„Polityka i Społeczeństwo” 3(17) / 2019
DOI: 10.15584/polispol.2019.3.8 ARTYKUŁY
Patrycja Szostok-Nowacka
POCZUCIE PODMIOTOWOŚCI KOMUNIKACYJNEJ
W PERSPEKTYWIE BADAŃ NAD KOMPETENCJAMI
MEDIALNYMI
THE SENSE OF COMMUNICATION SUBJECTIVITY IN THE PERSPECTIVE OF RESEARCH ON MEDIA COMPETENCES
Ab s t r a ct
The aim of the article is to present the concept of the sense of communication sub-jectivity from the perspective of its usefulness in research on media competences. The author discusses theoretical aspects of human subjectivity connected with communica-tion activity referring to the literature in the field of political science, sociology, and psychology. She constructs a model of the sense of communication subjectivity based on available theories, then she verifies it in the questionnaire research on the relationship between the sense of communication subjectivity and social activity in territorial self-governments of the Śląskie Voivodeship. The results of the survey confirm the research hypothesis, according to which social activity is associated with a sense of communica-tion subjectivity. Apart from the conclusions provided by the survey, the author formu-lates the proposal of further use of the concept in research on communication in various social situations, especially those involving asymmetric communication, for example, in work environment, health care, education, etc.
Keywords: sense of communication subjectivity, bilateral communication, social activity
Wstęp
Mówiąc o kompetencjach medialnych, mamy na myśli zestaw cech, umiejętności i predyspozycji przekładających się na funkcjonowanie człowieka w otoczeniu mediów, a w szczególności na jego zdolność do tego, aby z tych mediów korzystać w zdobywaniu, analizowaniu, prze-twarzaniu, ocenie, ale również w tworzeniu własnych przekazów. Owe kompetencje postrzegane są współcześnie nie tylko jako przydatne w
Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Bankowa 11, 40-007 Katowice, e-mail: patrycja.szostok@gmail.com, ORCID ID: 0000-0002-2531-7237
domym korzystaniu z mediów masowych, ale również, a może przede wszystkim, jako niezbędne dla aktywnego uczestnictwa w życiu spo-łecznym i obywatelskim (Ptaszek 2014: 7). W licznych opracowaniach dotyczących kompetencji medialnej (lub, jak proponuje między innymi Agnieszka Ogonowska, kompetencji medialnych) (Ogonowska 2015: 75) spotykamy klasyfikacje składających się na nie komponentów, za-zwyczaj oparte na trzech zasadniczych czynnikach, to znaczy umiejęt-ności krytycznej analizy (również doboru) przekazu, umiejętumiejęt-nościach technicznych oraz społecznych (komunikacyjnych) (Ptaszek 2014: 9; Ogonowska 2015: 74). Dla zrozumienia funkcjonowania obywatelskie-go, partycypacji w procesach podejmowania decyzji politycznych, bu-dowania społeczeństwa obywatelskiego najważniejszy jest czynnik ostat-ni, który opiera się na wykorzystaniu możliwości komunikacyjnych do kontaktu z innymi, tworzeniu i dystrybuowaniu własnych treści w otocze-niu społecznym. Szczególnego znaczenia nabiera on w kontekście zna-czenia procesów komunikacyjnych dla partycypacji społecznej, między innymi w samorządzie terytorialnym, która polega, ogólnie rzecz ujmu-jąc, na pozostawaniu w stałej interakcji z obywatelami, co jest możliwe dzięki właściwej, partnerskiej komunikacji (Peter-Bombik, Szczudliń-ska-Kanoś 2015: 85–86).
Z perspektywy zrozumienia owej aktywności ważne jest nie tylko zba-danie, na ile obywatele wiedzą, jakich informacji i gdzie powinni szukać oraz jakimi kanałami je ewentualnie rozpowszechniać dalej, a szerzej – w jakim stopniu czują się oni pełnoprawnymi uczestnikami procesów komunikacyjnych w określonych obszarach swojego funkcjonowania oraz na ile owo poczucie przekłada się na realną aktywność w tym oto-czeniu. Bycie (czy też poczucie bycia) pełnoprawnym uczestnikiem procesu komunikowania oznacza przynależność do pewnej wspólnoty, która, komunikując się, osiąga określone cele, realizuje zadania, uznając prawo poszczególnych swoich członków do aktywnego kształtowania rzeczywistości, realizowania swoich interesów, wypowiadania się w spra-wach dla nich ważnych, ale również indywidualnego poszukiwania in-formacji, które są dla nich z jakiegoś powodu istotne. Współczesne środki komunikowania, dzięki swojej interaktywności, umożliwiają nie tylko zdobywanie mniej lub bardziej przydatnych informacji czy też ewentualną ich (re)dystrybucję. Stają się one także narzędziem wyraża-nia i wymiany opinii, podejmowawyraża-nia dyskusji na rozmaite tematy, jak również realizowania konkretnych zadań wymagających wcześniej oso-bistej obecności w określonym miejscu.
Czysto komunikacyjne możliwości zostały rozszerzone, obecnie możemy mówić o praktycznych działaniach możliwych do zrealizowania za pośrednictwem mediów. Wykorzystanie tych możliwości jest bardzo
różne w poszczególnych dziedzinach aktywności. Dla przykładu, zgod-nie z danymi zawartymi na stronach Ministerstwa Cyfryzacji, liczba osób korzystających z usług Elektronicznej Platformy Usług Publicz-nych (ePUAP) wynosi „ponad milion” (epuap.gov.pl), podczas gdy np. indywidualnych kont obsługiwanych w systemie bankowości elektro-nicznej w pierwszym kwartale 2018 r. było prawie 36 mln (Netb@nk 2018), najpopularniejszy portal aukcji internetowych w Polsce alle-gro.pl odnotowuje codziennie aktywność około 4 mln użytkowników (Gemius 2018).
W związku z powyższym należy się zastanowić nie tylko nad tym, na ile użytkownicy są kompetentni do użytkowania mediów (i proce-sów komunikacyjnych w ogóle), ale również nad tym, dlaczego są ak-tywni w niektórych obszarach, rezygnując z takiej aktywności w innych? Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie kategorii poczucia podmiotowości komunikacyjnej jako czynnika, który może być przy-datny w wyjaśnianiu przyczyn aktywności komunikacyjnej w różnych sferach działalności społecznej. W szczególności ważne będzie udziele-nie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. jakie jest poczucie podmiotowości komunikacyjnej w badanej społeczności? 2. które z czę-ści składowych poczucia podmiotowoczę-ści komunikacyjnej są oceniane najwyżej, a które okazują się obszarami wymagającymi dodatkowych działań? 3. jak poczucie podmiotowości komunikacyjnej jest związane z aktywnością społeczną? 4. jak kategorię poczucia podmiotowości ko-munikacyjnej można wykorzystać w badaniu kompetencji medialnych? Wychodząc z założenia, że ludzie przejawiają aktywność w tych dzie-dzinach, w których mogą się spodziewać określonej skuteczności dzia-łań, postawiono hipotezę badawczą: aktywność społeczna jest związana z poczuciem podmiotowości komunikacyjnej. Wnioskowanie zostanie przeprowadzone na podstawie kwestionariuszowych badań zrealizo-wanych w samorządach terytorialnych województwa śląskiego, które wykonano na potrzeby szerszego projektu badawczego dotyczącego aktywności komunikacyjnej w przestrzeni lokalnej. Wybór obszaru ba-dawczego nie był przypadkowy, gdyż właśnie samorządom lokalnym nadano podmiotowość w rozumieniu prawnym, w związku z czym ak-tywność obywatelska na tym poziomie powinna być największa, samo komunikowanie zaś, dzięki istniejącym możliwościom nie tylko medialne-go, ale także interpersonalnego porozumiewania się, powinno przebiegać sprawnie. Intencją autorki jest także zaprezentowanie samej kategorii po-czucia podmiotowości komunikacyjnej jako przydatnej w badaniu kompe-tencji medialnych również w innych, niekoniecznie związanych z życiem politycznym przestrzeniach. Bazę teoretyczną opracowania stanowią re-fleksje psychologiczne, socjologiczne i politologiczne koncentrujące się
na kategorii podmiotowości człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem tych publikacji, w których uwzględniono aspekt komunikacyjny podmio-towego funkcjonowania człowieka w otoczeniu społecznym.
Podmiotowość komunikacyjna w teorii
Zagadnienie podmiotowości komunikacyjnej nie jest pojęciem no-wym, poświęcali mu uwagę już teoretycy mediów, socjologowie, psy-chologowie, pedagodzy czy specjaliści zarządzania w organizacji, choć niekoniecznie posługując się samym terminem podmiotowości komunika-cyjnej. Zwracano uwagę na znaczenie komponentu poznawczego i komu-nikacyjnego w podmiotowości człowieka w ogóle, jak również w po-szczególnych aspektach jego aktywności.
Jak już wspomniano, znaczenie komunikacji dla kształtowania pod-miotowości człowieka doceniano w różnych koncepcjach; można tu między innymi przytoczyć jedną z definicji kompetencji poznawczej zaproponowaną przez Roberta Zielińskiego (Zieliński 1983: 80), zgodnie z którą ma ona dwa aspekty – opisową oraz pragmatyczną. Pierwsza pozwala scharakteryzować, na ile człowiek orientuje się w otaczającej go rzeczywistości, druga zaś – w jaki sposób potrafi te informacje wykorzy-stać w praktyce.
Na to zagadnienie zwracał uwagę również Niklas Luhman w swojej koncepcji autopoiesis, oznaczającej samowytwarzanie się lub samore-produkowanie się systemu społecznego, w którym dochodzi nie tylko do wysyłania pakietów informacji od jednostki do otoczenia społecznego, ale także do redefinicji systemu przez informacje wysyłane przez jed-nostkę i, odpowiednio, na kształtowaniu jednostki przez system. Taką interakcję uznajemy za podmiotową właśnie w rozumieniu komunika-cji, która ma moc sprawczą w otoczeniu (Nowak 2011: 90). Pewnym mankamentem koncepcji Luhmanna jest jednak zignorowanie jednostki w całym procesie komunikacji – suma jednostek wpływa na otoczenie, autor jednak nie poświęca uwagi kondycji poszczególnych jednostek w systemie.
Dla perspektywy omawianej w niniejszym opracowaniu szczególne znaczenie ma koncepcja działania komunikacyjnego Jurgena Habermasa. W tym ujęciu to właśnie na drodze komunikacji tworzą się i reprodukują stosunki społeczne. Jednak, aby mogło się to dziać, konieczne jest na-stawienie na porozumienie, nie zaś na realizację partykularnych intere-sów, wtedy bowiem mamy do czynienia nie z działaniem komunikacyj-nym, a celowym (Wielecki 2003: 71). Podmiotowość komunikacyjna nie realizuje się więc w trakcie procesu porozumiewania się, ale już na
eta-pie przystępowania do niego, formułowania wstępnych założeń poszcze-gólnych aktorów komunikowania, którzy traktują się nawzajem podmio-towo lub instrumentalnie. Skuteczność tak rozumianej komunikacji jest warunkowana przez istnienie wspólnego świata życia,
Lebens-welt, który determinuje podobne definiowanie sytuacji komunikacyjnej
przez wszystkich jej uczestników (Szczepańska-Paliszczak 2005: 162). Innym istotnym uwarunkowaniem zrealizowania podmiotowości komu-nikacyjnej jest w koncepcji Habermasa pewna równość polegająca na tym, że każdy z uczestników dyskursu ma równe prawa wypowiadania się, inicjowania komunikacji oraz jej zaprzestania (Szahaj 1990: 130). Zagrożeniem dla tak rozumianej podmiotowości jest technicyzacja świata życia, czyli zastąpienie językowych środków porozumiewania się komunikowaniem strategicznym, właściwym według Habermasa nie tylko instytucjom politycznym, ale i medialnym (Habermas 1986: 32). Prowadzi to, jak uważa Marek Jachimowski, do zastąpienia opinii pu-blicznej opiniami powszechnymi, które są kształtowane przez komunika-ty perswazyjne narzucane niejako biernym odbiorcom, którzy, zamiast dochodzić do porozumienia na drodze dyskusji, kształtują swoje postawy w wyniki działań perswazyjnych (Jachimowski 2006: 32–33). Według Jachimowskiego, upodmiotowienie komunikacyjne może następować wyłącznie w odmasowionych systemach porozumiewania się, gdzie możliwa jest aktywność nie tylko nadawców, ale również odbiorców komunikowania. Istotne jest przy tym, aby działający komunikacyjnie podmiot uznał nie tylko swoje prawa, ale również otworzył się na pod-miotowość innych osób (Jachimowski 2006a: 214).
W koncepcji Anthony’ego Giddensa odnajdujemy przekonanie, że to język stanowi nośnik faktycznych działań społecznych, znaczenie komunikacji dla życia społecznego jest więc nie do przecenienia, bo-wiem właśnie w działaniach komunikacyjnych wytwarzany jest sens, który jest procesem analogicznym do wytwarzania społeczeństwa. Dzia-łanie podmiotowe w społeczeństwie jest więc przede wszystkim działa-niem o charakterze komunikacyjnym (Giddens 2001: 41).
Również dla Charlesa Taylora komunikacyjny aspekt podmiotowo-ści ma znaczenie najważniejsze. Podmiotowość jest w jego ujęciu arty-kulacją i interpretacją wartości. Ponieważ owa interpretacja ma zawsze charakter dyskursywny, człowiek doświadcza podmiotowości przede wszystkim w wymiarze komunikacyjnym, przy czym, jak zauważa Tay-lor, każda narracja indywidualna jest wpisana w narrację społeczną (Bie-lik-Robson 2001: XXXIV).
W obecnych czasach, kiedy mamy coraz częściej do czynienia z komu-nikacją zapośredniczoną przez kanały internetowe stwarzające możliwość dwustronnej, bardziej symetrycznej niż w przypadku tradycyjnych
me-diów masowych, interakcji, zmieniają się także stosunki pomiędzy po-szczególnymi uczestnikami procesów porozumiewania się. Na przemia-ny relacji komunikacyjprzemia-nych i związaną z tym podmiotowość uczestni-ków procesów porozumiewania się zwracał uwagę między innymi Piotr Sitarski, który twierdzi, że „człowiek przestał być stałym i niezmiennym członem relacji komunikacyjnej i jest on obecnie traktowany przede wszystkim jako podmiot przyjmujący odpowiedzialność, zarówno za swoje działania, jak i poczynania innych ludzi (głównie naukowców), czyli jako podmiot aktywny i współodpowiedzialny (zwłaszcza za osią-gnięcia techniczne i ich wykorzystanie), dążący do kontaktu i komunika-cji z innymi” (Miczka-Pajestka 2005: 107). Owa rzeczywistość wirtualna niesie za sobą jednak nie tylko pozytywne dla podmiotowości konsekwen-cje. Stając w obliczu wielości możliwości działania, podejmowania decy-zji, wyborów, człowiek może ulec złudzeniu, że to właśnie w sieci realizu-je się realizu-jego podmiotowość w ogóle i zaniechać działalności w świecie realnym (Miczka-Pajestka 2005: 130).
Z perspektywy badawczej, na co zwracają uwagę niektórzy teorety-cy zjawiska, bardziej przydatne niż sama kategoria podmiotowości staje się pojęcie jego poczucia, które pozwala określić, na ile jednostki funk-cjonujące w obiektywnie podobnych (jeśli nie identycznych) okoliczno-ściach dla realizacji podmiotowości jako takiej, rzeczywiście czują się sprawcami i autorami poszczególnych zdarzeń. Dla Krzysztofa Korze-niowskiego poczucie podmiotowości oznacza „przeświadczenie, iż jest się podmiotem relacji ze światem przedmiotowym. Można by zatem powiedzieć, że jest to poczucie, iż świadomie i opierając się na własnych wartościach jest się twórcą zdarzeń i stanów i/lub autorem znaczeń […]. Poczucie podmiotowości jest tym większe, w im większym stopniu dzia-łalność jednostki prowadzi do efektów zgodnych z jej oczekiwaniami sprawstwa czy autorstwa i w im większym stopniu są one jej osobistymi wartościami” (Korzeniowski 1983: 56).
Poczucie podmiotowości komunikacyjnej
jako kategoria badawcza
Choć podmiotowość można definiować jako kategorię obiektywną oraz jej subiektywny odpowiednik polegający na poczuciu, że jest się podmiotem, jak uważa Marek Jachimowski, kategorie te, wbrew pozo-rom, wcale nie są rozłączne, bowiem wewnętrzne poczucie człowieka, że jest sprawcą określonych stanów i zdarzeń (w tym wypadku – komuni-kacyjnych), w znacznym stopniu zależy od możliwości stwarzanych przez otoczenie. Przekonanie o tym, że jest możliwe i sensowne
podej-mowanie aktywności komunikacyjnych, utrwala się na podstawie inte-rakcji społecznych, które, z kolei, są kształtowane na skutek indywidual-nych aktywności uczestników (Jachimowski 2006a: 215). Możemy więc stwierdzić, że poczucie podmiotowości komunikacyjnej tworzy się jako wypadkowa wewnętrznych uwarunkowań jednostki oraz czynników sytu-acyjnych (społecznych), z kolei same warunki są modyfikowane przez udzielające się w nich jednostki. Ze względu na ową interakcyjność fak-tyczna podmiotowa aktywność komunikacyjna w różnych okoliczno-ściach jest zawsze determinowana czynnikami wewnętrznymi i sytuacyj-nymi, przez co możemy podejrzewać, że te same jednostki mogą czuć się podmiotami w jednych sytuacjach komunikacyjnych, a w innych takiej podmiotowości nie odczuwać lub odczuwać ją w znikomym stopniu.
Kim więc jest podmiot komunikacji w rozumieniu niniejszego opra-cowania? Jest to osoba posiadająca wystarczającą wiedzę do działania oraz dostęp do źródeł informacji gwarantujących powodzenie w tym działaniu. Podmiot aktywnie gromadzi informacje, co oznacza, że przy-swaja nie tylko to, co jest mu przekazywane przez oficjalne kanały, ale również zdobywa na własną rękę informacje, które zgodnie z jego wie-dzą są mu potrzebne, by być bardziej skutecznym w realizowaniu swoich potrzeb. Taka osoba nie tylko poszukuje informacji, ale jest uczestnikiem dialogu, zna w nim swoje prawa i jest świadoma, że jej głos jest ważny. Nie tylko odpowiada na zapytania władz i innych podmiotów, lecz samo-dzielnie inicjuje proces porozumiewania się, korzystając z różnorodnych dostępnych kanałów, a kiedy to potrzebne, tworzy własne, również me-dialne. Tam, gdzie to konieczne, podmiot domaga się głosu. Jest odważ-ny w wyrażaniu poglądów, czuje się bezpiecznie. Umie jednocześnie uznać, że nie jest jedynym uczestnikiem dialogu, w związku z czym musi się liczyć z koniecznością rezygnacji z części swoich argumentów na rzecz innych – uznaje podmiotowość innych uczestników dyskursu, nie czując się przy tym manipulowany ani lekceważony. Mając wysokie poczucie podmiotowości komunikacyjnej, człowiek zdaje sobie sprawę ze znaczenia wiedzy, potrafi ją zdobywać i selekcjonować, jest świado-my swoich praw i je egzekwuje, ale również utożsamia się z efektami swoich działań, przyjmując za nie odpowiedzialność. Tak rozumiana podmiotowość stała się punktem wyjścia do badań nad znaczeniem po-czucia podmiotowości dla funkcjonowania w przestrzeni samorządowej, które będą przedmiotem analizy w części empirycznej niniejszego opra-cowania (Szostok 2017: 77).
Kategoria poczucia podmiotowości komunikacyjnej jest nie tylko perspektywą umożliwiającą zrozumienie komunikacyjnego funkcjono-wania jednostki w otoczeniu medialnym. Jak wykazano w części teore-tycznej, komunikacyjne aspekty podmiotowości są obecne w wielu
kon-cepcjach, liczni autorzy skłaniają się ku przekonaniu, że właśnie za po-średnictwem komunikacji nie tylko poszczególne jednostki realizują swoje potrzeby czy też wyrażają osobowość. Procesy te stają się podwali-ną pod budowę konkretnych struktur społecznych, warunkując ich kształt, rozwój i funkcjonowanie. Jednocześnie rozwój środków komunikacji dwustronnej, nie tylko sieciowej, ale również poszczególnych form poro-zumiewania się w realnym życiu społecznym, umożliwia coraz szerszy udział obywateli, pracowników, członków różnego rodzaju społeczności w procesach decyzyjnych, kształtowaniu otaczającej rzeczywistości czy też realizowaniu potrzeb osobistych za pośrednictwem komunikacji.
Podmiotowość komunikacyjna jest w tym opracowaniu rozumiana jako szereg uwarunkowań, które składają się na poznawczą aktywność jednostki, dając jej przekonanie, że nie tylko ma prawo domagać się informacji i zdo-bywać je na własną rękę, ale również wypowiadać się z uzasadnionym przekonaniem, że wypowiedzi te są skuteczne, to znaczy mają moc spraw-czą w otoczeniu. Na tak rozumiane poczucie podmiotowości komunikacyj-nej składają się dwie grupy czynników. Pierwsza z nich jest związana z ilością i jakością informacji na temat określonego obszaru, w którym po-rusza się podmiot. Druga zaś odnosi się do jego własnej aktywności w za-kresie komunikacji i nadawanego tej aktywności znaczenia.
Poczucie poinformowania o wydarzeniach (sprawach) otoczenia, którego owo poczucie dotyczy – element ten, nazywany poznawczą kontrolą otoczenia, jest kluczowy dla podejmowania wszelkiej ak-tywności, którą można uznać za podmiotową. Miarą owego poczu-cia jest zakres dostarczanych informacji, ale również forma ich udo-stępniania, przystępna i zrozumiała dla różnych grup odbiorców.
Szczególne znaczenie ma poczucie poinformowania w kwestiach, które bezpośrednio dotyczą podmiotu (poczucie poinformowania
o sprawach indywidualnie ważnych). Działając w dowolnym
śro-dowisku, zazwyczaj czynimy to bowiem przede wszystkim we wła-snym interesie, w związku z czym najważniejsze wydają się te infor-macje, które w jakikolwiek sposób odnoszą się do sytuacji jednostki. Ocena tego rodzaju poinformowania będzie zależna od tego, na ile in-formacje są dostosowane do sytuacji i zainteresowań podmiotu.
Niezależnie od ilości dostarczanych informacji nie zawsze są one po-strzegane jako wystarczająca podstawa do podejmowania racjonalnych decyzji i działań, dlatego odrębnym czynnikiem jest poczucie posiada-nia informacji niezbędnych do działaposiada-nia (poczucie praktycznego
poformowania), określane w przyjętym modelu jako dysponowanie
in-formacjami o znaczeniu utylitarnym działania (Urban 2008: 93).
Mówiąc o podmiotowości (i jej poczuciu), mamy na myśli aktywną postawę jednostki, która nie tylko przyjmuje docierające do niej
in-formacje i potrafi ocenić ich znaczenie dla osobistej kondycji w ota-czającym świecie, ale również aktywnie je zdobywa, zadając pyta-nia, poszukując odpowiedzi na nie w zróżnicowanych źródłach, wy-kazując inicjatywę komunikacyjną. Kolejnym czynnikiem poczucia podmiotowości komunikacyjnej jest więc wykazywanie aktywności w szeroko rozumianych procesach porozumiewania się.
Aktywność komunikacyjna to nie tylko zadawanie pytań, ale także nieskrępowane wyrażanie własnego zdania. Uważa się, że dla po-czucia podmiotowości istotnym czynnikiem jest wypowiadanie wła-snych opinii, które jest możliwe wyłącznie w sytuacjach wystarczają-cego poczucia bezpieczeństwa – braku strachu przed niepożądanymi konsekwencjami wypowiadania kontrowersyjnych opinii.
Dla pełnego poczucia podmiotowości w ogóle, w tym również ko-munikacyjnej, istotne jest poczucie sprawstwa. W przypadku proce-sów komunikacyjnych polega ono na przekonaniu o sprawczej mocy wypowiadanych opinii, to znaczy o możliwości wpływania na oto-czenie za pośrednictwem komunikacji. Bez owego czynnika, czyli
poczucia komunikacyjnej skuteczności, aktywność
komunikacyj-na zaspokaja jedynie potrzebę ekspresji, nie staje się jedkomunikacyj-nak komunikacyj- narzę-dziem kształtowania otaczającej rzeczywistości.
Poczucie podmiotowości komunikacyjnej
w badaniach własnych
Zaproponowana koncepcja poczucia podmiotowości komunikacyj-nej została zweryfikowana w badaniach empirycznych w przestrzeni komunikacji samorządowej. W kwestionariuszowych badaniach, których celem było wykazanie związku poczucia podmiotowości komunikacyj-nej z ogólnym poczuciem podmiotowości oraz poziomem aktywności w lokalnych społecznościach, zweryfikowano hipotezę dotyczącą zależ-ności pomiędzy poczuciem podmiotowości a aktywnym działaniem w sa-morządzie. Narzędziem badawczym był samodzielnie skonstruowany kwestionariusz, który zawierał pytania dotyczące sposobów komuniko-wania się w przestrzeni samorządowej, podejmowanej aktywności obywatelskiej, poczucia podmiotowości ogólnej i komunikacyjnej. Narzędzie poddano ocenie przez sędziów kompetentnych (socjologów, politologów, psychologów, specjalistów komunikacji samorządowej oraz dziennikarzy), następnie zweryfikowano je w badaniu pilotażowym, w którym wzięło udział 20 osób. W ostatecznej wersji kwestionariusz zawierał 30 pytań różnego rodzaju – otwartych i zamkniętych, jedno-krotnego i wielojedno-krotnego wyboru, skal i alternatyw. Właściwe badania
zostały przeprowadzone w pierwszym kwartale 2016 r. na reprezentatywnej pod względem wieku i płci próbie 500 mieszkańców województwa śląskie-go. Techniką przeprowadzenia badania był wywiad kwestionariuszowy, który ma tę przewagę nad ankietą, że osoba prowadząca badanie ma możli-wość doprecyzowania poszczególnych kategorii w przypadku ich niezro-zumiałości dla respondentów. Zapewnia również większy odsetek wypeł-nień w przypadku pytań otwartych. Badania przeprowadziło 11 uprzednio przeszkolonych ankieterów, studentów socjologii oraz dziennikarstwa i komunikacji społecznej, którzy otrzymali za pracę wynagrodzenie ze środków Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego. W niniejszym opracowaniu zostanie zaprezentowana ta część wyników badań, która bezpośrednio dotyczyła kategorii poczucia podmio-towości oraz jej związku z aktywnością w przestrzeni lokalnej.
W kwestionariuszu znalazły się pytania dotyczące poszczególnych wymiarów poczucia podmiotowości komunikacyjnej, a więc poczucia poin-formowania o kwestiach lokalnych, o sprawach indywidualnie ważnych, aktywności komunikacyjnej respondentów, poczucia praktycznego poin-formowania, wyrażania własnego zdania oraz poczucia skuteczności komu-nikacyjnej. Narzędzie okazało się bardzo spójne wewnętrznie, wszystkie wymiary korelowały z ogólnym poczuciem podmiotowości komunikacyjnej na poziomie R = 0,652–0,786, przy czym najwyższą korelację odnotowano w przypadku czynnika związanego z wyrażaniem własnego zdania, najniż-szą – z poczuciem poinformowania o sprawach lokalnych (również tych bezpośrednio związanych z osobą badanego). Możemy na tej podstawie stwierdzić, że samo poczucie poinformowania w małym stopniu różnicuje poczucie podmiotowości komunikacyjnej, co, zważywszy na wielość i róż-norodność dostępnych informacji, jest zrozumiałe.
Tabela 1. Współczynnik korelacji Rho-Spearmana poszczególnych wymiarów z poczu-ciem podmiotowości komunikacyjnej (wewnętrzna spójność testu) (N = 500)
Informowanie o wszystkich najważniejszych sprawach Informowanie o sprawach indywidualnie ważnych Aktywność w procesie komunikowania Poczucie skuteczności komunikacyjnej Poczucie praktycznego poinformo-wania Wyrażanie swojego zdania 0,653 0,652 0,780 0,697 0,779 0,786
Źródło: badanie własne.
Jeżeli chodzi o wyniki poczucia podmiotowości komunikacyjnej w badanej populacji, poszczególne wymiary były oceniane na podstawie zdań twierdzących, do których osoby badane ustosunkowywały się w skali 0–5, gdzie 0 oznaczało brak zdania lub odmowę odpowiedzi, 1 zupełny brak zgodności zdania z opinią respondenta, natomiast 5 jego całkowitą
aprobatę. Dzięki temu uzyskano dla każdego z wymiarów wyniki w skali 5-punktowej, podobnie wyrażono także wyniki dla poczucia podmioto-wości komunikacyjnej w ogóle. Średni wynik poczucia podmiotopodmioto-wości komunikacyjnej w samorządach województwa śląskiego wyniósł 2,29, co oznacza, że mieszkańcy raczej nie czują się podmiotami w komuni-kacji samorządowej. Najwyższe wyniki osiągnięto w wymiarach po-czucia bycia informowanym o wydarzeniach w najbliższym otoczeniu oraz o sprawach indywidualnie ważnych – tu średnie wyniki osiągały prawie 3 punkty, możemy więc uznać te czynniki za ocenione jako śred-nie. Choć respondenci czują się informowani o różnych kwestiach, to otrzymywane informacje oceniają nie najwyżej – poczucie praktycznego poinformowania jest niższe od średniego poczucia podmiotowości ko-munikacyjnej. Jeszcze niższe okazały się oceny dla wymiaru aktywności komunikacyjnej oraz poczucia komunikacyjnej skuteczności.
Wykres 1. Wymiary poczucia podmiotowości komunikacyjnej w samorządzie (N = 500) Źródło: badanie własne.
W badaniu zweryfikowano także poziom aktywności1
respondentów w przestrzeni samorządowej oraz dokonano jego konfrontacji z poziomem poczucia podmiotowości komunikacyjnej. Wykazano, że istnieje korelacja
1 Rozumianej jako wypadkowa następujących czynników: znajomość form
samo-dzielnej aktywności w przestrzeni samorządowej, wiedza o znaczeniu aktywności oby-watelskiej, świadomość możliwości efektywnego działania, przynależność do organizacji i stowarzyszeń, uczestnictwo w budżecie obywatelskim.
pomiędzy ogólnym poczuciem podmiotowości komunikacyjnej a deklaro-waną aktywnością obywatelską w środowisku lokalnym. Jej siła jest średnia (R = 0,320). Na wykresie 2 zaprezentowano skrzyżowane wyniki dla ak-tywności obywatelskiej i poczucia podmiotowości komunikacyjnej.
Wykres 2. Zależność aktywności w środowisku lokalnym od poczucia podmiotowości komunikacyjnej (N = 500)
Źródło: badanie własne.
Wśród wszystkich elementów poczucia podmiotowości komunika-cyjnej z aktywnością najbardziej związane jest wyrażanie własnego zda-nia. Osoby, które nie obawiają się ujawniać swoich poglądów, okazują się także bardziej aktywne w innych obszarach. Nie bez znaczenia pozo-staje również poczucie – szerokie – poinformowania o wydarzeniach w najbliższym otoczeniu oraz aktywność (inicjatywa) w procesie komu-nikowania. Co ciekawe, korelacja pomiędzy aktywnością w środowisku lokalnym a poczuciem skuteczności komunikacyjnej okazała się niska – możemy stwierdzić na tej podstawie, że dla szeroko rozumianej aktyw-ności nie jest konieczne, aby wypowiadane zdanie było brane pod uwagę przez rządzących; istotniejsza okazuje się możliwość jego nie-skrępowanego wypowiadania bez obawy o negatywne konsekwencje, w tym przypadku w środowisku lokalnym. Zamieszczone w tabeli 2 wyniki skłaniają również do konstatacji, że dla podejmowania aktywności nie jest istotne w tym przypadku posiadanie informacji specyficznych, to znaczy związanych z osobistą sytuacją lub dających podstawę do kon-kretnych działań (poinformowanie praktyczne); znacznie istotniejsze jest poczucie, że uzyskuje się informacje o najważniejszych wydarzeniach w okolicy. Czy oznacza to, że aktywni są obywatele, którzy otrzymują więcej, niekoniecznie precyzyjnie dobranych, informacji? Jest to śmiała teza, którą warto byłoby zweryfikować w pogłębionych badaniach.
Tabela 2. Współczynnik korelacji Rho-Spearmana pomiędzy aktywnością w przestrzeni samorządowej a elementami poczucia podmiotowości komunikacyjnej
Informowanie o wszystkich najważniej-szych sprawach Informowa-nie o spra-wach indy-widualnie ważnych Aktywność w procesie komunikowa-nia Poczucie skuteczności komunika-cyjnej Poczucie praktycznego poinformowa-nia Wyrażanie swojego zdania 0,3 0,16 0,284 0,165 0,118 0,336
Źródło: badanie własne.
Zakończenie
Zaproponowana kategoria badawcza poczucia podmiotowości ko-munikacyjnej została zweryfikowana empirycznie w obszarze samo-rządu terytorialnego. Wiemy już, że pozwala na opis i wyjaśnienie nie tylko samej aktywności komunikacyjnej, ale także innych jej przeja-wów we wspólnocie samorządowej. W badaniu uwzględniono również pewne czynniki związane z funkcjonowaniem komunikacyjnym w anali-zowanej przestrzeni, dzięki czemu udało się ustalić, że osoby o wysokim i bardzo wysokim poczuciu podmiotowości komunikacyjnej różnią się od pozostałych między innymi preferowanymi źródłami informacji lo-kalnej oraz postrzeganiem aktywności komunikacyjnej władz lokalnych.
Celem niniejszego opracowania było zaprezentowanie kategorii po-czucia podmiotowości komunikacyjnej jako perspektywy badawczej, któ-ra mogłaby stanowić pewne rozszerzenie tktó-radycyjnego już postrzegania kompetencji medialnych. Jak wykazano w badaniu, poczucie podmioto-wości komunikacyjnej, jako zmienna stanowiąca o pewnej kondycji jed-nostki w otoczeniu społecznym, pozwala wnioskować o niektórych przy-czynach aktywności obywatelskiej w społeczności lokalnej. W opinii autorki niniejszego opracowania mogłaby ona znaleźć zastosowanie rów-nież w badaniach nad komunikacyjnym funkcjonowaniem w wielu innych środowiskach czy sytuacjach społecznych, szczególnie tych, w których podmiotowość człowieka ulega swego rodzaju ograniczeniom.
Szczególnie przydatne wydaje się zwrócenie uwagi na kategorię po-czucia podmiotowości komunikacyjnej w tych relacjach, gdzie dyskurs dotyczący podmiotowości jako takiej jest obecny, a więc:
W edukacji – niezależnie od poziomu edukacja odbywa się w rela-cjach asymetrycznych, w których również prawa komunikacyjne nie są postrzegane jako równe. Zasadne byłoby zbadanie, na ile ucznio-wie/studenci czują się partnerami w takich relacjach i jak to przekła-da się na ich postępy w nauce, skłonność do samodzielnych poszu-kiwań czy chociażby na zadowolenie z interakcji.
W zakładach pracy, firmach, korporacjach, gdzie od skutecznej ko-munikacji w znacznym stopniu zależy efektywność podejmowanych działań – jakiego rodzaju relacje komunikacyjne są preferowane przez pracowników i kadrę zarządzającą, na ile pracownicy czują się pod-miotami wzajemnych relacji i jak wpływa to na ich utożsamianie się z organizacją, chęć podejmowania różnego rodzaju aktywności itd.
W relacjach pomiędzy pacjentami a pracownikami służby zdrowia – choć Karta Praw Pacjenta reguluje niektóre kwestie związane z in-formowaniem pacjentów na temat całego procesu leczenia, z wielu powodów komunikacja w służbie zdrowia jest oceniana jako mało efektywna. Czy pacjent dobrze poinformowany, czujący, że od jego zdania zależy proces leczenia, jest bardziej zadowolony ze świad-czonych usług medycznych? Czy istnieje związek pomiędzy proce-sem zdrowienia a komunikacyjnym włączaniem pacjenta w proces decydowania o zastosowanych procedurach? Tego rodzaju badania, niewątpliwie, rozszerzają perspektywę postrzegania zasad prawi-dłowej komunikacji lekarza z pacjentem, wymagałyby jednak włą-czenia w projekt przedstawicieli uczelni medycznych.
W organizacjach religijnych – gdzie tradycyjne komunikowanie jednokierunkowe coraz częściej zastępowane jest relacjami dwukie-runkowymi, które angażują wiernych, jednak nie przez wszystkich są postrzegane jako tendencja pozytywna. Na ile możliwość syme-trycznej, skutecznej komunikacji sprzyja zadowoleniu z przynależności do wspólnoty? Czy jest to zdeterminowane wiekiem lub poziomem za-angażowania religijnego? Kategoria poczucia podmiotowości ko-munikacyjnej wydaje się również tutaj perspektywą badawczą roz-szerzającą dotychczasowe pole badawcze.
Jak już była mowa, poczucie podmiotowości komunikacyjnej to próba operacjonalizacji kategorii zaproponowanych przez teoretyków podmioto-wości z różnych dziedzin. W dobie przemian komunikacyjnych w różnych obszarach aktywności człowieka, spowodowanych rozszerzaniem możliwo-ści dzięki rozwojowi technologii porozumiewania dwustronnego, wydaje się zasadne pytanie o to, na ile ludzie korzystają z możliwości bycia nie tylko odbiorcami, ale również nadawcami, kreatorami procesów komunikacyj-nych i jaki ma to związek z ich kondycją w otaczającym świecie.
Bibliografia
Bielik-Robson A. 2001, My, romantycy – źródła romantycznego modernizmu Charlesa Taylora [w:] Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowocze-snej, Warszawa.
Epuap.gov.pl
Gemius 2018, Allegro ma 4 mln użytkowników dziennie, AliExpress przed polskimi elek-tromarketami (Top10), https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/allegro-ilu-ma-uzy tkownikow-sklepy-internetowe-najpopularniejsze-w-2018-r-top10https://www.Wir tualnemedia.pl/artykul/allegro-ilu-ma-uzytkownikow-sklepy-internetowe-najpopular niejsze-w-2018-r-top10.
Giddens A. 2001, Nowe zasady myśli socjologicznej, Kraków.
Habermas J. 1986, Pojęcie działania komunikacyjnego, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3. Jachimowski M. 2006, Społeczeństwo obywatelskie – między komunikowaniem a
komu-nikacją, „Wiedza i Umiejętności”, nr 9 (29).
Jachimowski M. 2006a, Regiony periodycznej komunikacji medialnej, Katowice. Korzeniowski K. Podmiotowość człowieka. Metateoretyczne ramy teorii [w:]
Podmioto-wość jednostki w koncepcjach psychologicznych i organizacyjnych, red. K. Korze-niowski, R. Zieliński, W. Daniecki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Miczka-Pajestka M. 2005, Podmiotowość człowieka w perspektywie nowoczesnej
techni-ki, Bielsko-Biała.
Nowak A. 2011, Podmiot, system, nowoczesność, Poznań.
Ogonowska A. 2015, Kompetencje medialne i informacyjne: wybrane modelowe ujęcia i koncepcje, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1(221).
Peter-Bombik K., Szczudlińska-Kanoś A. 2015, Zarządzanie partycypacyjne we wspól-notach lokalnych, „Gospodarka Lokalna w Teorii i Praktyce”, nr 391.
Ptaszek G. 2014, Pomiar indywidualnych kompetencji medialnych. Pytania i problemy, „Kultura Popularna”, nr 3(41)
Raport Netb@nk. Bankowość internetowa i mobilna. Płatności bezgotówkowe za 1 kwartał 2018 roku.
Szahaj A. 1990, Krytyka, emancypacja, dialog. Jürgen Habermas w poszukiwaniu nowe-go paradygmatu teorii krytycznej, Warszawa.
Szczepańska-Paliszczak B. 2005, „Kolonizacja” wewnątrzświatowych spotkań. Koncep-cja Lebenswelt Jürgena Habermasa [w:] Kultura, komunikaKoncep-cja, podmiotowość, red. K. Zamiara, Poznań.
Szostok P. 2017, Poczucie podmiotowości komunikacyjnej w samorządzie terytorialnym w Polsce, Toruń.
Urban O. 2008, Podmiotowość jednostki jako przedmiot badań nauk humanistycznych, Poznań.
Wielecki K. 2003, Podmiotowość w dobie kryzysu postindustrializmu, Warszawa. Zieliński R. 1983, Koncepcja poczucia podmiotowości na tle teorii i badań psychologii
społecznej [w:] Podmiotowość jednostki w koncepcjach psychologicznych i organi-zacyjnych, red. W.K. Korzeniowski, R. Zieliński, W. Daniecki, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź.
