A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTOR ICA 2, 1981
T adeusz N o w a k
MICHAŁ Z CZACZA
PRZYCZYNEK DO DZIEJÛ W OPOZYCJI WIELKOPOLSKIEJ XIV W .
Jan Długosz, o pisując pod rokiem 1358 trag iczne zakończenie żyw o ta przez w ojew odę poznańskiego M acieja Borkowica. podał nieco w ia dom ości o dziedzicu Czacza, im ieniem Jan . W yn ika z nich, że Ja n był bratem M acieja i p rag n ąc go pom ścić, zam ierzał przygotow ać bunt p rze ciw Kazim ierzow i W ielkiem u. Został jed n a k pochw ycony i skazany przez króla na śm ierć. Skonfiskow ane zostały także w szystkie p o siad łości obydw óch braci, w tym rów nież g ro d y Koźmin i Czacz, k tó re w eszły w skład dom eny k ró lew sk iej. N ie znane je s t e w e n tu aln e źródło, na p od staw ie k tó reg o Długosz m ógł rozw inąć sw oje opow iadanie. W e dług opinii A lek san d ra Sem kow icza u stą p ten zanotow any został na po d staw ie trad y cji u s tn e j1. O w iarygodności przekazu Długosza św iad czą dane dotyczące osoby M acieja Borkowica, zn ajd u jące potw ierd ze nie w innych, w spółczesnych w ydarzeniom źródłach. Do nich należy zaliczyć n a stę p u jąc e fakty: spraw ow anie przez M acieja urzędu w ojew o dy poznańskiego; w y staw ien ie dokum entu w ierności i posłuszeństw a w stosu n k u do króla; w trąc e n ie Borkow ica do w ięzienia, w któ ry m po niósł śm ierć; k onfiskata Koźm ina i innych dóbr na rzecz k ró la2.
W św ietle pow yższego, in te resu jąc ą sp raw ą będzie skontrolo w anie wiadom ości Długosza d oty czący ch ry cerza z Czacza. D otychczasow a
1 l o a n n is D lu g o s s i A n n a l e s se u c r o n ic a e in cli ti R egni Polo n ia e, ks. 9, W arszaw a 1978, s. 291 293; A. S e m k o w i c z , K r y t y c z n y r o z b ió r „ D z i e j ó w p o ls k ich " Jana
D łu g o s z a (do ro k u 1384), K rak ów 1887, s. 370.
2 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y W i e l k o p o l s k i (dalej: KDW ), w y d . I. Z a k r z e w s k i , f. 1 4, Poznań 1877— 1881, t. 3, nr 1377; K s i ę g a b r a c k a i n e k r o l o g o p a c t w a P a n n y
M a r ii w Lubiniu, w y d . Z. P e r z a n o w s k i , fw ;] M o n u m e n t a P o lo n ia e H is to r ic a
T ad eu sz N o w a k
historiog rafia niejedn o licie w ypow iadała się na poruszany tem at. Ig nacy Zakrzew ski podw ażył dane Długosza, stw ierdzając: ,,W iadom ość, k tó rą tenże pisarz p odaje jako b y o bracie w ojew ody M aćka, Jan ie z Czacza, i o tegoż u k a ra n iu za w szczynane bunty, je s t zapew ne s p ra wą M ichała z Czacza opow iedzianą w dypl. nr 1627 Ten ostatni, zdaniem au to ra, n ależał do rodu Szaszorów. R ów nież A ntoni M ałecki uw ażał przekaz Długosza o Ja n ie z Czacza — b racie M acieja — za p o m yłkę. N atom iast badacz dziejów k o n fed eracji ry ce rstw a w ielk op olsk ie go Józef Szujski p rzy ją ł bez żadnych zastrzeżeń w iadom ość z Roczni
k ó w c zyli kronik*. Z kolei Stanisław K ozierow ski w rozpraw ie po św ię
conej rodow i Szaszorów stw ierdził; ,,0 jakim ś rokoszu Janu sza z C za cza w spcm ina pcd r. 1358 Długosz, k tóry go być m ieni bratem sk azan e go na śm ierć przez k ró la Kazim ierza M aćka Borkow ica; skonfiskow ał mu król za ten bunt Czacz [...]"s. Brak więc w y raźneg o u sto su n k o w a nia się a u to ra do p rzytoczonego źródła, choć w innych p artiach sw ej p racy w iąże on Czacz z przedstaw icielam i rodu Szaszorów . N ieco ina czej u jęła spraw ę H elena Polaczków na, k:ó ra po analizie źródeł doszła do w niosku, że „[...) nic nie stoi obecnie na przeszkodzie p rzy jęciu w ersji Długosza o b ratersk im stosunku M aćka Borkow ica do rycerza z Czacza, z uzupełnieniem , że chodziło o b rate rstw o stryjeczne, nie ro dzone, i z pc<prawką im ienia ch rzestnego Ja n a na M ichała [...]"'e. O ile Polaczków na id en ty fik u je Ja n a z M ichałem , to Zdzisław K aczm arczyk uw aża, że były to dwie różne osoby. Zgodnie z przekazem Długosza u zn aje Ja n a z Czacza za b rata w ojew ody poznańskiego, a M ichała za jed nego z krew n y ch Borkowiców, sy n a A ndrzeja, kasztelan a kalisk ie go. W dalszych rozw ażaniach a u to r dochodzi do w niosku, że po ,buncie rodzina B orkow iców z rodu N apiw ów p rzestała istnieć, zupełnie w y n i szczona przez króla. Część o d eb ran y ch je j dóbr, ja k Czacz i Bardo, w ładca n ad ał Szaszorom, a Brzozogaj — G rzym alitom 7.
Pow yższy kró tki przeg ląd lite ra tu ry zagadnienia w skazuje na isto tne różnice w u stalen iach au toró w .
Baza źródłow a, na p o dstaw ie k tó re j m ożna spróbow ać ustalić
zwią-! KDW , t. 4, s. 345.
4 A. M a ł e c k i , S tu d ia h e r a l d y c z n e , t. 2, L w ów 1890, s. 231, przyp. 1; J. S z u j s k i , M a ć k o E o r k o w ic z , w o j e w o d a p o z n a ń s k i i p i e r w s z a k o n l e d e r a c j a r y c e r s k a 1352
rok u, [w :] t e n ż e , O p o w i a d a n i a i ro z tr z ą s a n ia , t. 3, K raków 1888, s. 132.
S S. K o z i e r o w s k i , S tu d ia na d p i e r w o t n e m r o z s i e d l e n i e m r y c e r s t w a w i e l k o
p o l s k i e g o . VI. Ród S z a s z o r ó w — O p a ł ó w — O r łó w , P ozn ań 1918, s. 7— 8. Jest to odb itk a
z „R ocznika T o w a r z y stw a P rzy ja ció ł N auk" (dalej: RTPN) 1919, t. 45.
6 H. P o l a c z k ó w n a , R ó d W e z e n b o r g ó w w P o ls ce i j e g o p i e r w o t n e gni azd o, ,.R ocznik T o w a r z y stw a H er a ld y c z n eg o w e L w ow ie" 1926, t. 7, s. 169.
7 Z. K a c z m a r c z y k , P o ls k a c z a s ó w K a z im ie r z a W i e l k i e g o , K rak ów 1964, s. 105— 106, 128.
zek Czacza z konkretny m rodem , je s t dość skrom na. W ym ienić m ożna je d y n ie kilka dokum entów . W śró d ry cerstw a, zaw iązującego kon fede rację w Poznaniu w 1352 r., fig uru je M ichał z Czacza. W dokum encie z 1359 r. M ichał z Czacza, w spólnie z braćm i: M ikołajem , kantorem ■ łęczyckim i kanonikiem p oznańskim oraz A ndrzejem z Barda i Januszem z Brzozogaju, sprzedali sołectw o we wsi G ogółkow o bliżej nie znanem u M aciejow i z G oczałkow a za 16 g rzy w ien groszy praskich. Dalsze losy M ichała z Czacza znane są z n a rra c ji dok u m en tu Kazim ierza W ielkiego z 1370 r., po św iad czająceg o zam ianę w si k ró lew sk iej G ogółkow o na wsie arcy b isk u p stw a gnieźnieńskiego: K onotopię i U lesie8. Ta pierw sza m iejscow ość została skonfiskow ana M ikołajow i, kantorow i łęczyck ie mu, za u k ry w a n ie brata, M ichała z Czacza, k tó ry był w yw ołańcem os karżanym o szereg zbrodni i w ystępków . W iadom o także, że ojcem ich był A ndrzej noszący przydom ek Pyszcze. O statnim źródłem je s t do kum ent K azim ierza W ielkiego zatw ierd zający podział dóbr dziedzicz nych m iędzy braćm i: Dzierżkiem z G raboszew a, M ichałem z Kos^anowa i A ndrzejem z Czacza. Elem ent d atacji nie zachow ał się całkow icie i z daty rocznej w ydaw ca odczytał jed y n ie dw a słow a: m illesim o trecen-
,esim o. N ,e po dając u zasadnienia op atrzy ł dokum ent kolejnym num e
rem, su geru jący m rok 1337 jako datę jego w y staw ien ia9.
Przypuszczenie Z akrzew skiego przy jm o w ał K ozierow ski. N atom iast Połaczków na, uw ażając, że w spom niany dokum ent może pochodzić z późniejszego okresu, pisała: „ [...] głów nem u spraw cy, M ichałowi z Czacza, został Czacz w yrokiem od jęty , sp rzed any lub d aro w an y A n drzejow i z K oszanowa, a tym sam ym przezw ać się mógł z «Czacza» najw cześn iej po r. 1358 lub nieco później, w każdym razie przed r. 1370 I0. H ipotezę a u to rk i m iał w zm ocnić fakt w ystępow ania M ichała z K oszanow a w dokum en tach z lat 1359— 1360, kiedy to jakoby czynił on pew ne tra n sa k cje z b en ed y k tyn am i m ogilneńskm ii i arcybiskupem Jaro sław em . W rzeczyw istości jest w nich m owa o M ichale z K oszano wa, ale w kontekśoie nieco innym . W dokum encie arcy b isk u p a J a ro s ława z 19 listopada 1359 r., przy w racający m zakonnikom z M ogilna 6 łanów ziemi i m łyn w e wsi Olsza, jest po k ró tce p rzed staw iona histo ria przejścia tych dóbr w posiadanie m etrop o litó w gnieźnieńskich. P oprzed nik Jarosław a, Janisław , zam ienił pew ne posiadłości z M ichałem (naz w anym w dokum encie „olim herede de K oszono w"). Zam iana dotyczyła wsi arcy b isk u p iej W łókna na C hw alęcin i 6 łanów w raz z m łynem we
8 K D W , nr 1313; V i s i ta t i o n e s b o n o r u m a r c h i e p is c o p a t u s n e c n o n c a p i tuli G n es-
n en s is s a e c u li X V I , w y d . B. U l a n o w s k i , K rak ów 1920, s. 286— 287; KDW nr 1627
0 KDW , nr 2047.
wsi O lsza11. Te ostatn ie dobra nab y ł M ichał od op ata m ogilneńskiego w latach 1311— 1312, co p o tw ierd zają zachow ane d o k u m en ty 12. Z kolei 21 w rześnia 1360 r. F ranciszek z C erek w icy zw rócił kościołow i gnieź n ieńskiem u W łókna, k tó ra to w ieś ,,titulo vendicionis [...] ab eodem
ecclesia, ad m eos progenilores el m e co n seq u enter hereditarie tuerai
d evo lula Zgodę na darow iznę w y raził b rat stry jec z n y Franciszka,
Janusz z K o szanow a13.
N a pod staw ie pow yższych dan ych m ożna stw ierdzić, że M ichał z Ko szanow a uzy sk ał W łó kna od arcy b isk u p a Jan isław a, a w ięc w latach 1317— 1341, zm arł zaś na pew no przed 19 listopada 1359 г., a p raw d o podobnie znacznie w cześniej — poniew aż W łókna znajdow ały się w ręk u Franciszka z C erekw icy, k tó reg o w raz z Januszem z K oszanow a uw ażać m ożna za w nuków M ichała. O d niesienie działalności M ichała z K oszanow a do I połow y XIV stu lecia ogranicza chronologicznie datę w y staw ienia dokum entu na rzecz trzech braci do początkow ych lat panow ania K azim ierza W ielkiego. D alszego uściślenia m ożna dokonać po bliższym zapoznaniu się z osobą A n d rzeja z Czacza. J e st to ta sam a postać co A ndrzej Pyszcze, a w skazuje na to fakt po siadania przez jego synów Barda i Czacza, te bowiem posiadłości m iędzy innym i otrzym ał o.i w w y n ik u podziałów rodzinnych. Dalej: należy go identyfikow ać z A ndrzejem z K oszanow a, k asztelanem poznańskim i sta ro stą w ielko polskim niew ątpliw ym Szaszonem, ja k św iadczą dochow ane pieczęcie14. W y stę p u je on po raz o statni w źródłach 25 lipca 1343 г., a już w roku następnym znany jest jego następ ca na k asztelanii poznańskieji Tomi- slaw'15. 25 kw ietnia 1340 r. w ystaw ił A ndrzej dokum ent, w którym pisał się jako ,,tieres de C o sso n ow "1R. N a tej n ik łej przesłance m ożna oprzeć pogląd, że nie doszło jeszcze w ów czas do rozdziału m ajątku, poniew aż w je g o w y n ik u A ndrzej nie dziedziczył w K oszanow ie żadnych dóbr. Tym sam ym w ydan ie przez k ró la dokum entu dla Szaszorów um ieścić trzeba w latach 1340— 1343. T ak w ięc za n iepraw d op od ob ną należy uznać hipotezę P olaczków ny o p rzejęciu C zacza przez A ndrzeja z Ko szanow a po konfiskacie k rólew sk iej. O drzucić trzeba rów nież przekaz Długosza o Ja n ie z Czacza. Ta o statn ia m iejscow ość należała do po siad łości rodu Szaszorów i nic nie w sk azu je na zw iązanie jej z rodziną N apiw ów -B orkow iców . W źródłach b ra k jak ich k o lw iek w zm ianek o b ra
11 K D W , n r 1410. 12 Ib idem , nr 941, 955. 13 Ib idem , nr 1443. 14 ib id e m , nr 1199, 1221. 15 Ib id e m , nr 1227; J. B i e n i a k , W i e l k o p o l s k a , K u j a w y , zie m ie : ł ę c z y c k a i s i e r a d z k a w o b e c p r o b le m u z j e d n o c z e n i a p a ń s t w o w e g o w l a ta c h 1300— 1306, „R oczniki
T o w a r z y stw a N a u k o w e g o w Toruniu" (dalej: RTNT) 1969, R. 74, z. 2, s. 158, przyp. 267. 16 KDW , nr 1199.
cie M acieja, w ojew ody poznańskiego. N ie w y trzy m u je też k ry ty k i pod ję ta przez Polaczków nę i K aczm arczyka p ró b a p rzy p isan ia M ichała z Czacza do Borkowiców. Do arg u m en tó w w yżej przytoczo ny ch d orzu cić należy jeszcze jeden. O tóż uw aża się, że ojcem M ichała m ógł być A ndrzej B o rk o w ic /k a sz te la n kaliski, k tó ry w źródłach w y stęp u je ty lko jed en raz, w dokum encie opatrzonym rokiem 132617. Jed n ak że A ndrzej nie mógł spraw o w ać w tym czasie funkcji kasztelan a kaliskiego, tę bowiem — za/ów no przed w ym ienioną datą, ja k i później — pełnił, co p otw ierdza szereg danych, S ław ęta18. Są także inne przesłanki pow od u jące zastrzeżenia co do w iary g o d n o ści w spom nianego dokum entu. W y daje się, że A n drzeja Borkow ica należy u sunąć z tablic genealogicznych rodu N apiw ów . Nie ma tam m iejsca rów nież dla Jan a z Czacza, k tó ry sw oje istnien ie zaw dzięcza jed y n ie Długoszowi. W y b itn y ten dziejopis, czerpiąc zapew ne w iadom ości o losach M acieja Borkowica i g rup y zw iązanego z nim ry ce rstw a z tra d y c ji u stn e j — w k tó re j dochow ały się także w ieści o dziedzicu z Czacza — dokom iponował szereg szcze gółów. Chodzi tu ta j przede w szystkim o pochodzenie i imię w łaściciela Czacza. W yżej przytoczone dane p o zw alają na odm ienną c h a ra k te ry s ty k ę postaw y n iek tó ry ch p rzedstaw icieli ro du Szaszorów , niż to uczy nił K aczm arczyk, oraz n,a do rzucenie szereg u uw ag do dziejów opozycji w ielkopolskiej przeciw K azim ierzow i W ielkiem u.
Szaszorow ie pochodzący z K oszanow a po jaw iają się w źródłach do piero od początku X IV w. W 1301 r. B oguchw ał z K oszanow a, syn nie żyjącego już kom esa D zierżykraja, n adał kościołow i poznańskiem u dzie dzinę W ito sla w 10. Zdaniem Jan u sza Bieniaka obrał on k arierę duchow ną: w 1320 r. był kanonikiem i doszedł do godności dziekana k ap itu ły poznańskiej; w do kum entach w y stęp u je do ro ku 135420.
Z naczniejszą rolę polityczną odegrali pan o w ie z K oszanow a w o k re sie w alk W ład y sław a Łokietka z rządam i czeskim i w latach 1305— 1306. W edług usta le ń Bieniaka, M ichał z K oszanow a p o p ierał dążenia
zjed-17 В i e n i a k, op. cit., s. 198, przyp. 597, stw ierd za , ż e w y w ó d V o la czk ô w n y 0 p och o d zen iu d z ied zic ó w C zacza z rodu B o r k o w icó w je s t w ś w ie tle źród eł n ie do p rzyjęcia i ch od zi tu o n ie w ą tp liw y c h S zaszorów ; K DW , nr 1070.
18 S ła w ę ta w y s tę p u je ja k o k a szte la n k a lisk i w la ta ch 1324— 1335 — por. KDW, nr 1040— 1144.
19 Ibidem, nr 840.
2(1 B i e n i a k , op. cit., s. 157, przyp. 256; por. też K o z i e r o w s k i , op. cit.,
s. 5. B o g u ch w a ł z K o sza n o w a , k a n o n ik p o zn a ń sk i, w y s tę p u je w 1320 r. ja k o św ia d ek
p r z y w ile ju b isk up a Dom arata dla s o łe c tw a w S k a rb o szew ie. W tym c z a s ie ty lk o jed n a o so b a o im ien iu B o g u c h w a ł zw ią za n a b yła z k ap itu łą p ozn ań sk ą. W o g ó ln y c h za ry sa ch rozw ój je g o k a riery p r zed sta w ia się n a stęp u ją co : w 1310 r. b y ł k ap ela n em 1 k le ry k ie m dw oru bisk up a A n d rzeja Z arem b y (KDW , nr 935), w 1327 r. k an clerzem k a p itu ły p o z n a ń sk ie j (KDW, nr 1080), w 1330 r. k u sto szem (KDW , nr 1110), w 1334 r.
noczeniow e księcia, b iorąc praw dopodobnie udział w w alkach na te renie K ujaw . Z apew ne był jednym z przyw ódców akcji, która d o pro w adziła do opano w an ia części W ielkopolski z K oninem i K w ieciszew em przez zw olenników Ł okietka21. W y stę p u je tak że w źródłach jak o ka sztelan kw ieciszew ski w roku 1311 i koniński w roku 1312. W te d y za czyna skupow ać pew ne dobra na tym ob szarze22, dzięki czem u o d g ry w a stosunkow o pow ażną rolę w śród m iejscow ego ry cerstw a. W póź niejszym o kresie nie w y stę p u je już ja k o św iad ek dokum entów k ró le w skich. Praw dopodobnie jego k a rie ra polityczna zakończyła się na u trz y m aniu ty tu łu kasztelana kw ieciszew sko-dzbarskiego do końca życia. Zmarł po 24 kw ietn ia 1334 r., lub kilka lat p óźniej, w zm iankow any jest bowiem jeszcze w, w ielo krotn ie już w spom nianym , dokum encie K azim ie rza W ielkiego'23.
A pogeum znaczenia p olitycznego rodziny w iązać należy z osobą brata M ichała, A ndrzeja z K oszanow a i Czacza. Z zeznań złożonych przezeń na procesie w arszaw skim w ynika, że przebyw ał w otoczeniu W łady sław a Łokietka na K ujaw ach. A ktyw nie uczestniczył w działa niach w o jen ny ch polsko-krzyżackich. W 1331 r. b ro nił ziemi w ielkopol skiej przed rajdam i w ojsk zakonnych. Razem z oddziałam i królew skim i po dążał za K rzyżakam i i pod Pyzdram i w ziął udział w starciu zb ro j nym , w któ rym u tracił 8 koni (co w sk azu je pośrednio na liczebność p rzybyłego w raz z nim pocztu ry cerskiego). W roku następnym , po ataku w ojsk krzyżackich na K ujaw y, A ndrzej w raz z innym i rycerzam i w ielkopolskim i podążył na punkt zborny w G nieźnie, skąd zebrany od dział m szy ł z pom ocą oblężonej w Brześciu załodze. W ielko po lanie po deszli w pobliże m iasta, jednakże będąc w nieznacznej liczbie, nie byli w stanie pomóc oblężonym 24. Brał także udział A n drzej w m isjach dy plom atycznych. Razem z innym i w ysłannikam i króla przeby w ał w To runiu, w celu p e rtrak to w a n ia z K rzyżakam i o zaw arcie u k ładu rozej- m ow ego25. N ie znane są bliżej początki k a rie ry u rzędn iczej p óźniej szego sta ro sty w ielkopolskiego. D opiero w dokum entach z 1335 r. w y m ieniony jest z tytułem podkom orzego k alisk ieg o 26. N astęp n e dane źródłow e, w któ ry ch A ndrzej o k reślo n y został jak o kasztelan kaliski i sta ro sta po znański27, pochodzą z 1339 r. Początku sp raw ow an ia u rzędu starościńskieg o nie m ożna jed n ak że odnieść do ro k u 1335, poniew aż
21 B i e n i a k , op. cii., s. 157— 158.
2' KDW , nr 941, 955.
23 Ib idem, nr 2047.
u Lites ac res g e s t a e in ter P o lo n o s O r d in e m q u e C r u ciler o r a m , w y d . I. Z a
k r z e w s k i , t. 1, P oznań 1890, s. 327— 329. 25 Ib idem, s. 328.
28 KDW , nr 1144, 1146, 1154. 27 L ite s ac r e s ..., s. I l l , 327.
e le m en ty chronologiczne odpow iedniego dokum entu K azim ierza W ie l kiego budzg uzasadnione w ątpliw ości. D okum ent noszący -datę 25 listo pada 1335 r. mógł być spisany dopiero po 11 m arca roku 1339, a przed końcem roku 13412S. Toteż ty tu ł starościński A ndrzeja w tym czasie zgadza się ze św iadectw am i innych przekazów . Do końca 1336 r. s!a- rostą W ielkopolski był M ikołaj г Biechowa, a w 1338 r. urząd staro sty kaliskiego pełn ił H e n ry k Pałuka29. Zapew ne starostw o poznańskie n a dał w ładca dziedzicow i z K oszanowa, k tó ry po śm ierci H en ry k a w 1339 lub 1340 r. został sta ro stą gen eraln y m . W ow ym czasie n astą p iły p rze sunięcia na urzędach, w w y n ik u k tó ry c h przeszedł on z kasztelanii k a lisk iej na poznańską. Z tym i dwom a ty tu łam i w y stęp u je po raz pierw szy 25 kw ietn ia 1340 r.30 Sam odzielnie w y staw iał do kum enty i w ielo k ro t nie w ym ieniony został w listach te s ta c y jnych. 8 lipca 1343 r. był je d nym z p rzedstaw icieli g rupy feudalno-urzędniczej W ielkopolski i Ku jaw , któ ra g w aran tow ała dotrzym an ie w aru n k ów p o ko ju kaliskiego za konow i krzyżack iem u 31. Do c h a ra k te ry sty k i A ndrzeja m ożna dodać jesz cze, że był jedn ym z dw óch rep rezen tan tó w ry ce rstw a zeznającego w procesie w arszaw skim , określo n ych m ianem ,,liłte ra iu s".
Śm ierć kasztelan a poznańskiego w 1343 lub 1344 r. kładła k res w y bitniejszem u znaczeniu Szaszorów w W ielkopolsce. W następnych po koleniach żaden z rodow ców nie o siągnął znaczniejszego stanow iska. Z synów A nd rzeja jed y n ie M ikołaj, obraw szy k a rie rę duchowTną, osiąg nął p ra ła tu rę i doszedł do stopnia k a n to ra łęczyckiego. Z innych k rew nych w zm iankow any już Franciszek z C erekw icy piastow ał w 1370 r. urząd cześnika kaliskiego, lecz w następ n y ch latach już nie aw an so
w ał32. s
Podstaw y m ajątk o w e rodziny A ndrzeja z K oszanow a i Czacza m oż na poznać dzięki dokum entow i p o tw ierd zającem u ich rozdzielenie. Co praw da, w yszczególnione zostały jed y n ie posiadłości p rzy p ad ające A n drzejow i. W y ró żn iają się tery to rialn ie trzy zgrupow ania dóbr. W Kalis- kiem były to wsie: K oryta, Bieganin i nie zidentyfikow ane ,,Palom e".
‘8 W y s tę p u ją c y w s p is ie św ia d k ó w M ik o ła j г B iech o w a , w o je w o d a k a lisk i, p ia stu je je s z c z e 11 m arca 1339 r. p a la cję p ozn ań sk ą (I /fe s ac r e s ..., s. 111). S zerzej o tym d ok u m en cie por. S. K ętrzyń sk i, O e le m e n ta c h c h r o n o lo g i c z n y c h d o k u m e n t ó w K a z i
m ie r z a W i e l k i e g o , „R ozpraw y W y d zia łu H isto ry c zn o -F ilo zo fic zn eg o A k a d em ii U m ie
jętn ości" 1914, S. II, t. 56, s. 99— 102.
29 KDW , nr 1146, 1163, 1175, 1183; por. Z. K a c z m a r c z y k , M o n a rc h ia K a z i
m ie rz a W i e l k i e g o , t. 1, P ozn ań 1939, s. 117, 120, A. G ą s i o r o w s к i, M i k o ł a j z Bie c h o w a h. D o liw a , [w:] P o ls k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y (dalej: PSB), t. 21, W r o cła w —
— W a rsza w a — K rak ów — G dańsk 1976, s. 101. 30 KDW , nr 1199.
31 Ibidem , nr 1221. 38 Ib idem, nr 1637,
W Pyzdrskiem zaś: Bardo, G ałęzew o i połow a G raboszew a w raz z p ra wem p re z e n ty w m iejscow ym kościele. T rzecia część działu grupow ała się w okolicach G niezna, a sk ła d a ły się nań: pew na posiadłość na pod grodziu tego m iasta w pobliżu Sadów ek, Popow o, nie znane bliżej „Predzeszew o" i G łogów iec, k tó ry posiadali początkow o bracia A n d rze ja, D zierżko i M ichał, lecz odstąpili w zam ian za C hw alibogow o. Listę pow yższą należy zam knąć, leżącym na południow y zachód od K ościana, Czaczem, skąd pisał się A ndrzej. Była to zapew ne jego rezydencja, w k tó re j znajdow ał się gród, o czym w iadom ość podaje D ługosz33. Po zostałością budow li o c h a ra k te rz e obronnym jest grodzisko stożkow ate, położone n a d rzeką Sam icą34. W sum ie w ręk u kasztelan a poznańskiego znajdow ało się 11 pu nktów osadniczych, w całości lub w częściach. M niej w iadom o o stanie posiad an ia jego synów . Pisali się oni z innych m iejscow ości, takich jak: Czacz, Bardo, Brzozogaj, G ogółkow o. O tej o statn iej w iosce w iadom o, że dzieliła się na część m onarszą i szlachec ką, będącą palrim onium k a n to ra łęczyckiego, M ikołaja. W 1359 r. sprze dał on za zgodą braci sołectw o sw ej części w G ogółkow ie za 16 g rzy wien groszy praskich. W zm iankow ane je st praw o średzkie, w yliczone p rzy w ileje so łty sa i obow iązki m ieszkańców 35. Synow ie k asztelan a po znańskiego posiadali tak że w Poznaniu dom z polem, zn ajd u jący się w pobliżu k laszto ru dom inikanów . Przed rokiem 1360 sprzedali go k ró lowi K azim ierzow i36. Zaipewne odziedziczyli tę posiadłość także po o j cu. Z dóbr p rzy p adłych A ndrzejow i, G łogów iec znajdow ał się później w posiadaniu Franciszka z C erekw icy i jako uposażenie w ienne jego ^córki przed rokiem 1390 przeszedł w ręce Stefana z T rlą g a 37. M ożliwe, że Brzozogaj lub G ogółkow o otrzym ali synow ie k asztelan a p oznańskie go w drodze zam iany w łaśnie za Głogówiec.
N iew iele w iadom o o dobrach należących do M ichała z Koszanowa i Dzierżka z G raboszew a. W dokum encie podziałow ym w zm iankow ana je s t tylko jed n a p rzy p a d a ją c a im m iejscow ość, C hw alibogow o. U trzy m ała się ona w posiadaniu potom ków braci, albow iem jeszcze w 1363 r. należała do F ranciszka z C erek w icy 38. J a k już w yżej zaznaczono, dzie dziczył on także W łókna, a jego b rat stry jec z n y — Janusz — Kosza- nów. W sum ie w ym ieniono 6 m iejscow ości, co z pew nością nie jest pełnym w ykazem stan u p osiadania braci A n drzeja z Czacza, zwłaszcza gdy znana jest liczba jem u przy p ad ły ch wsi.
33 Ibidem , nr 2047; Jo a n n is D I ugoss i A n n a l e s ..., s. 292. 34 W . H e n s e i , S tu d ia i m a t e r i a ł y d o o s a d n i c t w a W i e l k o p o l s k i w c z e s n o h is t o - r y c z n e j , t. 1, P ozn ań 1950, s. 132— 133. 35 V i s i t a t i o n e s ..., s. 286— 287. 39 KDW , nr 1419. . 37 K o z i e r o w s k i , op. cit., s. 28— 29. 11 KDW , nr 1499.
Z faktu, iż każdy z sy n ów k asztelan a poznańskiego w 1359 r. pisał Sie z innej m iejscow ości, m ożna w nioskow ać o dokonanym przez nich podziale ojcow izny. Nie stan o w iła ona jed nolitego kom pleksu, lecz była rozrzucona w kilku częściach po W ielkopolsce. N ależy p rzypusz czać, że dobra położone w pobliżu m iejscow ości, z k tó ry c h byli pisani w źródłach, znajd ow ały się w ich ręku. Zatem M ichałow i w raz z Cza- ęzem p rzy padły posiadłości w K aliskiem , A ndrzejow i — Bardo i w sie w Pyzdrskiem , Januszow i — Brzozogaj oraz dobra w pobliżu Gniezna, M ikołajow i — w y su n ięte n a jb a rd zie j na północ G ogółkowo.
C hw ilow y w zrost znaczenia Szaszorów w yw odzących się z K osza now a św iadczył, zdaniem historyków , o celow ej p o lity ce ostatnich Pia stów, w y su w ający ch przedstaw icieli pom niejszych rodów przeciw p o tężnym m ożnow ładcom 39. P rześledzenie dalszej działalności Szaszorów n ap o ty k a trudności ze w zględu na n ied o statk i źródłow e. D opiero w a k cie zaw iązania konfed eracji ry cerstw a w ielkopolskiego w 1352 r. m ożna odnaleźć kilku rep rezen tan tó w tego rodu. Byli to: M ichał z Czacza, J a rosław z Jaro gn iew ic, Franciszek i U bysław z K oszanow a40. Ci ostatni, b ęd ący zapew ne braćm i, m ogą być uw ażani za synów M ichała z Kosza nowa, a braci stry jec z n y c h M ichała z Czacza, k tó ry figuru je na 27 m iejscu w śród ogółu feudałów -uczestników konfed eracji, a na 7 w śród ry cerzy nie p iastu jący ch żadnych urzędów . M ożliwe, że jest to w y razem pow ażania, jakim cieszył się on w g ro nie konfederatów . Ko- szanow o i Ja ro g n ie w ice zn ajdu ją się w pobliżu Czacza, jest więc praw- dopodobpy w pływ a w an tu rn iczej osobow ości M ichała na jego współro- dow ców i w spólne podążenie na zjazd do Poznania.
W chwili ob ecnej nadal jeszcze pow ażny w pływ na ocenę celów i znaczenia konfederacji w yw iera praca Szujskiego, w yraźnie a k c e n tu jącego je j ań ty k rólew ski c h a ra k te r41. Jed n ak że w spom niany dokum ent
33 K a c z m a r c z y k , P ols ka ..., s. 105, 128; D z ie j e W i e l k o p o l s k i , p od red. J. T o p o l s k i e g o , 1. 1, Poznań 1969, s. 307.
« KDW , nr 1313,
41 S z u j s k i , op. cit., s. 135 n. P o d o b n ie J. D ą b r o w s k i , O s ta t n i e lata L u d w ik a
W i e l k i e g o 1370— 1382, K rak ów 1918, s. 221; O. H a l e c k i, K a z i m ie r z W i e l k i 1333—
— 1370, [w;] E n c y k l o p e d i a p o ls k a , t. 5, cz. 1, K raków 1920, s. 392— 395; W . S e m k o w i c z , R ód A w d a ń c ó w w w i e k a c h śr ed n ic h, RTPN 1920, t. 46, s. 197— 200; W . M o s z - c z e ń s k a , Rola p o l i t y c z n a r y c e r s t w a w i e l k o p o l s k i e g o w c z a s i e b e z k r ó l e w i a po
L u d w ik u W ., „P rzegląd H isto ry czn y " 1925, t. 25, s. 81— 84; H is to r ia P olski, t. 1, Do ro ku 1764, pod red. H. Ł o w m i a ń s k j e g o , W a r sza w a 1969, s. 545— 546; K a c z
m a r c z y k , P o ls k a ..., s. 60, 74— 76, 105— 106, 128; A. C z a c h a r o w s k i , S p o ł e c z n e
i p o l i t y c z n e s i ł y w w a l c e o N o w ę M a r c h ię w la ta c h 1319— J373 z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m m o ż n o w ł a d z t w a n o w o m a r c h ij s k i e g o , RTNT 1968, R. 73, z. 2, s. 167—
!68. Bardziej o strożn ą o c e n ę k o n fed era c ji p ostu lu ją: R. G r ó d e c k i , K o n f e d e r a c je w P o ls c e P ia s to w s k ie j , „Sp raw ozd an ia z C z y n n o śc i i P o sied z e ń PAU" 1936, t. 41,
! 04 T ad eu sz N o w a k
po d k reślał w ierność k o n federató w w sto su n ku do króla. P rzyrzekali oni sobie pom oc jed y n ie w w y p ad k u bezpraw n eg o ,,ciążenia", a w ięc nie p oprzedzonego zgodnym z praw em orzeczeniem sędziow skim 42. Zw iąz kowi n a jw y ra ź n ie j przyśw iecał cel sam oobrony przeciw aktom sam o w oli ze stro n y czynników rządząćych. T oteż nic nie w iadom o o jak ic h kolw iek posunięciach rep re sy jn y c h ze stro n y K azim ierza W ielkiego. Przyw ódcy k on fed eracji przebyw ali w najbliższym otoczeniu k ró lew skim. W ojew oda poznański, M aciej Borkowic, znajdow ał się przy k ró lu w końcu 1352 r., w K rakow ie. W lutym następ neg o roku, w trakcie p o by tu Kazim ierza W ielkiego w W ielkopolsce, św iadkam i jego dok u m entów byli także konfederaci: w spom niany już M aciej orąz Przecław z Gułttów — k asztelan poznański, Sędziw ój z C zarnkow a — kasztelan nakielski, W o jsław — kasztelan d ro ży ń sk i43. Podobnie ma się rzecz jeśli chodzi o udział uczestników a k tu z 2 w rześnia 1352 r.: D obiesła w a — sędziego k aliskiego i M ikołaja z Błodzewa — sędziego poznań skieg o 44 w rozm aitych czynnościach praw nych i sądow ych oraz z no w ym staro stą w ielkopolskim , W ierzb iętą.
W 1354 r. doszło do zab ó jstw a w o jew o d y kaliskiego, Beniamina z U zarzew a. Zapiska ro czn ik arsk a obw inia o ten czyn M aćka B orkow i ca, Sędziw oja i Skórę. T eg o o statn ieg o W ład y sław Sem kowicz zalicza do przedstaw icieli rodu A w dańców 45. Udział Sędziw oja p o tw ierdza do ku m en t z 1364 т., z któ reg o w ynika, że został on o sk arżo n y przed kró lem o pop ełn ien ie szeregu p rzestępstw , w tym także o zam ordow anie Beniamina. O kazuje się, że był on z zam ordow anym blisko sp o krew n io ny, Beniamin bow iem zositał o k reślo n y jak o ,,av un culu s" kasztelana nak ielsk ieg o 4". N iezbyt ja sn y zw rot o* w spólnym p o siad aniu dóbr w s k a zuje na tło raczej m ajątk o w e, niż p olityczne, zabójstw a.
Śm ierć w o jew o d y kaliskiego nie m ogła przejść bez echa, toteż głów ni w in ow ajcy ratow ali się u cieczką z K rólestw a. Z lat 1354—-1356 nie pochodzą żadne w skazów ki źródłow e p o tw ierdzające ich pobyt w W ielkopolsce. Z kolei w iadom o, że M aciej w 1354 r. p rzebyw ał we W ro cław iu 47. Śędziw ój n atom iast po zabójstw ie Beniamina dążył do
za-ta ln ik H isto ry czn y " 1937, R. 51, s. 670— 671; S. R o m a n , G en eza s t a t u t ó w K a z im ie r z a
W i e l k i e g o . S tu d iu m ź r ó d l o z n a w c z e , K rak ów 1961, s. 157— 160; B i e n ' i a k , op. cii.
s. 291— 292; A. G ą s i o r o w s k i , M a c i e j ( M a c iek , M a ć k o ) B o r k o w ic , PSB, t. 19, s. 7— 8. 42 KDW , nr 1313; por. R o m a n , op. cit., s. 157.
43 K o d e k s d y p l o m a t y c z n y M a ł o p o l s k i 1333— 1386, (dalej: KDM) w yd , F. P i e к o - s i ń s к i, t. 3, K rak ów 1887, nr 699; KDW , nr 1317, J318. 44 K DW , nr 1319, 1327, 1342. 45 S p o m i n k i g n i e ź n i e ń s k ie , w y d . B. K ü r b i s , M PH, S. II, t. 6, W a rsza w a 1962, s. 98; S e m k o w i c z , op. cit., s. 199. 48 KDW , nr 1510. 47 B reslau er U r k u n d en b u c h , w y d . G. K o r n , [W ro cla w ] 1870, s. 171.
jęcia g ro d u w C zarnkow ie oraz sprow adził n iep rzy jació ł z obcych ziem w celu zniszczenia i zhipienia K rólestw a. Z całą pew nością chodzi o fe- udałów N ow ej M archii. W trak cie działań w ojennych na pograniczu w ielko,polsko-brandenburskim Sędziw ój w spółpracow ał z w rogiem . Choć zaprzeczał staw ianym m u zarzutom , praw dopodobnie jak aś część o sk a r żeń nosi c e ch y w iary g o d n o ści48.
W litera tu rz e h isto ry czn ej an a lizu ją c ej p ostaw ę k ró la w stosunku do k o n fed era'ô w , tw ierdzi się, że celow o om ijał on W ielkopolskę w podróżach po k raju . M iała to być św iadom a ta k ty k a K azim ierza, kie rującego się um iarkow aniem vvr p o stęp o w an iu i nie dążącego do w nikli wego an alizo w an ia sy tu acji p o w stałej w tej dzielnicy49. Jed n ak że ist- ir.eją św iadectw a źródłow e, p o tw ierd zające p o byty króla w W ielko- polsce w om aw ianym o k resie. 27 g ru d n ia 1355 r. K azim ierz W iel ki spotka! się w Kaliszu z księciem czerskim , Ziem ow item III, n ad ając m u m iędzy innym i ziem ię w arszaw sk ą w raz z innym i posiadłościam i jako lenno. W roku następnym , 8 w rześnia, k ró l wy s ’a wił w Pow idzu p rzy w ilej dla m ieszczan Słupcy, zw aln iając ich od p łacen ia ceł w ca łym K rólestw ie. Z kolei 21 stycznia 1357 r. p rzebyw ał w ładca w Poz naniu, gdzie n ad ał Bandzimirowi z Pom orza wieś S tudzieniec50. Pow yż sze dane w ykazują, że k ró l w dalszym ciągu odbyw ał reg u la rn e ob jaz dy k ra ju o raz b ezpośrednio spraw ow ał ko n tro lę nad sy tu a c ją w W iel- kopolsce. Istn iały , także k o n tak ty m iędzy K azim ierzem a feudałam i m iejscow ym i. N a przy k ład kasztelan poznański. Przecław , św iadkow ał na dokum encie królew skim , w ystaw ionym 21 stycznia 1354 r. w R ado miu. S ta ro s‘a W ierzbięta w m aju 1355 r. p rzeb yw ał na dw orze m onar szym w K rakow ie51.
W 1357 r. doszło do załagodzenia, w ynikłego na tle zabójstw a w o jew ody Beniamina, ko n fliktu m iędzy królem a M aciejem Borkowicom i Sędziw ojem Nałęczem . Sędziw ój pośw iadczył dokum ent K azim ierza W ielkiego w y staw io n y 21 stycznia 1357 r. w Poznaniu. 1 m arca 1357 r. w K rakow ie król w ydał u ro czy sty p rzy w ilej dla arcy b isk u p stw a gnieź nieńskiego, p o tw ierd zający w szystkie dotychczasow e nadania, praw a ; w olności. W śród grona n a jw y b itn iejszy ch d ostojników św ieckich fi g u ru ją także W ielkop c.an ie: w ojew oda poznański — M aciej, kasztelan
48 K DW , nr 1510; por. C z а с h а г o w s к i, op. cit., s. 167— 169. s S z u j s k i , o p cit., s. 130 i n.; M o s z c z e ń s k a , op. cit., s. 83.
11 fura y . a s o v i a e te rre st ri a. P o m n ik i d a w n e g o p r a w a m a z o w i e c k i e g o z i e m s k ie g o , oprać. J. S a w i c k i , t. 1, W a rszaw a 1972, nr 13; K a t a l o g a r c h i w u m a k t ó w d a w n y c h m ia s ta t r a k o w a , t. 1, D y p l o m y p e r g a m in o w e , oprać. S. K ę t r z y ń s k i , K. K a c z m a r c z y k , A. C h m i e l , K raków 1907, nr 859; H. P a s z k i e w i c z , P o li t y k a ru s k a K a z im ie r z a W i e l k i e g o , W arszaw a 1925, s. 196, przyp. 1. 51 К DM, nr 703; K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k a t e d r y k r a k o w s k i e j ś w . W a c ł a w a (d a l s j : KKK), w y d . F. P i e к o s i ń 5 к i, cz. 1— 2, K raków 1874— 1883, nr 258.
poznański — Przecław i sędzia kaliski — D obiesław 52. Je st to pierw sze św iadectw o p o tw ierdzające po w ró t Borkowica z w ygnania. M ożna p rz y puszczać, że przy w ró cen ie obydw óch w inow ajców do łaski k ró lew sk iej dokonać się m ogło dzięki akcji m ed iacy jn ej arcy biskupa Jaro sław a Bo gorii. W styczniu 1358 r., podczas podróży K azim ierza W ielkieg o po W ielkopolsce i K ujaw ach, to w arzyszyli mu zarów no Sędziw ój, jak i M aciej. Ten ostatni 16 lutego 1358 r. złożył królow i w Sieradzu p rzy sięgę na w ierność53. Być m oże był to w aru n ek zupełnego przyw rócenia do łaski, bądź dążenie w ładcy do zapobiegnięcia now ym konfliktom . Przysięga M acieja stanow i o statn ią w zm iankę źródeł dokum entarny ch o jego osobie. Także Sędziw ój przez kilka lat, do kw ietnia 1362 r., nie w y stę p u je w źródłach.
O ddanie w czerw cu 1358 r. g rod u N ak ła i całej ziemi nakielskiej, w raz z pełnią w ładzy staro ściń sk iej, arcy bisk up ow i Jaro sław ow i mogło św iadczyć o v o tu m nieufności dla k a szte la n a nakielskiego i dążeniu m on archy do zapew nienia bezpieczeństw a na tym terenie. Dla wzm oc n ienia kontroli nad południow o-zachodnią W ielkopolsk ą król pow ierzył u rząd bu rg rab ieg o w K ościanie Przecław ow i z G ułtów . Z tytułem ta kim 54 w y stęp o w ał kasztelan poznański 30 czerw ca 1359 r. W y d aje się, że Przecław jak o b u rgrab ia nie był urzędnikiem z ram ienia staro sty, lecz zależny był bezpośred n io od króla. W ładca dążył do w zm ocnienia spraw ności a p a ra tu starościńskiego, zw alczającego przejaw y anarchii feudalnej.
Z apiska kom em o racy jna n ek ro lo g u klasztoru lubińskiego podaje 9 lutego jak o daitę dzienną śm ierci M acieja53. Zdaniem D ługosza do uw ięzienia w ojew o dy poznańskiego doszło w Kaliszu. Pow odem sk aza nia M acieja był jego po w ró t do poprzednich niegodziw ych czynów, czyli popieranie złodziei i rabusiów i udzielanie im schronienia. Z dwu m ożliw ych dat rocznych przypuszczalnej śm ierci w ojew ody: 1359 i 1360 za b ardziej praw dopodobną należy uznać rok 1360. W relacji Długosza bow iem w idoczny je s t w y raźn y zw iązek m iędzy skazaniem na śm ierć Borkow ica a działalnością a n ty k ró lew sk ą rycerza z Czacza. Ja k w iado mo, M ichał z Czacza był w sp ó łw y staw cą dokum entu w 1359 г., co w skazuje, iż przed tym m om entem nie w y stąp ił czynnie przeciw m o narsze i nie był jeszcze skazan y na banicję. D rugą w skazów ką są prze sunięcia na u rzęd ach w ielkopolskich. P asek z Benic z ty tułem kaszte lana gnieźnieńskiego w y stęp o w ał jeszcze 12 lutego Л359 г., a jak o n a stępca M acieja na pałacji p o z n ań sk iej pośw iadczony był od 4 m arca 1960 r.
5* P a s z к i e w i с z, op. cit., s. 196, przyp. 1 : KDW , nr 1354. S3 KDW , nr 1370— 1373, 1377.
34 I b id e m , nr 1386, 1500, 2051. 55 K s ię g a b r a c k a ..., s. 29.
Z kolei urząd k asztelan a gnieźnieńskiego ob jął W incenty, k tó ry posia dał ten ty tu ł już 14 k w ie tn ia 1360 r., będąc jeszcze 5 m arca tegoż roku kasztelanem śrem skim 50. N ależy tera z spóbow ać odtw orzyć przebieg w y d arzeń zw iązanych z upadkiem M acieja Borkowica i jego n a stę p stw am i.
P ostępow anie w ojew ody poznańskiego, zorientow ane na p o p ieranie elem entó w aw an tu rn iczy ch i w spółu czestn ictw o w rozbojach, w y w o ły w ały rea k c ję ze stro n y feudałów ściśle zw iązanych z polityką k ró le w ską. Długosz donosi o sk arg ach na Borkowica, p ły n ący ch do w ładcy ze stro n y jeg o poddanych. Praw dopodobnie głów ną rolę w ty ch w y d a rz e niach odegrali przed staw iciele rodów Doliw ów i G rzym alitów . R epre zen tan t tych ostatnich: Przecław z Prusinow a, podkoni kaliski, mógł odegrać pew ną rolę inform acyjną, p rzeb y w ając na przełom ie paźd zier nika i listopada 1359 r. w M ałopolsoe p rzy dw orze Kazim ierza W ie l kiego57.
W początkach stycznia 1360 r. król znajdow ał się jeszcze w K rako wie, skąd w y ru szy ł na objazd k ra ju 58. 18 stycznia 1360 r. potw ierdzony jest jego p o b y t w S ulejow ie59. Dalszym etap em podróży był zapew ne Kalisz. T u taj p rzy b y ł rów nież M aciej Borkowic, nie liczący się z tym, iż z rozkazu w ład cy będzie pochw ycony. Pod strażą odesłano go na zam ek w Olszltynie, gdzie w w ięzieniu zakończył żywot. Kazimierz W ielki ruszył na północ i 2 lutego 1360 r. w y staw ił w K oninie dok u m ent, w k tó ry m w ójtom kaliskim w yśw iadczy ł pew ne dobrodziejstw a oraz zm ienił n iek tó re praw a m iasta K alisza00. P ośrednio potw ierdza to pobyt k ró la w tym m ieście, zgodnie z inform acją Długosza. S praw y do tyczące K alisza zostały z pew nością zadecydow ane w cześniej, a form ę aktu praw nego p rzyb rały, gdy w ładca znajdow ał się już w Koninie. N astępna inform acja źródłow a m ów iąca o itinerarium królew skim po chodzi dopiero z 4 m arca 1360 r. M onarcha przebyw ał w ów czas w Poz n an iu 01. Istn ieje w ięc ponad m iesięczna luka w itinerarium , ale okres ten spędził w ład ca w W ielkopolsce, co m ogło w ynikać z reak cji ry c e r stw a zw iązanego z Borkowicem , kiedy w iadom ość o jego uw ięzieniu i w y daniu w y ro k u sk azującego rozeszła się po W ielkopolsce. Pew na grupa feudałów , z liczby k tó ry c h źródła w y m ieniły jed y n ie dziedziców
so l o a n n is D lu g o s s l A n n a l e s ..., s. 292; V i s i t a l l o n e s ..., s. 286— 287; KDW , nr 1400, 1416, 1425, 1417.
57 A k t a g r o d z k i e i z i e m s k ie , w y d . K. L i s к e i in., t. 5, L w ów 1875, nr 4; KDM, nr 734.
:s Z b ió r d o k u m e n t ó w m a ło p o ls k ic h , w yd . S. K u r a ś , cz. 1, W ro cła w — W a rsza w a — — K rak ów 1962, nr 93; KDM, nr 735; KKK, nr 217.
se Z b ió r ..., nr 94. M KDW , nr 1414. 61 Ibidem, nr 1416.
Czacza i Koźmina, w y stąp iła przeciw królow i. Jak o jed n ą z form tego działania u?nać trzeba próbę zorganizow ania zam achu na osobę m o n ar chy. W sk azu je na to Kazim ierz W ielki w sw ym dokum encie, przy d ając M ichałow i ok reślen ie ,,insidiatoi v ite n o stre"62 K ról zdecydow anie d ą żył do poskrom ienia w ichrzący ch feudałów . O p anow ane zostały p u n k ty o p oru aw an tu rniczego ry cerstw a, a m ianow icie g ro dy w Koźminie i Czaczu, k tó re w raz z innym i dobram i buntow ników uległy konfiska cie i zostały w łączone do dom eny k rólew skiej. Długosz stw ierdził, że w łaściciel Czacza został pochw ycony i stracon y. Tym czasem źródło d o k um en tarne inform uje, że M ichał z Czacza został skazany na banicję. Będąc, w yw ołańcem dopuścił się w ie lu ciężkich przew inień, tak ic h jak zabójstw a, p o d p a’eniâ. W y stęp o w ał też p rzeciw ludziom królew skim któ rzy sporo o d niego ucierp ieli. Była to chyba dłuższa chronologicznie działalność, ok reślo na w dokum encie term inem ,,diversis tem po rib u s"es. W trak cie jed n ej ze sw oich łupieskich w y p ra w został pow ażnie ranny. Jego brat, k a n to r łęczycki M ikołaj, u k ry ł go w sw o jej posiadłości, Go- gółkow ie. Tam też pielęgnow ano rannego. Spraw a jed n ak została u ja w niona i w sto su n ku do M ikołaja pod jęto działania rep resy jn e. O dbyła się rozpraw a sądow a z udziałem k róla j „baronów ". Z godnie z p ostan o w ieniem statu tu , głoszącego w spółodpow iedzialność osoby u k ry w a ją c e j w yw ołańca, M ikołajow i o d eb ran o dziedzinę w G ogólkow ie. Istotn a jest spraw a um ieszczenia pow yższych w y d arzeń w czasie. Przedstaw ione zostały one w dokum encie K azim ierza W ielkiego, w ystaw ionym 26 stycznia 1370 r, w Żninie. M iała w ów czas m iejsce tran sak cja pom iędzy królem a arcybiskupem , n a p o dstaw ie k tó re j G ogółkow o przeszło w po siadanie kościoła m etrop o litarn ego , a w ładca w zam ian otrzym ał dwie wioski: K onotopię i Ulesie. W iadom o jednocześnie, że nieco w cześniej uczynił król nad an ie Gogółlcowa, z tym zastrzeżeniem , iż c h a ra k te r da row izny był czasow y. O bow iązyw ać m iał tylko na czas życia a rc y b is k upa Jaro sław a. Ten e ta p czynności p raw n y c h poprzedzo ny był o k re sem, w k tó ry m m onarcha posiadał w ieś w całości, po konfiskacie dzia łu k a n to ra łęczyckiego. W dokum encie je s t m owa o kilku latach przy n ależenia do dóbr k rólew skich 61. A naliza eta p ó w przechodzenia Gogół- kow a w p o siadanie kościoła gnieźnieńskiego su g eru je k ilku letn ią róż nicę m iędzy datą w y staw ien ia do kum entu a odsądzeniem posiadłości M ikołajow i. Fakt ten p otw ierdzony jest innym i danym i. O tóż stan o w is ko k a n to ra łęczyckiego w latach 1368— 1370 ob jęła już inna osobistość, bliżej nie znany Jan, k tó ry k ilk ak ro tn ie św iadkow ał na dokum entach
62 Ib id e m , nr 1627.
ts Io an nis D I ugoss i A n n a l e s ..., s. 292; K DW , nr 1627. KDW , nr 1627.
a rcy b isk u p a Jaro sław a Bogorii65. N iepodw ażalny term inus ad quem konfiskaty stanow i d a ta 15 m aja 1368 r. Je d n a k z dużym p raw d o p o d o bieństw em fak t ten m ożna p rzesunąć o kilka lat wstecz. W iadom ość o zw ołanym w tej spraw ie colloquium feudałów w ielkopolskich w du żej m ierze przypom ina w ydarzenia, któ re m iały m iejsce 20 stycznia 1364 r. w Poznaniu66. Przed królem ry ce rz W in cen ty ze Słopanow a os k arżył Sędziw oja, k asztelana nakielskiego, o szereg czynów szkodli w ych dla in teresó w K rólestw a. O ile n aw et Sędziw ój w ykazał sw ą niew inność i nie został p o ciąg nięty do odpow iedzialności, to sam o dą żenie w ładcy do ostateczn ego u k ró cen ia a w an tu rn ictw a feudałów nie m oże ulegać w ątpliw ości.
W y kazane zostały różnice pom iędzy rela cją D ługosza o śm ierci dziedzica Czacza a w iadom ościam i źródła dokum entarnego, w spółczes nego w ydarzeniom i tym sam ym bardziej w iarygodnego. 7 m arca 1360 r. poczynił K azim ierz W ielki in te re su ją c e n ad anie na rzecz bisku pa poznańskiego, Jan a Doli w y 67, ofiarow u jąc mu dom i pole w Pozna niu, k tó re to dobra odk u pił n iegd y ś od synów A ndrzeja, kasztelana poznańskiego. N ie je s t to chyba jed y n ie przypadek; liczyć się trzeba z celow ym w yzbyciem się posiadłości n ab y tej od przedstaw icieli rodu czynnie w y stęp u jąceg o przeciw w ładcy. Po złam aniu przejaw ów opo zycji, p o sy p a ły się w y?oki banicji i konfiskaty. Czacz w późniejszym czasie znajdow ał się w posiadaniu członków rodu Opolów, w yw odzą cych się ze Śląska. Potw ierdza to znaczna liczba przekazów źródło w ych. Pierw szy z nich pochodzi z 8 lu teg o 1384 r., gdzie na dokum en cie w ystaw ionym w K rakow ie św iad k u je Ramsz z C zacza68. O polow ie na przełom ie XIV i XV w. posiadali także Koszanów, co pozwoliło K ozierow skiem u w y sunąć przypuszczenie, że konfiskaty K azim ierza W ielkiego m ogły dotknąć także Szaszorów z tej m iejscow ości69. Przy puszczenie to podw aża jed n a k fakt p o b y tu Janusza z K oszanow a 21 w rześnia 1360 r. w Gnieźnie, gdzie p rzyw iesił on pieczęć do dokum en tu sw ego b rata stry jeczn eg o F ranciszka z C e re k w icy 70. Bardziej p raw dopodobne jesit to w o dniesieniu do Brzozogaju, k tó ry na początku XV w. znajdow ał się w ręk u Św iętosław a G rzym ality, skarbnik a poz n ań sk iego71. Je d y n ie posiadłości A ndrzeja, z Bardem i połow ą
Grabo-85 Ib idem, nr 1598, 1611, 1631. 06 Ib idem , nr 1510,
67 I bidem , nr 1419.
ce KKK, nr 323; por. К o z i e r o w .s к i, op. cit., s. 8, g d z ie k o le jn e w zm ianki źró d ło w e,
6* K o z i e r o w s k i , op. cit., s. 8. 70 KDW , nr 1443.
71 K s i ę g a z i e m s k a p o z n a ń s k a 1400— 1407, w y d . K. K a c z m a r c z y k i K. R ż y s k i, Pozn ań 1960, por. in d ek s.
szew a, utrzy m ały się p rzy jeg o p otom kach72. W idoczny jest bardzo znaczny upadek, zarów no pod w zględem m ajątkow ym , ja k i pod względem znaczenia politycznego, w śród k rew n y ch sta ro sty w ielko polskiego. W dużym stop n iu zw iązane jest to z postaw ą niek tó ry ch z Szaszorów , a głów nie M ichała z Czacza. T rudno się w ięc zgodzić ze stw ierdzeniem K aczm arczyka, w idzącego w Szaszorach zdecydow anych zw olenników K azim ierza W ielkiego w W ielk o p o lsce73. O czyw iście, było to spow odow ane błędnym ustalen iem przynależności rodow ej k o n k re t nych postaci. B adania szczegółow e pozw alają na w y ja śn ie n ie w ielu problem ów i należy je postulow ać w o dniesieniu do opozycji w ielko polskiej za czasów Kazim ierza W ielkiego. N ie należy jej m echanicznie utożsam iać z k o n fed eracją 1352 r. Patrzenie na nią przez p ry zm at póź niejszych losów M acieja Borkow ica spow odow ało je j błęd ną ocenę, jak o ruchu politycznego o w yraźnym ostrzu an tykró lew sk im . Jed n ak nie w szyscy p rzy w ieszający sw e pieczęcie pod dokum entem z 2 w rześ nia 1352 r. byli M aćkam i Borkowicam i, Sędziw ojam i z C zarnkow a, czy M ichałam i z Czacza. Istn iała w cale nie m ała grupa osób, blisko w sp ó ł p rac u jąc y c h z królem . Na nią w arto zw rócić baczniejszą uw agę. P onad to w źródłach b rak u je po tw ierd zeń o zw iązku m iędzy zaw iązaniem ko nfederacji, śm iercią w ojew o d y Beniam ina i upadkiem M acieja Bor kow ica. Z tego w zględu należy postulow ać nfeco o stro żniejszą ocenę konfed eracji i opozycji w ielkopolskiej.
In stytu t H istorii Z akład H isto rii P olsk i Ś re d n io w ie cz n e j
Тадеуш Н о ва к М ИХ А Л И З ЧАЧА. К ВОПР ОСУ О ИСТО РИ И О П П О З И Ц И И В Е Л И К О П О Л Ь С К О Й XIV в. В данной статье автор занимается политическими событиями, происходящими в Велькопольше, связанными с конфедерацией рыцарства, созданной в 1352 г. Одним из ее участников был Мнхал из Чача. Вопреки Д л угош у, помещиков из Чача надо зачислить к представителям рода Ш ашов. Этот род поручил большое значение в первой половине X IV в., благодаря поддерж к е и сотрудничеству с В л а диславом Локетком и Казимиром Великим. Отец М ихала, А н дж ей из Кошанова и Чача, Генеральный староста Великопольши, а такж е кастелян познаньский, играл большую политическую роль в Велькопольше в первые годы господства Казимира Великого. 72 K o z i e r o w s k i , op. cit., s. 13— 15. 73 K a c z m a r c z y k , P o ls k a ..., s. 128. t
Целью конфедерации великопольского рыцарства была защита перед актами самонолн со стороны господствующ их элементов, З д есь мож но выделить группу ф еодалов, сторонников феодальной анархии, таких как Мацей Борковиц, познаньский воевода и Сендивуй из Чарикова, накельский кастелян. К ним м ож но зачислить Михала из Чачи, который после того как схватили М ацея Борковица выступил активно против короля, и д а ж е пробовал совершить покушение на его жизнь. О су ж д ен ный на изгнание и конфискацию имущества, был за границей Королевства, занимаясь разбоем . Во время одного из разбойничьих нападений был тяж ело ранен. Ухаживал за ним брат Мнколан, ленчицкий канцелярист, у которого за это тож е конфисковали имущество. Автор постулирует вести подробные исследования над участниками конфедерации 1352 г., что позволило бы дать более точную оценку этому сою зу, а такж е велико польской оппозиции X IV в.
