Marian Wolicki
Uwarunkowania i rola empatii w
życiu ludzkim
Collectanea Theologica 55/3, 27-32
1985
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 55 (1985) fa se . I I I
UWARUNKOWANIA I ROLA EMPATII W ŻYCIU LUDZKIM
Cechą charakterystyczną ludzi samorealizujących się, kształtu jących dojrzałą osobowość jest — zdaniem psychologów hum ani stycznych — zdolność empatii. „Ludzie samoreaiizujący się są zdol ni do głębszego zespolenia, większej miłości i doskonalszego utożsa mienia, do pełniejszego zacierania granic własnego «ja». M ają ten dencję do rozw ijania stosunków z innym i jednostkami, lecz również do tego, aby «być uprzejm ym i lub chociaż cierpliwymi w stosunku do wszystkich» (...) współodczuwają problem y całej ludzkości (...).
W tym miejscu Maslow w ymienia takie cechy charakterystyczne, jak głębokie i bardziej zażyłe stosunki z niewielką raczej liczbą osób, szczególnie czuła miłość do dzieci, odczuwanie problemów ca łej ludzkości, rozsądna miłość. Jeśli ludzie samoreaiizujący się m ają wrogie odruchy w stosunku do innych, to albo zasługują oni na nie, albo dzieje się to dla ich dobra”.1
Zjawiskiem em patii zaczęto bliżej się interesować w psycho logii i psychoterapii „od czasu w ykazania przez Freuda w 1913 г., że spełnia ona w ażną funkcję w ustalaniu w zajemnych stosunków międzyludzkich” .2 C. Rogers, jeden z twórców psychologii hum ani stycznej, uczynił empatię centralnym pojęciem swojej „terapii zorientow anej na kliencie”.3
Skoro em patia odgrywa tak ważną rolę w rozwoju osobowo ści, w procesie samorealizacji jak i w naszych kontaktach z bliźni mi, w arto bliżej przyjrzeć się tej właściwości, zobaczyć jej uw arun kowania i skutki w życiu praktycznym .
1. Pojęcie i rodzaje empatii
Em patia bywa różnie określana przez rozm aitych autorów. Po nieważ na jej tem at najwięcej piszą psychologowie humanistyczni, oddajmy w pierw głos przedstawicielowi tego kierunku. „Em patia w ujęciu Rogersa, to zdolność do wczuwania się: człowiek czuje i rozumie to, co mówi inna osoba w taki sam sposób, jak to czuje
1 M . M. P i e c h o w s k i , Z d r o w ie p s y c h ic z n e ja k o fu n k c j a r o z w o ju p s y c h ic z n e g o , w : Z d r o w ie p s y c h ic z n e , p r a c a z b io ro w a p o d r e d . K . D ą b r o w s k i e g o , W a rs z a w a 1979, 103. 2 B. P u d e l k i e w i c z , U c ze n ie się e m p a tii p o p r z e z tw ó rc z o ść p o e ty c k ą i je j ro la w r o z w o ju z d r o w e j o so b o w o ści, Z d ro w ie P sy c h ic z n e 1980, n r 2, 45. * T a m ż e , 45. k s. M A R IA N W O L IC K I, P R Z E M Y Ś L
i rozumie ta osoba. Rogers bowiem uważa, że rozumieć drugiego człowieka można jedynie wtedy, gdy m yśli się i czuje razem z nim, a nie o nim lub za niego”.4
Zdaniem znakomitego polskiego psychiatry, twórcy „teorii dezintegracji pozytyw nej”, prof. К. Dąbrowskiego „em patia jest dy nam izmem afektyw nym i przejaw ia się w dwóch zasadniczych po staciach: w em patii w stosunku do swojego społecznego ideału kon kretnego oraz w em patii w stosunku do wszystkich ludzi.”5
W edług Marii Grzywak-Kaczyńskiej zdolności empatyczne po legają „na umiejętności w nikania w psychikę drugiej osoby i współ uczestniczenia w jej przeżyciach, co umożliwia właściwe jej zrozu mienie. Jest to ową relacją «ja-ty» na najwyższym poziomie”.6 We dług innych autorów „em patia jest zdolnością rozumienia drugiego człowieka, w pełni aprobowania tego, co on czuje oraz pozostawania przy tym zupełnie obiektyw nym ”.7
Według niektórych klinicystów em patia jest zdolnością wyczu w ania pryw atnego świata drugiego człowieka-pacjenta jak swego własnego, wrażliwością na uczucia aktualnie doznawane przez pa cjenta i zdolnością werbalnego kom unikowania mu tego zrozumie nia w sposób dla niego dostępny. Tak więc em patia obejmowałaby trzy aspekty: poznawczy, emocjonalny i wykonawczy.8
Można by inaczej powiedzieć, że istnieje em patia poznawcza, emocjonalna i behawioralna. Najczęściej mówi się jednak o em patii jako procesie poznawczym i em patii jako reakcji emocjonalnej.
Em patia jako proces poznawczy polega „na. w staw ieniu się w cudze położenie” z czym łączy się „trafne rozumienie cudzych uczuć, myśli, pragnień i trafn e przew idyw anie cudzych reakcji”.9
Takie rozumienie em patii poznawczej odpowiada całkowicie jej ujęciu przez C. Rogersa, według którego em patia jest to „spostrze ganie wew nętrznego układu odniesienia innej osoby w sposób tra f ny, z uwzględnieniem składników emocjonalnych i znaczeń, jakie posiadają, tak jakby było się tą drugą osobą, lecz nie tracącą po czucia «tak, jak gdyby»”.10
Em patia jako reakcja emocjonalna wywołana jest przez spo
4 T a m ż e , 45. 5K . D ą b r o w s k i , H ig ie n a p s y c h ic z n a u c z u ć , p o p ę d ó w i m y ś le n ia , w : Z d r o w ie p s y c h ic z n e , d z. c y t., 163. 6 M. G r z y w a k - K a c z y ń s k a , Z d r o w ie p s y c h ic z n e n a u c zy c ie la , w : Z d r o w ie p s y c h ic z n e , d z. c y t., 329. 7 J . В a z y 1 a k , S. S i e k , E le m e n ty h ig ie n y p s y c h ic z n e j w p sy c h o lo g ii p a s to r a ln e j, W a rs z a w a 1983, 214. 8 J . R e y k o w s k i , M o ty w a c ja . P o s ta w y p r o s p o łe c zn e a o so b o w o ść, W a r s z a w a 1979, 105 (w p rz y p isie ). 9 T a m ż e , 104. 10 C. R o g e r s , A T h e o r y o f T h e r a p y , P e r s o n a lity a n d In te r p e r s o n a l R e - la tio n s s h ip s a s D e v e lo p e d in th e C lie n t-c e n te r e d F r a m e w o r k , w: S. K o c h , P s y c h o lo g y : A S t u d y o f S c ie n c e . S t u d y I, t. 3, N e w Y o rk 1959, 210 (cy t. za: J . R e y k o w s k i , d z. c y t., 104). 2 8 te · M A R IA N W O L IC K I
strzeżenie cudzych emocji. Ten rodzaj empatii zależy już od umie jętności wzbudzania w sobie pewnych emocji czy uczuć, a więc wiąże się z pew ną plastycznością system u nerwowego, z dużym re zonansem emocjonalnym. Podobnie jest też w przypadku em patii behaw ioralnej, gdzie musi istnieć um iejętność odpowiedniego słow nego komunikowania tego, że się rozumie przeżycia drugiego i współczuje mu.
Nie zawsze te wszystkie rodzaje em patii współ występu ją ze sobą u jednej osoby. Najczęściej w ystępuje em patia typu poznaw czego, rzadziej również i emocjonalnego, a jeszcze rzadziej także i typu behawioralnego.
2. U w arunkow ania zdolności em patii
Występowanie zjawiska em patii w niejednakowym stopniu u różnych ludzi rodzi pytanie o zasadnicze uw arunkowania osobo wościowe i inne tej właśnie zdolności. Źródeł zdolności empatycz- nych nrôbowano doszukiwać się przede wszystkim w cechach oso bowościowych poszczególnych jednostek, badanych przy pomocy od powiednich skal czy testów. „Stwierdzono, że zdolności empatyczne korelow ały negatyw nie ze skalami mierzącym i w yraźne emocjonal ne zakłócenia (przede wszystkim z tendencjam i depresyjnym i i psy- chostenicznymi, ujawnionym i w MMPI). Negatywne korelacje do tyczyły także potrzeby porządku, spójności oraz nastaw ienia na ana lizę własnych przeżyć (intracepcji) ; pozytywnie korelowała z empa tią potrzeba dominacji i zmiany. Nie znaleziono natom iast żadnego związku em patii z inteligencją i osiągnięciami w studiach.” 11
W referow anych badaniach nie został jednak zidentyfikowany żaden specyficzny dla niej czynnik. Istnieje natom iast w yraźny ne gatyw ny związek zdolności em patii z negatyw nym i emocjami, któ re powodują dużą koncentrację na so b ie.12
Em patia jest niewątpliw ie związana ze wzmożoną pobudliwością psychiczną, uczuciową, wyobrażeniową i intelektualną. Stwierdza się też w yraźny związek zdolności em patii z umiejętnością wglądu w siebie, i z uzdolnieniami tw órczy m i13, a więc tym i cechami oso bowości, którym i charakteryzują się w dużym stopniu jednostki samorealizujące się.
Na wytw orzenie się zdolności em patii m a wpływ niewątpliwie zarówno wrodzona wrażliwość emocjonalna jak też i specyficzne do świadczenia przeżywane w toku swego rozwoju, zwłaszcza w środo wisku rodzinnym. Gdy chodzi o wrodzone uzdolnienia empatyczne, to McDougall przyjm ow ał wrodzone, instynktow ne mechanizmy „za rażania się” emocjami, określając to zjawisko jako „sym patyzującą
11 J . R e y k o w s k i , d z. c y t., 357.
12 T a m ż e , 358.
13 P o r. B. P u d e l k i e w i e z , a rt. c y t.
30 ks. M A R IA N W O L IC K I
indukcję”.14 W Polsce podobne stanowisko zajmował, powołując się na Bleulera, J. Mazurkiewicz, opisując zjawisko syntonii, w nowszej literaturze określane jako „em patia”.15
Inna teoria em patii wiąże bardziej zdolności empatyczne z do świadczeniem, z procesem uczenia się. „Są pewne względy teoretycz ne, które nasuw ają myśl, że em patia emocjonalna może być zjaw i skiem, które pow staje w toku doświadczenia, a jego przesłanką jest niespecyficzna wrażliwość na ekspresyjne sygnały podniecenia oka zywane przez inną osobę”.16
Teoria powyższa wskazuje więc na wielką rolę środowiska, zwłaszcza środowiska rodzinnego w uczeniu się zdolności empatii. „Tak np. kształt rodziny — stabilna, kilkuosobowa społeczność, tw o rząca stabilny układ związków emocjonalnych, w którym uczucie każdej osoby: m atki, ojca, rodzeństwa, m ają wielki wpływ na stan całego układu, stw arza w arunki dla rozwoju emocjonalnej em patii”.17
Na rozwój zdolności em patii u dziecka w środowisku rodzinnym istotny w pływ ma atm osfera poczucia bezpieczeństwa, akceptacji ze strony rodziców, zrozumienia, miłości, pozytywnego, życzliwego kon taktu. „W atmosferze pełnej akceptacji i empatyczego zrozumienia ze strony osób znaczących, budzących zaufańie, dziecko uczy się swobodnie wyrażać swoje doznania i dostrzegać przeżycia innych. S taje się otw arte na możliwie wszystkie doświadczenia, zdolne do podejmowania decyzji na podstawie uzyskanych inform acji. W atmosferze całkowitej akceptacji i bezwarunkowo pozytywnego odniesienia w yrasta więc człowiek otw arty na doświadczenia i zdol ny do em patii”.18
W uczeniu się zdolności em patii przez dziecko w rodzinie wiel ką rolę odgrywa niewątpliw ie proces identyfikacji z rodzicami, zwłaszcza z rodzicem tej samej płci. Ów proces utożsamia się n aj pierw z rodzicami, potem również z innym i osobami znaczącymi, uczy dziecko wczuwania się w przeżycia i postawy innych, co w dal szym jego rozwoju będzie niezmiernie ważne dla empatycznego ro zumienia czy odczuwania przeżyć i stanów em ocjonalnych różnych osób spotykanych w życiu.
3. Znaczenie empatii w życiu praktycznym
Zdolność em patii ma duże znaczenie dla rozwoju zdrowej, p ra widłowej osobowości, jak też i dla jej optymalnego funkcjonowania w środowisku społecznym. „Według Truax, Furtherm ore,
Beutle-14 J . R e y k o w s k i , dz. c y t., 103.
15 T a m ż e , 103.
18 T a m ż e , 108.
17 T a m ż e , 390.
E M P A T IA W Ż Y C IU L U D Z K IM 31
ra, Johnosona i W orkmana em patyczne rozumienie odgrywa zna czącą rolę w rozwoju zdrowej osobowości, a naw et może przyczy nić się do jej zdrowego psychicznego rozwoju. Inaczej mówiąc, zdol ność do empatii, czyli do współodczuwania z drugim człowiekiem prowadzi do rozwoju zdrowej osobowości. Brak empatycznego zro zumienia może skierować rozwój osobowości w odwrotną stronę.” 19
Zdolność em patii pozwala również na nawiązywanie przez daną jednostkę prawidłowych i głębokich kontaktów interpersonalnych. Jest ona zdolna do odczuwania problem ów drugich ludzi, do okazy wania im współczucia i pomocy, do naw iązywania z innym i głębo kich i trw ałych przyjaźni, co ma szczególne znaczenie zwłaszcza w relacjach małżeńskich i rodzinnych. „Dla B ubera wnikliwa em pa tia stanow i podłoże stosunków ludzkich przynoszących pomoc. We dług tego autora prawdziwy rozwój osobowości nie następuje w wy niku stosunku do samego siebie, ale w relacjach pomiędzy jedną jednostką a inną. C harakteryzuje się em patycznym zrozumieniem we wspólnym tw orzeniu rzeczywistości w raz ze w zajem ną akcepta cją, afirm acją i potw ierdzeniem ”. 20
Zdolność em patii jest potrzebna wszędzie tam, gdzie dwoje czy więcej ludzi żyje bardzo blisko ze sobą. Taka sytuacja istnieje np. w małżeństwie i rodzinie. „Aby małżeństwo było związkiem szczę śliwym, p artnerzy muszą umieć wzajemnie się wczuwać w swoje sytuącje, wyczuwać potrzeby współmałżonka i to nie tylko zewnę trznie. Tę um iejętność wczucia się w przeżycia drugiego człowieka, zwaną empatią, człowiek powinien osiągnąć w wieku dojrzewania, ale nie zawsze się tak dzieje. Em patia jest dla zawarcia małżeństwa w sposób odpowiedzialny w arunkiem koniecznym, choć jeszcze nie w ystarczającym ”.21
Em patia odgrywa również wielką rolę w procesie wychowania dzieci, zwłaszcza w kontakcie m atki z dzieckiem. „Reakcja m atki powinna być adekw atna do sytuacji i do treści emitowanego przez dziecko kom unikatu oraz dostatecznie szybka. W arunkiem tego ro dzaju reakcji jest wysoki stopień empatii, który pozwala matce wczuć się w to, co w danej chwili odczuwa dziecko oraz zareago wać stosownie do jego intencji i do okoliczności. Empatia jest pod stawowym czynnikiem ułatw iającym m atce prawidłowe interakcje z dzieckiem.”22
Zdolność em patii jest też szczególnie potrzebna w procesie psychoterapii, w kontakcie terapeuta—pacjent. C. Rogers uważa tę cechę terapeu ty za jeden z istotnych w arunków skutecznej terapii
19 T a m ż e , 46. 29 T a m ż e , 46. 21 M . B r a u n - G a ł k o w s k a , K a te c h e z y o ż y c i u i m iło ś c i, L u b lin 1982, 66. 22 M. P r z e ł ą c z n i k o w ą , Z. W ł o d a r s k i , P sy c h o lo g ia w y c h o w a w cza, W a rs z a w a 1980, 492.
„T erapeuta czuje i rozumie to, co pacjent opowiada, w taki sam sposób, jak czuje i rozumie p acjent”.23 „Terapeuta powinien także odczuwać — w mniejszej skali — odprężenie i ulgę, jakiej doznaje pacjent, gdy tra fi na właściwe rozwiązanie słowne. Być może, waż ne są także różne inne rodzaje em patii (wczuwania się), takie jak „poczucie hum oru”.24
Truax, k tó ry badał zależność efektów psychoterapii od stopnia zdolności em patii u poszczególnych terapeutów stwierdził, że „stan zdrowia schizofreników leczonych przez terapeutów m ających wy soki stopień zdolności empatii, w edług oceny dokonanej na podsta wie niezależnych kryteriów psychoterapii, w yraźnie się poprawił, natom iast stan pacjentów leczonych przez terapeutów z niskim stop niem zdolności do em patii pogarszał się”.25 Według innych badań em patia okazuje się być ważną zmienną w psychoterapii nerw ic.26 „Zdaniem Franka, człowiekowi, k tó ry utracił h art ducha, człowie kowi, k tó ry przechodzi psychiczny kryzys, może dopomóc skutecznie każda troskliwa, emocjonalnie stabilna osoba, m ająca zdolność wczu wania się, rozumienia stanów emocjonalnych (zdolność empatii), k tó ra ofiarow uje naw et krótkotrw ałe psychiczne w sparcie”.27
Em patia ma także olbrzymie znaczenie wszędzie tam, gdzie jest konieczny bliski i serdeczny kontakt z drugim człowiekiem, a więc w pracy duszpasterskiej (szczególnie w konfesjonale), w pracy peda gogicznej, wychowawczej, poradnictw ie itp.
Jak widać z powyższego, zdolność em patii stanowi ważny skład nik stru k tu ry osobowości i świadczy o jej ustawicznym rozwoju, o praw idłow ej samorealizacji danego człowieka.
D IE B E D IN G U N G E N U N D A R T E N D E R E IN F Ü H L U N G I M M E N S C H E N L E B E N
I m A r ti k e l w ir d d as T h e m a d e r E in fü h lu n g , d ie n a c h d e r M e in u n g d e r h u m a n is tis c h e n P sy c h o lo g ie , e in w ic h tig e s Z e ic h e n d e r s e lb s tv e r w ir k lic h e n d e n M e n s c h e n is t, u n te r n o m m e n . N a c h d e r B e s p re c h u n g des B e g riffe s u n d T y p e n d e r E in fü h lu n g , k o m m t d e r V e rfa s s e r z u r D a r s te llu n g d e r B e d in g u n g e n d e r E in f ü h lu n g s f ä h ig k e it, b e s o n d e r s v o n d e r S e ite d e r P e rs ö n lic h k e its z ü g e . D ie se Z ü g e s in d e n tw e d e r a n g e b o re n e o d e r e r w o r b e n e w ä h r e n d d e r so z ia le n E rf a h r u n g , b e s o n d e r s im F a m ilie n k re is . N a c h h e r b e s c h r e ib t d e r V e r f a s s e r die R o lle d e r E in f ü h lu n g im p r a k t is c h e n L e b e n , b e s o n d e r s in d e r A n k n ü p fu n g d e r p o s itiv e n , z w is c h e n m e n s c h lic h e n K o n ta k te , im E h e - u n d F a m ilie n le b e n , im P ro z e s s d e r K in d e re r z ie h u n g . D ie E in f ü h lu n g s p i e lt a u c h e in e e r s tk la s s ig e R o lle im p s y c h o t h e r a p e u t i s c h e n K o n ta k t u n d i n d e r S e e ls o rg e . 3 2 ks· MAiRIAN W O L IC K I 23 S. K r a t o c h v i l , P sy c h o te r a p ia , W a rs z a w a 1978, 84. 24 J . D o l l a r d , N. E. M i l l e r , O so b o w o ść i p s y c h o te r a p ia , W a rs z a w a 1969, 376. 25 S. K r a t o c h v i l , dz. c y t., 599—600. 23 T a m ż e , 600. 27 J. В a z у 1 а к , S. S i e k , d z. c y t., 169.
