268 Book Reviews I Comptes rendus I Recenzje
Ulf JONSSON SJ, Foundations for Knowing God. Bernard Loner-gan's Foundations for Knowledge of God and the Challenge from Antifoundationalism [Podstawy poznania Boga. Bernarda Lonergana
podstawy poznania Bega i wyzwania ze strony antyfundacjonalizmu] (Fran]^furt/]VI: Verlag Peter Lang, 1999), ss. 367.
Zagadnienia, na litorych slsiupia si^ Bernard J. F. Lonergan SJ (1904¬ 1984), kanadyjsld filozof i teolog, dotyczq glöwnie teorii poznania, logiki i metodologii. W czasie podstawowego kursu filozofii Lonergan studiowal matematyk^, co wjwarlo wplyw nie tylko na jego ogölne spojrzenie na filozofiq i teologi^, lecz takze na rozumienie ich naukowych metod. Podstawowe dzielo Lonergana Insight (1957) bylo poczqtkowo zaplano-wane jako praca z zakresu metodologii teologicznej. W glöwnej mierze znajdujemy w niej filozoficzne studium nad ludzldm rozumowaniem: co wlasciwie czyni^, gdy poznaj^? O ile w Insight poznanie jest zasadniczo rozumiane jako czynnosc scisle intelektualna, o tyle w nast^pnej Iduczowej ksiqzce Method in Theology (1972) Lonergan odwoiuje si§ takze do odczuc, traktujqc je jako intencjonalne odpowiedzi na wartosci. Sqdy 0 wartosciach sq dla niego syntezq poznawczych i emocjonalnych stanöw osoby. Lektura Logiki wiary J . H . Newmana, a zwlaszcza jego rozumienie praktycznej argumentacji (znanej pod terminem „method of illative sense"), inspirowala Lonergana do zadawania ciqgle na nowo pytania, ktöre z czasem uroslo do centralnego pytania jego filozofii i teologii: jaka rola w ludzkim poznaniu przypada sqdom? Wydawanie sqdöw jest zwiqzane z rozwojem osoby, ktöra staje si^ autentycznym podmiotem. Oznacza to, iz musi ona najpierw stac si§ podmiotem egzystencjalnjrm. Osiqga to poprzez tak zwanq „transcendencja samej siebie" (self-transcendence), ktöra z kolei jest ukonstytuowana przez dqzenie osoby do zadawania pytan i wydawania sqdöw natury inte-lektualnej, moralnej i egzystencjalnej.
Jonsson stawia swojej pracy podwöjny cel. Najpierw szczegölowo analizuje lonerganowskq teerig dotyczqcq rodzajöw podstaw teoriopo-znawczych, do ktörych odwolujemy si§ przy adekwatn3nn uzasadnianiu poznania Bega. Opierajqc si^ na tej analizie odpowiada na pytanie, czy Lonergan jest fundacjonalistq (foundationalist) teoriopoznawczym, czy tez nie.
W rozdziale I. Ogolny zarys filozofii Lonergana autor omawia epistemologiczne aspekty lonerganowskiej „metody transcendentalnej". Sam Lonergan charakteryzuje jq nast^pujqco: „W dzialaniu ludzldego umyslu powinnismy dostrzec metody transcendentalnq, to znaczy podstawowy schemat czynnosci obecnych w kazdym procesie poznaw-czym" (s. 70). Okreslenie „metoda transcendentalna" ma przypominac, ze uzyskane z jej pomocq wyniki nie ograniczajq si§ tylko do jakichs
Book Reviews I Comptes rendus I Recenzje 269
czqstkowych zakresow czy podmiotow, lecz ze dotyczy ona warunköw mozliwosci poznania, o ile te sq warunkami a priori. Metoda transcen-dentalna, wedlug Jonssona, odgr5rwa podstawowq rol^ w Lonergana teorii poznania Boga. Na stronach 102-109 Jonsson pokazuje niescislosc tezy, wedlug ktörej Lonergan jest przedstawicielem tomizmu transcen-dentalnego, jaki reprezentowala Szkola Marechala.
Rozdzial II. Lonergan o poznaniu Boga przedstawia rozwöj, jaki mozna zauwazyc w Lonergana filozofii Bega: od Insight do ukazania si^ Method in Theology, jak röwniez i w okresie po ukazaniu si^ tej ksiqzki. Znajdujemy w nim takze szczegölowo odtworzenie podstawowych elementöw tej filozofii. Zasadniczjnn p5^aniem przy tym jest: jak poznanie Boga jest w ogöle mozliwe? Juz samo sformulowanie pjrtania wskazuje na odniesienie do metody transcendentalnej. Szczegölnie duze miejsca Jonsson poswi^ca przedstawieniu argumentacji za istnieniem Boga, zawartej w rozdziale 19. Insight (General Transcendent Knowl-edge). O znaczeniu tego rozdzialu dla zrozumienia calej argumentacji Lonergana swiadczy chociazby fakt, ze na jego temat w latach 1974¬ 1991 ukazalo si^ 10 rozpraw doktorskich. Lonergan rozröznia pomi^dzy ogölnym transcendentalnym poznaniem Boga (dotyczy ono poznania istnienia Boga) i specyficznym poznaniem transcendentalnym (problem zla w swiecie). Wedlug Lonergana zla nie nalezy traktowac jako racj^ lub przycz)m^ ale jako ogölny brak.
W nast^pnym rozdziale Fundacjonalizm: temat do dyskusji Jonsson przedstawia dwa typy fundacjonalizmu. (1) Fundacjonalizm w wqskim znaczeniu jest normatywnq teoriq o rodzajach uporzqdkowania struktury konkretnego szeregu uzasadnionych sqdöw. Struktura ta wedlug Jonssona ma najcz^sciej postac budowli, ktörej fundamenty (tzw. sqdy fundacjonalne czyli podstawowe) posiadajq status epistemicznego pierwszenstwa, poniewaz sq uzasadnione w sposöb bezposredni (tzn. bez odwolywania si^ do innych sqdöw). Wszystkie pozostale sqdy wynikajq z tak rozumianych sqdöw podstawowych i - posrednio lub bezposrednio - odnoszq si^ do nich. Zalozenie, ze rozröznienie pomi^dzy sqdami podstawowymi a sqdami z nich wyprowadzonjmii jest w ogöle mozliwe, nalezy do istoty fundacjonalizmu w wqskim rozumieniu tego terminu. Podstawowe elementy ludzkiego poznania majq wi^c charakter sqdöw, ktöre z kolei ujawniajq si§ w zdaniach. Fundacjonalisci rözniq si^ co do tego, jakie rodzaje sqdöw nalezy uznac za podstawowe. Najcz^sciej
W3miienian5nni rodzajami sq: sqdy spostrzezeniowe, sqdy introspekcyjne,
rozumowe prawdy a priori. Do tak rozumianych teorii fundacjonalistycz-nych mozna zdamiem Jonssona zaliczyc pozytywizm logiczny M . Schlicka i A. J. Ayera, dla ktörych tzw. zdania protokolarne majq wlasnie status zdan fundacjonalnych, tj. zdan, ktörych prawda W3mika bezposrednio z obserwacji empirii, z danych zmyslowych. (2) Fundacjonalizm
270 Book Reviews I Comptes rendus I Recenzje
w szerokim znaczeniu twierdzi, ze ludzkie poznanie musi miec jakies stale, w sposöb bezposredni uzasadniane fundamenty (jednak niekonie-cznie muszq to byc fundamenty zdaniowe). Omawiajqc przeciwne do fundacjonalizmu stanowiska (tzw. anty-fundacjonalizmu), Jonsson rozröznia kolejne dwie grupy: (a) prowadzonq w filozofii postmoderni-stycznej (J. Derrida, J.F. Lyotard) krytyk§ fundacjonalizmu w szerokim znaczeniu, oraz (b) krytyk^ fundacjonalizmu w wqskim znaczeniu rozwini^tq w filozofii analitycznej (R. Rorty, H . Putnam). Stosunkowo duzo miejsca Jonsson poswi^ca najostrzejszej formie tej krjrtyki - Sellarsowskiej krytyce „mitu danosci" (the m5^h of the given) (s. 273¬ 280, 287-288, 301, 313n.). Mit ten - jak Jonsson slusznie zauwaza - rodzi si? z pomieszania doswiadczalnej bezposredniosci z epistemicznq „danosciq", pomieszania, w wyniku ktörego czystym wrazeniom zostaje przyznany status poznawczy. Krytykujqc tego rodzaju epistemicznq „danosc" Sellars stwierdza, ze same wrazenia jeszcze nie sq poznaniem. Mogq nim zostac dopiero po polqczeniu z sqdami, w ktörych z kolei znajdujemy element j^zykowy.
Dyskusj? nad slusznosciq czy nieslusznosciq szeroko rozpowszechnio-nej tezy, ze Lonergan jest fundacjonalistq teoriopoznawczym, Jonsson przeprowadza w rozdziale IV. swojej pracy. Tutaj wlasnie Autor dokladnie analizuje Lonergana filozofiq Bega pod kqtem pytania: czy jest on fundacjonalistq, a jezeli tak, to w jakim sensie? Jonsson wykazuje, iz Lonergan odrzuca - podobnie jak Sellars i jego uczen R. Rorty - fundacjonalizm rozumiany wqsko: poznanie nie moze byc pojmowane wedlug modelu odwolujqcego si? do „umyslowego patrzenia" i wynikajqcych z niego bezposrednich sqdöw. Ani naturalne, ani ponadnaturalne poznanie Bega nie jest ugruntowane w samych zdaniach czy w przekonaniach o Bogu. Elementom podstawowym w poznaniu Bega jest intelektualny, moralnie i religijne przemieniony podmiot ludzki. Lonergan jest natomiast — wedlug Jonssona - fundacjo-nalistq w szerokim sensie, poniewaz jego filozofia Boga jest zbudowana na „fundamencie" wspomnianej juz metody transcendentalnej. Natural-ne poznanie Boga jest dost?pNatural-ne rozumowi ludzkiemu, ponadnaturalNatural-ne poznanie Bega jest wynikiem daru laski dla ludzkiego podmiotu i jest zwiqzane z doswiadczeniem religijn3nn. Poznanie takie jest mozliwe tylko u osöb moralnie i religijnie zintegrowanych.
Jonsson jest teologiem i pisze j?zykiem przyst?pnym, unika przyta-czania precyzyjnych, zbudowanych wedlug logicznych zasad dowodöw za lub przeciwko fundacjonalizmowi w scislym znaczeniu (dowody takie podaje np. W. Alston w artykule Two types of foundationalism, „The journal of philosophy", 73 (1976), s. 165-185). Dlatego z punktu widzenia
filozofii analitycznej jego wywody, zwlaszcza gdy chodzi o przedstawie-nie argumentacji uzywanej przez fundacjonalizm w wqskim znaczeniu.
Book Reviews I Comptes rendus I Recenzje 271
pozostawiajq sporo do zyczenia. Brak ten staje si? zaletq, gdy ksiqzk? potraktujemy jako ogolne wprowadzenie do wspölczesnych dyskusji na temat roli sqdöw w poznaniu, i to zaröwno dyskusji teologicznych jak i filozoficznych. Dlatego dla filozoföw najciekawszy jest rozdzial III omawianej pracy. Ksiqzka Jonssona jest wi?c godnq polecenia lekturq nie tylko dla zajmujqcych si? teologiq naturalnq, ale röwniez dla filozoföw, teoretyköw poznania, zainteresowanych sledzeniem sporöw na ciqgle aktualny temat fundacjonalizmu.
Jozef BREMER SJ
Jay F. ROSENBERG, Thinking clearly about Death [Myslec jasno
0 Smierci] (Indianapolis: Hackett Publishing Company, 21999), ss. 337.
Drugie wydanie ksiqzki prof dr Rosenberga zawiera, jak autor sam zaznacza, tylko niewielkie stylistyczne poprawki w stosunku do wydania pierwszego, ktöre ukazalo si? w roku 1983. Na uwag? zasluguje to, ze omawiane wydanie ukazalo sie w renomowanym wydawnictwie Hacketta. Wydanie pierwsze zainteresowalo raczej akademickie kr?gi filozoföw i psychologöw.
Rosenberg jest profesorem filozofii analitycznej (Taylor Grandy Professor of Philosophy) w Uniwersytecie North Carolina at Chapel Hill. Z jego bibliografii obejmujqcej kilkadziesiqt pozycji na szczegölnq uwag? zaslugujq ksiqzki: Linguistic Representation (Dordrecht, 1974), One World and our Knowledge of It (Dordrecht, 1980), The Thinking Self (Philadelphia, PA, 1986), Beyond Formalism: Naming and Necessity for Human Beings (Philadelphia, PA, 1994).
Rozdzialy 1-5 Thinking clearly about Death sq poswi?cone tematyce z zakresu - jak autor jq nazywa - „metafizyki smierci", a rozdzialy 6-10 tematyce zwiqzanej z „etykq smierci". Pod haslem „metafizyka" Rosen-berg dyskutuje takie problemy jak: natura osoby, natura smierci, natura duszy, umyslu, pytania o istnienie wartosci.
Zas pod haslem „etyka" - tematy zwiqzane z eutanazjq, ze sztucznym przedluzaniem zycia, z p5^aniem o stron? moralnq samoböjstwa, z analizq röznego typu przezyc, jakie dana osoba wiqze ze smierciq. Na samym poczqtku autor podkresla, ze mozliwosci techniczne wspölczesnej medycyny sklaniajq nas do zaj?cia si? aktualnym pytaniem: kto tak naprawd? umiera i kiedy. Autor jest zdania, ze jasne möwienie o smierci mozna i nalezy odgraniczyc od naszych odczuc i uczuc z niq zwiqzanych, od uczuc zwiqzanych z bezpowrotnq stratq ukochanych osöb, z l?kiem przed smierciq.
Swojq argumentacj? Rosenberg prowadzi z pozycji materialistycz-nych, a fakt, ze nie omawia calej emocjonalnej strony zwiqzanej na
