Maria Agnieszka Borkowska-£ydka (1923–2019)
Maria Borkowska urodzi³a siê 27 paŸdziernika 1923 r.w Poznaniu. Ojciec Hilary Borkowski by³ notariuszem, a matka El¿bieta z domu nazywa³a siê Hilarowicz. Maria mia³a troje rodzeñstwa. W 1930 r. rodzina przenios³a siê do Rawicza, gdzie Maria do czasu wybuchu wojny zd¹¿y³a ukoñczyæ 3 klasy gimnazjum. Ojciec zmar³ w 1934 r.
W czasie okupacji Maria pracowa³a w przedsiêbior-stwie budowlanym w Rawiczu, a w czerwcu 1944 r. zosta³a wraz z matk¹ i rodzeñstwem wywieziona przez okupanta do przymusowej pracy w fabryce czo³gów w miejscowoœci St. Valentin w Austrii, gdzie pracowa³a do koñca wojny.
Po wojnie zamieszka³a w Poznaniu, w 1946 r. zda³a maturê w Liceum Humanistycznym im. D¹brówki, a nastêp-nie podjê³a studia w sekcji chemicznej Wydzia³u Matema-tyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Ju¿ na drugim roku studiów zosta³a asysten-tem wolontariuszem przy Katedrze Chemii Nieorganicznej UAM. W paŸdzierniku 1950 r. zosta³a zatrudniona jako zastêpca asystenta w Zak³adzie Mineralogii i Petrografii, kierowanym przez profesora K. Smulikowskiego. Studia ukoñczy³a w czerwcu 1951 r., uzyskuj¹c stopieñ magistra filozofii w zakresie chemii i otrzyma³a nakaz pracy w tym samym zak³adzie.
KARIERA NAUKOWA, FUNKCJE
Po roku od zakoñczenia studiów zosta³a wraz z prof. K. Smulikowskim oraz ca³ym jego zespo³em przeniesiona s³u¿bowo do Warszawy i zatrudniona w organizuj¹cym siê w³aœnie Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie szybko awansowa³a: 1 paŸdzierniku 1952 uzyska³a stanowisko asystenta w Katedrze Petrografii, w styczniu 1953 r. – starszego asystenta, a w czerwcu 1954 r. – adiunk-ta. Specjalizowa³a siê w petrografii ska³ krystalicznych, rozpoczê³a sw¹ pracê kandydack¹ (ówczesny odpowiednik doktoratu wg systemu radzieckiego) pt: Charakterystyka petrograficzna kwaœnych intruzji sudeckich.
Gdy w 1956 r. powstawa³ Zak³ad Nauk Geologicznych PAN, prof. K. Smulikowski, który ju¿ wówczas ³¹czy³ z jej osob¹ wielkie nadzieje, tak pisa³, wnioskuj¹c o przeniesie-nie do tej nowej placówki: Mgr M. Borkowska jest osob¹ o wielkich uzdolnieniach do pracy badawczej, o wielkiej starannoœci i krytycyzmie naukowym i o niezmordowanej pracowitoœci. Jej ofiarnoœæ w zespo³owej pracy naukowej i dydaktycznej Katedry jest godna najwiêkszego podziwu. Jako asystentka Katedry wybija³a siê zawsze niezwyk³¹ sumiennoœci¹ i obowi¹zkowoœci¹, zawsze gotowa do udzie-lania pomocy zarówno m³odszym kolegom jak magistran-tom i studenmagistran-tom lat ni¿szych. St¹d w pracy dydaktycznej mia³a zawsze doskona³e wyniki. Stale by³a ona moj¹ g³ówn¹ pomocnic¹ we wszystkich pracach Katedry zarówno dydak-tycznych, jak administracyjnych i naukowych, a dziœ osi¹g-nê³a pod tym wzglêdem du¿¹ wprawê i znaczn¹ samodziel-noœæ. Na podkreœlenie zas³uguje jej znajomoœæ 4 jêzyków obcych [...].
Zgodnie z tym wnioskiem M. Borkowska od 1 lipca 1956 r. podjê³a pracê w ZNG PAN. W kwietniu 1959 r. uzy-ska³a na Wydziale Geologii UW stopieñ doktora (ZNG nie
mia³ wówczas odpowiednich uprawnieñ) na podstawie roz-prawy Granitoidy kudowskie na tle petrografii g³ównych typów kwaœnych intruzji Sudetów i ich przedpola. W 1959 r. przebywa³a 2 miesi¹ce w Instytucie Mineralogii Uniwersy-tetu Sztokholmskiego, a na prze³omie 1962/1963 – 3,5 miesi¹ca w Laboratorium Mineralogii i Krystalografii na Sorbonie. Pobyt w tym laboratorium umo¿liwi³ jej ukoñ-czenie rozprawy pt. Petrografia granitu Karkonoszy, która sta³a siê podstaw¹ habilitacji. Przewód habilitacyjny zosta³ przeprowadzony na Wydziale Geologii UW i zakoñczony w czerwcu 1965 r., wg ówczesnych przepisów uzyskaniem stopnia naukowego docenta w zakresie mineralogii i petro-grafii. W zak³adzie zajmowa³a stanowisko samodzielnego pracownika naukowego. W 1973 r. zosta³a powo³ana na stanowisko profesora nadzwyczajnego, a w lipcu 1991 r., po uzyskaniu tytu³u profesora, wiceprezes PAN mianowa³ j¹ na stanowisko profesora zwyczajnego.
Zas³u¿one awanse naukowe nie zmniejsza³y jej obo-wi¹zków zwi¹zanych z pe³nionymi funkcjami. Od listopa-da 1966 r. do lipca 1979 r. M. Borkowska by³a zastêpc¹ ds. naukowych kierownika Zak³adu Nauk Geologicznych PAN, a po przekszta³ceniu go w Instytut Nauk Geologicznych PAN – wicedyrektorem ds. naukowych. W pamiêtnym grudniu 1980 r., skutkiem aktywnego poparcia ZZ Solidar-noœæ, sekretarz naukowy PAN powierzy³ prof. Borkow-skiej stanowisko p.o. dyrektora instytutu, a w maju 1981 r. zosta³a powo³ana na stanowisko dyrektora ING PAN. Funk-cjê tê przysz³o jej pe³niæ w trudnych czasach stanu wojen-nego; sprawowa³a j¹ z wielkim uznaniem pracowników Instytutu i w³adz PAN a¿ do przejœcia na emeryturê w roku 1994.
Profesor M. Borkowska by³a w instytucie jednoczeœnie kierownikiem Pracowni Mineralogii i Geochemii, a od maja 1981 do 1994 r. tak¿e kierownikiem Pracowni Genezy Ska³ Krystalicznych. Koordynowa³a prace du¿ych zespo³ów 553 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
HISTORIA GEOLOGII I WSPOMNIENIA
Ryc. 1. W czasie obchodów jubileuszu 50-lecia
naukowych, skupiaj¹cych badaczy z instytutów PAN i uczel-ni wy¿szych z ca³ej Polski, realizuj¹cych wtedy du¿e miê-dzyresortowe tematy, m.in. MR16 Geodynamika obszaru Polski.
Po przejœciu na emeryturê, dopóki pozwala³o jej na to zdrowie, czyli do 2005 r., w dalszym ci¹gu pracowa³a naukowo na 1/4 etatu – kontynuowa³a badania ska³ Sude-tów i równoczeœnie zajmowa³a siê sprawami wydawniczy-mi cenionych polskich czasopism, których wczeœniej by³a redaktorem, okresowo tak¿e naczelnym.
TEMATYKA BADAWCZA, DOROBEK, WSPÓ£PRACA MIÊDZYNARODOWA G³ównym przedmiotem badañ naukowych prof. Bor-kowskiej by³a petrografia, mineralogia i geochemia ska³ plutonicznych, przede wszystkim sudeckich. Obszary jej szczególnego zainteresowania i dzia³alnoœci badawczej to:
– petrografia i petrogeneza granitoidów sudeckich, – skalenie jako wskaŸniki petrogenetyczne, – warunki krystalizacji ska³ plutonicznych,
– wiek i pochodzenie granitognejsów sudeckich na podstawie badañ geochemicznych i izotopowych.
Badania realizowa³a we wspó³pracy z Laboratorium Mi-neralogii i Krystalografii Uniwersytetu Paryskiego i Oœrod-kiem Armorykañskim CNRS, rozpoczêtej ju¿ na pocz¹tku lat 60., dok¹d wielokrotnie jeŸdzi³a. Od 1963 r. by³a cz³on-kiem Société Française de Mineralogie et Cristallographie. Dziêki wykorzystaniu posiadanej przez oœrodki francuskie aparatury uzyska³a wiele nowych danych o wieku i pocho-dzeniu gnejsów i przedwaryscyjskich granitoidów sudec-kich, które prezentowa³a w swych publikacjach. Wspó³-pracowa³a tak¿e z geologami z NRD i Czechos³owacji. Wspó³organizowa³a i uczestniczy³a w wielu miêdzynaro-dowych konferencjach i kongresach, m.in. w 1964r. w zjeŸ-dzie AZOPRO zorganizowanym przez Association pour l'Étude Géologique des Zones Profondes de l'Écorce Terre-stre, wyg³asza³a referaty na zjazdach i poza nimi, czêsto na zaproszenia, w Pary¿u, Rennes i Poczdamie.
Na dorobek naukowy M. Borkowskiej sk³ada siê ok. 50 oryginalnych prac naukowych opublikowanych w jêzyku francuskim, angielskim i polskim, wiele materia³ów konfe-rencyjnych. Du¿e znaczenie ma cykl dziewiêciu publikacji dotycz¹cych struktury skaleni granitoidów sudeckich, zapocz¹tkowany opublikowan¹ we Francji w 1963 r. prac¹ o skaleniach potasowych granitów karkonoskich, a zakoñ-czony syntez¹ wydan¹ w 1977 r. w Bulletin de la Société
Géologique et Minéralogique de Bretagne. Wa¿ne s¹ tak¿e dwie prace opublikowane z partnerami francuskimi z Ren-nes w latach 1980 i 1990. Przedstawiono w nich wyniki wspólnych badañ i datowañ izotopowych gnejsów izer-skich z masywu karkonosko-izerskiego i gnejsów meta-morfiku Œnie¿nika, wykonanych w Oœrodku Armorykañskim CNRS metod¹ rubidowo-strontow¹. Okreœlenie wczesno-ordowickiego wieku protolitu gnejsów izerskich przed czterdziestoma laty mia³o pionierski charakter – by³o pierwszym datowaniem radiometrycznym ska³ sudeckich, bardzo wa¿nym dla zrozumienia ewolucji tej czêœci oroge-nu waryscyjskiego.
Podobnie rzecz siê mia³a z gnejsami masywu Œnie¿nika. Badania tych ska³, ze wspó³pracownikami z Polski i z za-granicy, prof. M. Borkowska prowadzi³a do roku 2005. Rezultaty dalej kontynuowanych, niezwykle wnikliwie analitycznych prac ukazywa³y siê w materia³ach konferen-cyjnych i w instytutowych sprawozdaniach. Wynika³o z nich, ¿e w kopule orlicko-œnie¿nickiej zró¿nicowanie typów gnejsów, powsta³ych w kolizyjnym œrodowisku tek-tonicznym, wynika z pochodzenia ich protolitów z grani-tów ³uku magmowego, dla których Ÿród³em materia³u by³a skorupa kontynentalna z udzia³em p³aszcza
Przedmiotem badañ prof. M. Borkowskiej by³y nie tyl-ko gnejsy i granity, ale tak¿e ska³y maficzne. Opublityl-kowa- Opublikowa-na w 1985 r. praca o gabrach masywu Nowej Rudy, jednego z fragmentów rozcz³onkowanego ofiolitu sudeckiego, jest szczegó³owym studium mineralogiczno-petrologicznym, pozwalaj¹cym na okreœlenie genezy oraz temperatur rów-nowag fazowych i warunków krystalizacji tych ska³.
Monografia habilitacyjna M. BorkowskiejPetrografia granitu Karkonoszy (Geologia Sudetica, 1966) to wybitne osi¹gniêcie naukowe, za które autorka otrzyma³a nagrodê Wydzia³u III PAN. Opracowanie to nadal zadziwia do-k³adnoœci¹ obserwacji terenowych, opisów mikroskopo-wych, badañ strukturalnych skaleni, przenikliw¹ intuicj¹ i rozumieniem procesów zachodz¹cych w komorze mag-mowej oraz interpretacj¹ ewolucji plutonu granitowego. Wyjaœnienia niektórych zjawisk s¹ lub mog¹ byæ dziœ inne, ale trzeba podkreœliæ, ¿e ponad pó³ wieku temu by³y one przedstawione przez M. Borkowsk¹ w jej znakomitej mo-nografii jako œmia³e hipotezy, choæ naturalnie wymagaj¹ce przysz³ej weryfikacji.
Wyprzedzaj¹c innych, prof. Borkowska wykonywa³a pionierskie badania nad skaleniami, których wyniki pozwa-la³y na interpretacjê tworzenia siê faz w magmach miesza-nych. Miar¹ docenienia tych badañ by³o zaproszenie prof. Borkowskiej do wspó³pracy przez prof. G. Sabatier’a i umo¿liwienie jej prowadzenia prac analitycznych w reno-mowanym laboratorium francuskim.
Bardzo cenionym i wa¿nym zarówno dla dydaktyki, jak i profesjonalnej praktyki petrograficznej by³ i nadal jest akademicki podrêcznik Minera³y ska³otwórcze (1973), na-pisany wspólnie z prof. Smulikowskim. Profesor M. Bor-kowska od 1996 r. przez kilka lat by³a redaktorem naczel-nym Archiwum Mineralogicznego oraz Geologia Sudetica, a od 1998 r. przewodnicz¹c¹ Rady Redakcyjnej tego perio-dyku i cz³onkiem Rady Redakcyjnej Studia Geologica Polonica.
Maria Borkowska od 1953 r. nale¿a³a do Polskiego Towarzystwa Geologicznego, a od 1969 do Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego, w którym przez dwie kadencje pe³ni³a funkcjê zastêpcy przewodnicz¹cego Oddzia³u Warszawskiego. W 2011 r. otrzyma³a honorowe cz³onkostwo tego towarzystwa. By³a cz³onkiem Komitetu 554
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
Ryc. 2. Magister M. Borkowska z prof. K. Smulikowskim, lata 50.
Nauk Mineralogicznych i Komitetu Nauk Geologicznych PAN, cz³onkiem Rady Programowej Stacji Naukowej PAN w Pary¿u, a potem Rady Programowej Stacji Zagranicz-nych PAN. Ponadto od 1963 r. by³a uczestnikiem Société française de Minéralogie et de Cristallographie, a w latach 1973–1977 – Association pour l'Étude Géologique des Zones Profondes de l'Écorce Terrestre.
ROLA PROF. MARII BORKOWSKIEJ W HISTORII ING PAN
Maria Borkowska odegra³a ogromn¹ rolê w ca³ej historii placówki naukowej Polskiej Akademii Nauk, która w 1956 r. powsta³a jako niewielki Zak³ad Nauk Geologicznych w War-szawie, a nastêpnie w 1979 r. przekszta³ci³a siê w Instytut Nauk Geologicznych PAN z trzema oœrodkami w: Warsza-wie, Krakowie i Wroc³awiu. Profesor, poza kilkoma latami powojennymi, ca³e ¿ycie zawodowe zwi¹za³a z t¹ placów-k¹: od udzia³u w budowie jej podstaw organizacyjnych, gdy podjê³a pracê jako asystentka w pierwszym okresie ist-nienia zak³adu, po kolejne lata rozwoju. Po wielu latach korzystania z lokali w gmachu Wydzia³u Geologii UW przyczyni³a siê do uzyskania w 1997 r. samodzielnej sie-dziby instytutu w Warszawie przy ul. Twardej. W latach 1966–1980, gdy zmieniali siê kolejni kierownicy i dyrekto-rzy, a tak¿e przepisy prawne dotycz¹ce finansów i spraw organizacyjnych placówek PAN-owskich, zasad planowa-nia i sprawozdawczoœci, niezmiennie pe³ni³a funkcjê zastêp-cy ds. naukowych. W burzliwym roku 1980, zgodnie z wol¹ pracowników, zaakceptowan¹ przez w³adze PAN, zosta³a dyrektorem. W trudnym okresie stanu wojennego kiero-wa³a (a tak¿e opiekokiero-wa³a siê) zespo³em mocno zaanga-¿owanym w dzia³alnoœæ podziemn¹, umiejêtnie chroni¹c instytut i pracowników przed represjami. Dziêki znakomi-tej pamiêci i bezgranicznemu zaanga¿owaniu w sprawy placówki pe³ni³a funkcjê dyrektora w sposób unikalny,
bra³a na siebie praktycznie wszystkie obowi¹zki zwi¹zane z zarz¹dzaniem i umiejêtnie wspiera³a indywidualne kariery naukowe pracowników. W oczach zarówno zwierzchników, jak i podw³adnych by³a postrzegana jako osoba taktowna, lojalna, sprawiedliwa i ¿yczliwa ludziom. Cechowa³a j¹ ogromna pracowitoœæ, zawsze najwiêcej wymaga³a od sie-bie. Jak¿e czêsto wieczorem to ona by³a ostatni¹ osob¹ opuszczaj¹c¹ instytut. W czasach, gdy mieœci³ siê on w bu-dynku Wydzia³u Geologii UW przy al. ¯wirki i Wigury czêsto towarzyszy³ jej m¹¿, profesor tego¿ wydzia³u, Kazi-mierz £ydka, z którym dzieli³a zainteresowania naukowe. Aktywnoœæ zawodow¹ M. Borkowskiej docenia³y w³a-dze PAN, wielokrotnie przyznaj¹c jej nagrody za osi¹gniê-cia naukowe i dzia³alnoœæ organizacyjn¹. W³adze pañstwo-we PRL uhonorowa³y j¹ Z³otym Krzy¿em Zas³ugi (1971) i Krzy¿em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978), a tak¿e (zgodnie z obyczajami ówczesnych w³adz) Br¹-zowym Medalem za Zas³ugi dla Obronnoœci Kraju (1973), Medalem 30-lecia Polski Ludowej (1974) i Medalem 40--lecia Polski Ludowej (1984). Ju¿ w nowych czasach zo-sta³a wyró¿niona odznak¹ Zas³u¿ona dla polskiej Geologii (2006).
Profesor Maria Borkowska by³a wybitn¹ specjalistk¹ w zakresie petrografii, petrologii oraz mineralogii, znan¹ i cenion¹ w europejskim œwiecie naukowym. Jej publikacje s¹ znakomitym przyk³adem nieprzemijaj¹cej wartoœci rze-telnie wykonanej, a tak¿e udokumentowanej pracy tereno-wej i analitycznej. Teorie i interpretacje zmieniaj¹ siê w mia-rê rozwoju wiedzy, ale dobre opracowania mimo up³ywu czasu wcale nie trac¹ wartoœci, warto wiêc po nie siêgaæ i z nich korzystaæ, planuj¹c nowe badania.
Bardzo dziêkujê za pomoc w przygotowaniu tego tekstu profesorom Andrzejowi ¯elaŸniewiczowi i Janowi Œrodoniowi.
Teresa Madeyska Emerytowany profesor ING PAN
555 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 7, 2020
Ryc. 3. Uroczystoœæ nadania prof. M. Borkowskiej cz³onkostwa honorowego Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego, 2011 r.
