Katarzyna Marszalek
Ź ró d ła etosu w ychow ania harcerskiego
M u ry m ożna zburzyć, krajobraz przeorać czołgam i, napisy na ścianach zam alować, granice zmienić, ludzi zdziesiątkować, przesiedlić lub zamknąć, ale nie m ożna unicestwić świata sym boli obecnych w świadom ości spadkobierców1
Jadwiga Żylińska
Polskie organizacje harcerskie korzenie swoje w yw od zą z kultury narodowej społeczeństwa polskiego2. Niepowtarzalny, specyficzny cha rakter zw iązków harcerskich (historia, metodyka, atmosfera, symbolika), zostały ukształtowane poprzez zmieniające się warunki społeczno-politycz ne, ponieważ harcerstwo nie powstało ani też nie funkcjonowało w żadnym okresie swych dziejów w próżni społecznej czy też politycznej3.
W prezentowanym artykule zamierzam przedstawić źródła ideału wychowania harcerskiego. Punktem wyjścia czynię sytuację społeczno-poli tyczną, następnie ukażę fundamentalne wartości wychowania harcerskiego, symbole i prawa je odzwierciedlające.
Na początku XX wieku nastroje w społeczeństwie polskim kształtowały świeże jeszcze w pamięci doświadczenia rewolucji 1905 roku oraz atmosfe ra napiętych stosunków między Niemcami i Austrią z jednej strony, a Rosją z drugiej. Zasadniczo przeciwstawny stosunek do minionych i mających nastąpić wydarzeń precyzowały w Polsce dwa główne nurty polityczne.
1 J. Ż yliń sk a, Jeszcze o polskości, „Z n a k " 1988, nr 3, s. 72.
2 A b y d o końca zro zu m ie ć sp ecyfikę w y c h o w a n ia , re a lizo w a n e g o w organ iza cja ch harcerskich, n a le ż y sięgnąć do k o rzen i h a rcerstw a. M im o iż h a rcers tw o p o w s ta ło w oparciu o założen ia b a d e n -p o w e llo w s k ie go skau tingu, nie je s t ty lk o i w y łą c z n ie je g o kopią przeniesion ą na g ru n t polski. Od s k a u to w e g o p ie r w o w z o r u ró ż n ił h a rcerstw o n ie p o d leg ło ś cio w y ch arakter o r g a nizacji. Leksykon harcerski, O. Fietak iew icz,(red .), W a rs z a w a 1988, s. 155.
254 Źród ła etosu wychowania harcerskiego
Pierwszy z nich, rewolucyjny reprezentowany był przez SDKPiL oraz PPS- Lewicę, drugi, konserwatywny — przez Narodową Demokrację. Oba nurty polityczne w alczyły o w p ły w y na kształt ideowy wychowania harcerskie go. Zarówno sanacja, jak i endecja, mimo zasadniczych różnic politycznych, m iały jedną cechę wspólną: razem w alczyły o państwo polskie. I tu u w i dacznia się ich w p ły w na ideały harcerskie, które odwołują się do pedagogii wychowania narodowego i państwowego.
Ideał wychowania harcerskiego składa się z fundamentalnych wartości: ojczyzna, nauka, praca, cnota, Bóg.
Ojczyzna
Harcerstwo początkowo rozwijało się w wielu organizacjach4, walczą cych o wolność Ojczyzny, stąd po swym usamodzielnieniu się zachowały idee miłości Ojczyzny. Istotny jest fakt, iż na początku skauting powsta w ał jako tajna organizacja, której ideą przewodnią było „przysposobienie m łodzieży polskiej do walki orężnej o Niepodległą Polskę, dając harcerzy- -żołnierzy, którzy bronią własną zaświadczą o wielkości i celowości ruchu harcerskiego". Przy czym należy dodać, iż lansowane hasło żołnierza-oby- watela nie oznaczało w pojęciu endeckich działaczy człowieka walczą cego z bronią w ręku o niepodległość, lecz żołnierza-obywatela w stanie cywilnym , bojownika pracy narodowej bez broni5. Organizacje harcerskie zm ierzały do wychowania obywatela przepojonego głęboką wiarą religijną6 i nacjonalizmem, którego cechować miała odwaga, samodzielność, energia, rzutkość, inicjatywa i egoizm narodow y7. Traktowano więc skauting jako środek wychowania m łodzieży na obywateli, zdolnych realizować idee nie podległościowe tak w pokoju, jak i walce8
Idea miłości Ojczyzny przeświecała działaniom harcerstwa w e w szyst kich latach funkcjonowania organizacji. Najpełniej sens harcerskiej miłości Ojczyzny oddaje wiersz Ro z k a z J. Kasprowicza:
Ż yć w a rto , jeśli tw e życie O fiarnie dla Polski płyn ie9.
4 Sokół, Z a rz e w ie i O d d zia ły Ćw iczebne, Eleusis, K o rp u sy Jordan ow sk ie, Z w ią z e k M ło d z ie ż y Polskiej Zet.
5 J. Gaj, Główne nu rty ideowe w Z H P w latach 1918-1939, W a rs z a w a 1966, s. 37.
6 P r z y c z y m istniała m o ż liw o ś ć w y b o r u , p a trz dalej.
7 S. Łem picki, Polskie tradycje narodowe, W a rs z a w a 1936, s. 30.
8 H. Bagiński, Geneza polskiego skautingu, [w :] M . M iszczu k , Geneza harcerstwa teksty
źródłowe, W a rs z a w a 1981, s. 62, 63.
9 M . M . D ro zd o w sk i, Harcerstwo a narodziny i początki 11 Rzeczypospolitej (1 9 1 0-192 1), część I, W a rs z a w a 1989, s. 14.
Katarzyna M arszalek 255
Również i gawędy w zy w a ły do trudu dla ojczyzny:
I c z y w a m nie w s ty d teraz m odlić się o zm a rtw y ch w sta n ie Polski, jeśli sam i sw o jeg o zm a rtw y ch w sta n ia nie szykujecie? Na trud, na orkę, na pracę od rana do w iec zo ra w z y w a was, skautów, pobudka — ale też ty lk o trud i praca w a sza u p raw n i w as do m odlenia się o w y z w o le n ie O jczyzny. W ięc k to chce szczerze n adp rzyro dzon ą p om oc uzyskać dla Polski, niech w szy stk ie p rzyro d zo n e siły sw oje też w y tę ż y , aby p ozb y ć się niedołęstwa, niedbalstwa, niekarności, ab y w y ro b ić w sobie h art stalow y, karność ż o ł nierską, poświęcenie rycerskie, czystość skrupulatną i m iłość czyn n ą dla ludzi — i zdobyć sobie w szystk ie, n a w et najdrobniejsze szczegó ły narzędzi, potrzebn ych do w a lk i: tę rolę w s za k grają w y ra bia n e ćw iczen iam i skau to w y m i: sp ostrzegaw czość i zaradność, w y tr z y m a ło ś ć i zręczność. W ięc kto się m odli o w o ln ość O jczyzn y, ten m odli się o to, b y m u ju ż więcej nie w o ln o b yło być gn u śn ym i niedbałym i niekarnym , m odli się o to, b y Polsce b y ło lepiej, a je g o ego istyczn ym p ożądan iom i z m y s ło w y m pragn ien iom żeb y b y ło gorzej — żeb y Bóg je zg o ła z nas w y p len ił p r z y p o m o c y nasze g o w łasn ego ćwiczenia.
Kolejnymi wartościami fundamentalnymi organizacji harcer
skich w chwili kształtowania się organizacji były: nauka praca i cnota. Założyciele harcerstwa rozumieli, iż są tylko dwie drogi w yzw olenia Ojczy zny. Pierwsza — zbrojna, która w ym agała prowadzenia szkolenia wojsko wego, druga — budzenie ducha narodowego poprzez pracę samokształcenio- w o-ośw iatow o-w ychow aw czą (poprzez m.in. podnoszenie poziomu wiado mości z zakresu historii polski, języka polskiego i geografii)10.
Harcerską pracę w ykonyw ano według następującego hasła: „najdrob niejsze zadanie musi być wykonane z dokładnością i sprawnością m ożliwie największą, bo jest ono jedną cegiełką w budowie ogromnej fortecy przeciw ko egoizm ow i i niedołęstwu, które niszczy naród''11.
Kazimierz Zakrzewski zwracał uwagę, „iż skauting dąży przede wszystkim do podniesienia poziom u moralnego m łodzieży poprzez harto wanie w oli i kształcenia poczucia samodzielności. M ówił, iż cel skautingu to człowiek wszechstronnie rozwinięty. Człowiek dla życia pełnego, władający całym zasobem sprawności fizycznej i całą siłą hartownego ducha"12.
Symbolem zaprezentowanych harcerskich wartości uniwersalnych jest lilijka. W yw odzi się ona z baden-powellowskiego skautingu, jednakże to polscy harcerze nadali jej wartości uniwersalne. Działająca od 1915 roku w zaborze rosyjskim Polska Organizacja Skautowa odwołując się do ideałów O. i A. Małkowskich, hasłem „m oim w życiu: ojczyzna, nauka, cnota", wniosła na skrzydła lilijki te trzy słowa-symbole13, które stały się w yznacz nikiem ideału w ychow aw czego polskich organizacji harcerskich.
10 J. Gaj, Główne n u rty ideowe w Z H P w latach 1918-1939, op. cit., s. 31. 11 M . M . D ro zd o w sk i, Harcerstwo a narodziny..., op. cit., s. 88. 12 „S o k ó ł", nr 1, 1914, s, 1.
256 Ź ró d ła etosu wychow ania harcerskiego
Wartością, która wzbudziła na początku krystalizowania się ideału wychowania harcerskiego wiele kontrowersji i nierozstrzygniętą do dziś dyskusję jest Bóg. W odróżnieniu od pierw ow zoru brytyjskiego, w P r a w i e
i P r z y r z e c z e n i u polskich skautów nie znalazło się pojęcie służby Bogu, ani
określenie stosunku do religii14. Stało się tak, ponieważ nie chciano zamykać drogi osobom niewierzącym 15. Twórcy polskiego harcerstwa nie m ogli sobie pozwolić, by jednoznaczna deklaracja religijna odstraszała od organizacji mniejszości narodowe. Jednakże Bóg i służba Jemu jest wartością uniwer salną, o czym świadczą późniejsze zmiany w przyrzeczeniu harcerskim16.
Wartości uniwersalne ojczyzna, nauka, cnota, Bóg ukształtowały etos harcerskiego wychowania.
W życiu harcerskim drogę ku określonym ideałom wyznaczało, i zobo w iązyw ało do nieustannej pracy ku nim, Pr z y r z e c z e n i e i Pr a w o h a r c e r s k ie,
po którym harcerz otrzym yw ał krzyż harcerski — symbol wyznawanych wartości.
Pr z y r z e c z e n i ei Pr a w o h a r c e r s k ie, było źródłem sporów i konfliktów przed
stawicieli różnych orientacji ideologicznych. Oto przykład niesformałizowa- nych praw jednej z organizacji harcerskich17.
— 1911 —
Ślubuję:
1. W ierność O jczyźnie,
2. G otow o ść w każdej c h w ili niesienia p o m o cy inn ym ,
3. Posłuszeństw o P ra w u Skautowem u.
P ra w o:
1. N a słow ie skauta m ożn a polegać ja k na słow ie Z aw iszy.
2. Skaut je s t w ie r n y O jczyźnie.
3. Skaut je s t o b o w ią z a n y b yć p o ży te c zn y m i pom agać innym .
4. Skaut je s t p rzyjacielem w szystkich , a bratem każd ego inn ego skauta.
5. Skau t j est rycersk i.
6. Skaut je s t p rzyjacielem zw ierząt. 7. Skaut je s t k a m y i posłuszny.
8. Skaut śmieje się i g w iż d ż e w najcięższem n a w et położeniu.
9. Skaut je s t oszczędny.
W 1912 roku dodano punkt:
l ł Pojecie i sp ra w a Boga w Przyrzeczeniu i Prawie p o ja w iło się stos u n k ow o p ó źn o . W Przy
rzeczeniu u m ieszczon o je w 1914 roku , a d o piero w 1930 w e s z ło d o Prawa.
15 J. Gaj, Główne nu rty ideowe w Z H P w latach 1918-1939, op. cit., s. 38.
16 A . Banasik, H b to ria harcerskiego przyrzeczenia, „Ś w iat M ło d y c h " nr 50, 27 .0 4.1 98 9, s. 2.
K atarzyna Marszałek 257
10. Skaut nie pije n a p o jó w alk oh olo w ych , nie pali ty ton iu i jest c zy sty w m yśli m ow ie, i u czyn kach 18.
Andrzej Małkowski19 tak pisał o zaprezentowanym dekalogu harcer skim:
Stajem y do szeregu z w iarą, że praca ta w y p r o w a d z i pokolenie m ło d zie ży polskiej dzielnej pod k a żd y m w zględ em , ofiarnej dla narodow ej s p ra w y (...). H arcerzam i chcem y ją zrobić n o w oczesn ym i: k rzew icielam i św iata i postępu o polskie tradycje opartego, tęgim i pra cow n ik am i na p ol skiej n iw ie, k tó r z y b y do p ra cy rozum nej b y li zdoln i i n a u czyli się ją sza n o w a ć za m lo d u (...)20.
Scouting d ą ż y do w y ro b ien ia w ś ró d ch łop ców posłuszeństw a, godności własnej, karności, solidarności, przede w s zy s tk im jed n ak o b o w ią z k o w o ści i ducha p atriotyczn ego. Chce w y ro b ić m ło d zież na dob rych o b y w a te li, zdoln ych i chętnych do pracy, a w razie p o trzeb y um iejących skutecznie p om óc o jczy źn ie (...). Kiedy ojczy zn a do s y n ó w sw y ch o p om oc za w o ła , to znajdzie ich do w a lk i dobrze p rz y g o to w a n y c h 21.
Harcerstwo polskie kształtowały organizacje o różnej orientacji ideolo gicznej, stąd w pierwszych latach form alizowania się organizacji tak wiele zmian w głów nym wyznacznikach drogi harcerskiej w Pr a w i e i w Pr z y r z e c z e n i u22. Dopiero w 1914 roku Związkowe Naczelnictwo Skautowe podało
ostateczne brzmienie Pr a w a i Pr z y r z e c z e n i a s k a u t o w e g o, w raz z komentarzem
do niego:
Przyrzeczenie skautowe
M a m szczerą w o lę całym życiem pełnić służbę Bogu i O jczyźn ie; nieść chętną pom oc bliźn im ; b yć p osłu szn ym p ra w u skautow em u.
P ra w o skau tow e
1. N a słow ie skauta polegaj ja k na Z a w is z y 23.
'2. Skaut słu ży O jczyźn ie i dla niej spełnia sum iennie sw oje o b o w ią zk i24.
3. Skaut jest p o ż y te c z n y i niesie pom oc b liźn im 25.
18 W. B łażejew ski, Z dziejów harcerstwa p o ls k ie g o ., op. cit., s. 38. 19 T w órca h a rcerstw a polskiego.
20 A . M a łk o w sk i, O d redakcji, „S k a u t", Iw :] B. W a ch o w ic z, Druhno Oleńko..., op. cit., s. 76.
21 Ibidem , s. 61.
22 Szerzej [w :l J. Gaj, Główne nu rty ideowe w Z H P ..., op. cit.
23 Skaut ceni sw ą godn ość; je s t p r a w d o m ó w n y ; kłam ca nie w a r t b yć skau tem . Skaut nie ro z ró żn ia s ło w a z w y c z a jn e g o , k tó re b y nie z o b o w ią z y w a ło d o sło w a h on oru , k tó re g o do p iero się nie łam ie. Skaut w a ż y sło w a sw o je ; na w ia t r ich nie rzu ca. O błudą i fa łszem się b rz y d z i.
24 G d ziek o lw iek skaut się znajduje, stara się z ro zu m ieć, czeg o o d n iego O jc z y zn a w y m a g a ; to w y k o n u je . Skaut nie za p om in a , że O jcz y zn a przede w s z y s tk im , a w ła sn a osoba później.
25 Ten o b o w ią z e k m a spełniać z n a jw ię k s zy m nakładem sił i pośw ięcen iem , bez w z g lę d u na sw oją w y g o d ę lub k o rzyść, n a w e t na bezp ieczeń stw o . W n iepew ności, co w danej ch w ili w yk o n a ć , za p yta skau t sa m ego siebie, co lepsze dla innych? I to, ja k o s w ó j o b o w ią z ek , w y k o n a . Skaut szuka sk rzętn ie sposobności, b y codziennie w y ś w ia d c z y ć kom u ś ch oćb y drobną p rzysłu gę.
258 Ź ró d ła etosu w ychowania harcerskiego
4. Skaut w k a żd y m w id z i bliźniego, a za brata u w a ża k ażdego innego skauta26.
5. Skaut postępuje p o rycersku27.
6. Skaut m iłu je p rzyro d ę i stara się ją pozn ać28.
7. Skaut jest k a rn y i posłuszny rod zicom i w s zy s tk im sw oim
p rz eło żo n y m 29.
8. Skaut je st za w sze p o g o d n y 30. 9. Skaut je st oszczędn y i o fia rn y 31.
10. Skaut jest c z y s ty w m yśli, m o w ie i uczynkach; nie pali tyton iu , nie pije n a p o jó w a lk o h o lo w y ch 32.
Sformułowania P r a w a s k a u t o w e g o były bardziej w zorem w ychow a
nia obywatelskiego niż żołnierskiego. Warto zwrócić uwagę, że w okresie narastających dążeń niepodległościowych młodzieży, w sytuacji narodu rozdartego między trzech zaborców, pojęcie służby Ojczyźnie w P r a w i e s k a u t o w y m umieszczono dopiero w drugim punkcie, w pierwszym podkreśla
jąc jedynie konieczność wyrabiania jednej z cech porządnego człowieka, a mianowicie: Na słowie skauta można polegać ja k na słowie Zawiszy. Można przypuszczać, że działaczom skautowym chodziło w praktycznej realizacji tego punktu P r a w a o wyrobienie u w ychow anków wierności raz
przyjętym zasadom. Teksty P r a w a i P r z y r z e c z e n i a s k a u t o w e g o były w yrazem
daleko idącego kompromisu między grupami instruktorskimi33.
26 G d y skau t spotka d ru giego, ch oćb y n ie zn a jo m eg o skauta, postępu je z n im ja k b y naj lep szym z n a jo m y m i s iu ż y m u radą i pom ocą. Skaut n ig d y z g ó r y na innych nie p a trzy , dlatego, że są biedniejsi a lbo do innej w a r s t w y społecznej należą. Skaut n ig d y nie da się o p a n o w a ć zaw iści w zg lę d e m b o ga tszyc h lub szczęśliw szych .
22 Jest g rz e c z n y m dla w sz ys tk ic h , a szczególn ie u p rze jm y m dla kobiet; o ta c za opieką dzieci; z a w s z e chętnie w sp iera starców , słabych i u łom n ych , a dzieln ie i śm ia ło p o k rz y w d z o n y c h . N ie p rz y jm u je za sw e u słu gi żadnej nagrody.
28 Skaut ch ron i z w ie rz ę ta p rzed dręczeniem i sam im n ig d y k r z y w d y nie c z y n i; nie zabija, w ię c bez p o trz e b y n a w e t o w a d ó w , nie n is zc zy d r z e w i in n ych roślin, w o g ó le — n ic ze go w p r z y r o dzie.
29 Posłuch s k a u to w y p rz y c z y n ia się do w y ro b ie n ia karności w ż yc iu sp ołe czn ym . K a ż d y ro z k a z s k a u to w y m usi b y ć w y k o n a n y na tych m iast i ochotnie, ch oćb y b y ł niem iły. P r z y rodzicach i p rz e ło żo n y c h stoi w dobrej i złej doli; n a w e t m ó w ić źle o nich nie p o z w a la p r z y sobie.
30 Skaut nie zniechęca się, nie zra ża , nie zna, co to dąsy. S zczególn iej w ch w ila ch n ie p o w o dzen ia obce są sk a u to w i w y b u c h y p rosta ctw a; nie klnie w te d y i nie p r z e z y w a ; zm u sza się raczej d o m ilczen ia i uśm iechu.
31 O szczęd n y nie p rz e z sk n erstw o, lecz przez p rzezorn ość, b y nie b yć cięża rem dla innych i p o m a ga ć p o trzeb u ją cy m ; o fia r n y — „n a od zia n ie i n akarm ienie M a t k i- O jc z y z n y " . G r y h a za rd o w e i w o g ó le trw o n ie n ie czasu i m ają tku u w a ża za grzech n a rod ow y.
32 Skaut b r z y d z i się w s z e lk im bru dem , unika z łe g o to w a r z y s tw a , nie w sw oje j obecności nie ty lk o czyn ić, ale n a w e t m ó w ić i d o w c ip k o w a ć n ieprzystojn ie. Skaut stron i o d tru cizn , s z k o d zą cych ciału i duszy. Chce z a c h o w a ć z d ro w ie dla siebie i dla dobra o g ó łu ; p ra gn ie d a w a ć d o b ry p rz y k ła d d ru g im ; p r z y c z y n i rozszerze n ia zasad w s trz e m ię źliw o ś c i, a p rz e z to d o zm n iejszen ia spustoszeń, ja k ie n a ło g i sp raw iają po śród szerokich w a r s t w narodu ; „S k au t", nr 14, 1 III 1914, s. 21 1 ,2 1 2 .
Katarzyna M arszalek 259
Symbol zobowiązania podjętego w przyrzeczeniu harcerskim — krzyż
harcerski — nie ulega! radykalnym zmianom, a jego symbolika wiernie
wyznaczała harcerskie drogi. W 1913 roku Kazimierz Lutosławski tak opisywał zaprojektowany przez siebie krzyż harcerski:
... W ia n ek z dębu i w a w r z y n u oznacza cele do zdobycia: silę i um iejęt ność, spraw ność i w iedzę. O plata on g łó w n y sym b ol sk au to w y: k r z y ż z ha słem „C zu w a j34, p rzyp o m in a ją cym o o b o w iązk u i będącym oznaką r ó w n o ści, b ra terstw a35. K ształt tego k rz y ż a jest d a w n y: takiego u ż y to do naszego orderu w o ln ości „V irtuti M ilita ri", u p rzyta m n ia on szczególnie ob o w ią zek dzielności. M a on pośrodku kółko — sym b ol doskonałości, a w nim g w ia z dę prom ienną, ja k b y św iatło p rzew odn ie — ad astra! A sam k rz y ż zn aczy: per aspera (p rz ez tru d y), bo w skazu je d rogę ciężką, cierniam i w a lk i z w ła sn y m i słabościam i usłaną, a p rz y tern ozn acza też g o to w o ś ć do tej w alk i, do w szelkich pośw ięceń — aż do m ęczeństw a za w iarę, a ż do śmierci za O jczyznę. Bóg i O jczyzn a treścią w ew n ętrzn ą tego znaku.
Harcerstwo do realizacji wyznaczonych wartości w ykorzystyw ało rozmaite form y pracy. Zaprezentuję te najpopularniejsze w chwili kształto wania się organizacji, czyli pracę i ćwiczenia skautowe, g ry i zabawy, oraz pieśni.
Gry terenowe, zwiady, obozowanie w polu, wszystkie te propago
wane fo rm y aktywności drużyn harcerskich, mają również swój rodowód w organizacjach niepodległościowych36. Stąd i w harcerstwie różnorodne form y harców, które m iały wpajać określone sposoby zachowania w danych sytuacjach. Małkowski sugerując „form ę harców", taką jak w ypraw a waka cyjna, namawia skautów do „zawarcia znajomości ze wsią kresową", wyraża nadzieję, że „polscy harcerze-piechurzy będą wszędzie, dotrą do najdalszych zakątków, gdzie tylko tradycja polska żyje i będą ogniwem jednym więcej, utrzym ującym nasz naród w jednej całości". Dalej proponując zabawy zwane podchodami, odw oływ ał się do tradycji historycznej37. Pisząc o roz wijaniu „zm ysłu polnego", czyli obozowaniu w polu, przypominał, że „nasz sławny harcerz — zagończyk na Dzikich Polach, Mohort spał w swej izbie
34 Z n a c z y to, że harcerz m a w każdej ch w ili b yć g o t o w y m do spełnienia s w e g o o b o w ią z ku. C zu w a j — bądź g o t ó w p rz e z w d ro ż e n ie się d o karności, posłuchu w o b e c k a żd ego ro z k a zu sw ej w ła d z y , a tak że um iej p rz e w id z ie ć w s z y s tk ie m o ż liw o ś ci, w ied z , co w danej c h w ili zro b ić n a leż y i tak też c z y ń z ochotą,. Bądź g o t ó w p rzez w y ro b ie n ie sił fiz y c z n y c h i sp raw n ości do sk u teczn ego działania. A. M a łk o w sk i, Scauting ja k o system wychowania m łodzieży na podstawie dzieła Generała
Baden-Powełla, L w ó w , 1911, s. 158-159.
35 W. Błażejew ski, Z dziejów harcerstwa polskiego..., op. cit., s. 38.
36 O rgan iza cja M ło d z ie ż y Polskiej, Z a rzew ie, O rgan izacja M ło d z ie ż y P o stęp o w o -N ie p o d le- g ło ś cio w ej „Filarencja", Z w ią z e k W alki C zyn n ej, Strzelec, Z w ią z k i Strzelecki, Zet, Polskie D r u ż y n y Strzeleckie i O d d zia ły Ćw iczebne.
260 Źród ła etosu wychowania harcerskiego
na koźle drewnianym, który mu naśladował konia, okryty burką, trzym a jąc w jednej ręce pałasz, a w drugiej krucicę, zawsze czujny i g otów wypaść, by odeprzeć atak nieprzyjaciół Rzeczypospolitej. (...) Twórca harcerstwa pol skiego pisał „skaut zaś musi być w ytrzym ałym , ponieważ obowiązkiem jego jest pomagać innym i służyć sprawie na w zór dawnych rycerzy, Zaw iszów i Mohortów. Więc ja k on musi się zaprawiać do harców, bo nieraz przyjdzie samemu potykać się z wielu trudnościami i walczyć długo, ażeby nie paść, lecz zw yciężyć"38.
Grom terenowym, biwakom, w ypraw om zawsze tow arzyszyła pieśń harcerska, która nie tylko umilała spędzany wspólnie czas, ale również głosiła ideały wychowania harcerskiego. Pieśni były w ażnym elementem życia zbiorowości. Śpiewane przy ognisku łączyły i umacniały harcerską wspólnotę, w trudne dni pomagały przetrwać. Zawsze b y ły w yrazem har cerskiej pogody ducha, hartu, humoru i symbolem ideałów. Harcerskie pieśni całkowicie odbiegały od pieśni angielskich skautów39. Najważniejszą rolę wśród nich pełniły zawsze harcerskie hymny. Pierwszym hymnem40 była
Ro t a M. Konopnickiej, z muzyką Feliksa Nowowiejskiego. Obok niej popular
na była i inna pieśń: Ws z y s t k o, co n a s z e, Oj c z y ź n i e o d d a m y, ze słowami I. Ko-
zieleckiego, z refrenem O. Drahanowskiej-Maikowskiej, z m uzyką z Pie ś n in a b a r y k a d y:
W szystko, co nasze, Polsce odd am y! W niej ty lk o życie... w ięc idziem , by żyć! Ś w ity się b ielą...zerw iem kajdany! Rozkaz w y d a n y : „Wstań, w słońce id ź!" Ram ię pręż! Słabość krusz!
Ducha tęż, O jczyźn ie m ilej służ! N a je j z e w w bój, c z y trud
Pójdzie rad H arcerzy Polskich ród41.
Pieśń ta stała się jedną z pierwszych kształtujących postawę aktywnej jednostki. W historii harcerstwa jest wiele pieśni opisujących męstwo, boha
terstwo harcerzy walczących o najwyższe ideały harcerskie (zarówno w cza sach pokoju, jak i w ojny), pieśni, które kształtowały, jaki i przypom inały o nim.
38 B. W a ch o w ic z, Druhno Oleńko..., op. cit., s. 62.
39 Pieśń Z u lu s ó w całk ow icie nie od p ow ia d a ła rea liom polskim .
90 P r z y c z y m je s t to stw ierd zen ie sporne, g d y ż nie zo sta ło d o końca ok reślon e je d n o z n a c z nie, k tóra z pieśni je s t p ie rw s z y m h ym n em .
K atarzyna M arszalek 261
Podsum owanie
W przedstawionych rozważaniach zaprezentowałam korzenie ideału harcerskiego wychowania. Jak można zauważyć, ich źródła są głęboko umiejscowione w historii kultury społeczeństwa polskiego. Ideał w ych o wania harcerskiego jest „produktem" czasów, w których krystalizowały się organizacje harcerskie. Etos wychowania harcerskiego przeobrażał się pod w pływ em : zmian społecznych, politycznych, historycznych, organiza cji zrzeszających młodzież, religii i skautingu brytyjskiego. Harcerski ideał wychowania od początku wyznaczał swym członkom jedną drogę: drogę służby Ojczyźnie, przy czym należy zaznaczyć, iż przystosow ywał się on do sytuacji polityczno-społecznej: stąd najpierw naw oływ ał do czynnej walki (z bronią w ręku), potem do służby państwu. Harcerski etos w ychow a nia oddziaływał na młode pokolenie Polaków, kształtował pokolenie ludzi aktywnych, bojowników, patriotów, walczących o niepodległość Ojczyzny. Świadczą o tym fakty historyczne, np. udział harcerzy w zbrojnych walkach obu wojen światowych. Harcerstwo kształtowało również obywateli aktyw nych pracujących na rzecz państwa w czasie pokoju.
Organizacje harcerskie w raz z wyznaczanym ideałem wychowania ku określonym wartościom, w całej historii trwania organizacji nigdy nie stały z boku wydarzeń, tylko czynnie włączały się w w ir zdarzeń, a ten — w zależności od interesów rządzących — m odyfikował interpretację fun damentalnych wartości harcerstwa. I choć pozostawały one w form ie haseł
Ojczyzna, nauka, praca, cnota, Bóg, to zmieniony był ich sens i znaczenie.
Ta zmienność powodowała umocnienie fundamentów związków, lecz niejed nokrotnie osłabiała organizację.
