a r t y j n ą l o j a l n o ś c i ą , powstrzymywali s i ę na forum parlam entarnym od b a r ­ d z i e j o s t r y c h , k r y ty c z n y c h uwag pod i c h a d re se m . Zapewnienie so­ b i e ^opa rc ia w N i e z a l e ż n e j P a r t i i P racy b y ło chyba Jednym z chy­

t r z e j s z y c h p o s u n ię ć t a k ty c z n y c h MacDonalda.

W 1920 r . l i c z b a członków P a r t i i P racy p r z e k r o c z y ł a A min, by w połow ie l a t d w u dziesty ch u s t a b i l i z o w a ć s i ę na p u ł a p i e ok. 3 . 5 min, W tym c z a s i e związki zawodowe s k u p i a ł y odpowiednio o k . 8 . 5 min i o k . 5 ,5 min członków. Przy o c e n ie w i e l k o ś c i ty c h c y f r n a le ż y jedna.-: pam ię ta ć o sp ecy ficzn y m c h a r a k t e r z e c z ło nk ostw a ( t z w . a f f i l i a t e d membership) w P a r t i i P ra c y , g d z ie 98-995>- s t a n o ­ w i l i członkow ie związków zawodowych, s t a j ą c y s i ę n i e j a k o automa­ t y c z n i e członkami P a r t i i P racy pó w s t ą p i e n i u do związku, oczyw iś­ c i e J e ś l i był on a f i l i o w a n y do Labour P a r t y , Ponadto P a r t i a P r a ­ cy n ig d y n i e b y ł a a n i n i e s t a r a ł a s i ę być monolitem programowym a d y s c y p li n a w s e n s i e id eo lo g ic z n y m b y ł a p o jęc iem obcym.

Najwyższym or.janem wykonawczym b y ł Krajowy Kom itet Wykonawczy ( N a t i o n a l E x e c u tiv e Com m ittee), a ustawodawczym - doroczny z ja z d d e l e j a t ć w (tz w . a n n u a l c o n f e r e n c e ) . Z jazd s p e ł n i a ł tę ’_{f u n k c ją}

r a c z e j t e o r e t y c z n i e n i ż p r a k t y c z n i e , gdyż je g o r e z o l u c j e n i e by­ ł y obow iązu jące a n i d l a egzekutywy, ani d l a tzw . , p a r l i a m e n t a r y Labour P a r t y , s k ł a d a j ą c e j s i ę z la b o u r z y s to w s k ic h posłów do Izby Gmin, k t ó r a to w p r a k t y c e w y ty c z ała k i e r u n e k p o l i t y c z n y p a r t i i . U z g odnienie k o m p e te n c ji i wzajemnych z a l e ż n o ś c i t y c h t r z e c h o r ­

ganów b y ło sprawą c i ą r l e żywo dyskutowaną i do u z i ś j e s z c z e n i e r o z w ią z a n ą f o r m a l n i e , cho‘ć f a k t y c z n i e n a Jp o w fiJn iejsz ą p o z y c ję zdoby ła s o b ie r e p r e z e n t a c j a p a r l a m e n t a r n a , co j<jst z ro z u m ia łe ze względu na deklarow ane p r z e z p a r t i ę p r z y w ią z a n ie do sy3teaiu

p a r l a m e n t a r n e g o .

W dyplo m acji b r y t y j s k i e j z a s a d a k o n t y n u a c j i p o l i t y k i z a g r a ­ n i c z n e j , n i e z a l e ż n i e od zachodzących zmian p a r t y j n y c h , n i e b y ł a m ocniej podważana do c z a s u p o ja w ie n ia s i ę na a r e n i e p o l i t y c z n e j P a r t i i P r a c y . Do początków XX s t u l e c i a powszechny był ponadto p o g lą d , że p o l i t y k a z a g r a n ic z n a j e s t domeną zawodowych dyploma­

tów a sprawy j e j d o ty c z ą c e l e ż ą poza obszarem o p i n i i i d y s k u s j i p u b l i c z n y c h . N i e p is a n a , l e c z ko n sek w en tn ie p r z e s t r z e g a n a , z a s a