Późnośredniowieczny Szadek i jego mieszkańcy w świetle zapisek najstarszej księgi miejskiej

(1)

Późnośredniowieczny Szadek i jego

mieszkańcy w świetle zapisek

najstarszej księgi miejskiej

Biuletyn Szadkowski 6, 111-126

(2)

Agnieszka Bartoszewicz*

PÓŹNOŚREDNIOWIECZNY SZADEK I JEGO

MIESZKAŃCY W ŚWIETLE ZAPISEK Z NAJSTARSZEJ

KSIĘGI M IEJSKIEJ

Dzieje średniowiecznego Szadku nie doczekały się do tej

pory gruntownej analizy, mimo że należy on do nielicznej grupy

polskich miast mających stosunkowo dobrze zachowaną bazę

źródłową z tego okresu*

1. Szadkowska księga miejska z lat

1401-1502, przechowywana w zbiorach Archiwum Głównego Akt

Dawnych w Warszawie, może stanowić podstaw do różnorakich

badań nad społeczeństwem miej skim i trzeba żałować, że została do

tej pory wykorzystana przez badaczy tylko w niewielkim

stopniu i jedynie w charakterze materiału pomocniczego czy

porównawczego*

1 2. Księga liczy 697 stron formatu in folio i zawiera

kilka tysięcy różnego rodzaju zapisek, sporządzonych na polecenie

władz miejskich, zarówno urzędu radzieckiego, jak i sądu

ławniczego. Najstarsza chronologicznie zapiska pochodzi z 1401 r.,

następna - z 1403 r. Obie dotyczą kar nałożonych przez rajców na

Agnieszka Bartoszewicz, dr hab., jest pracownikiem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

1 Por. H. Samsonowicz, Średniowieczne księgi sądowe małych miast w Polsce, [w:] Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów, Poznań 1997, s. 477 i n. 2 Archiwum Główne Akt Dawnych, Akta miejskie szadkowskie, sygn. Szadek 1 (dalej: Szadek 1). Por. A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w X V w. Magnifici et

generosi, Łódź 1998; taż, Kilka uwag o wójtostwie i wójtach w Szadku w średniowieczu, „Biuletym Szadkowski” 2005, t. 5, s. 31-45; A. Bartoszewicz, Warta. Społeczeństwo miasta w I I połowie X V i na początku X V I wieku, Warszawa

1997; taż, Kobieta w małym mieście późnego średniowiecza (w świetle ksiąg

miejskich Sieradza, Szadka, Warty i Łodzi), „Rocznik Łódzki” 1996, t. 43,

s. 37-52; taż, Czas w małych miastach. Studium z dziejów kultury umysłowej

późnośredniowiecznej Polski, Warszawa 2003. Informacje o zawartości najstarszej

księgi miejskiej szadkowskiej - ale bez aparatu naukowego - znajdują się w artykule R. Rosina Miasta do 1572 r., [w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, pod red. J. Smiałowskiego, Łódź 1977, s. 84-86. Ten sam autor korzystał także z kopii zapisów z interesującej nas księgi z lat 1442-1449, przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej, tenże, Sukiennictwo w Łęczyckiem, Sieradzkiem

i Wieluńskiem o dX III w. do lat siedemdziesiątych X V I w., „Rocznik Łódzki” 1958,

(3)

w in n y c h z a p r ó s z e n ia o g n ia i p o ż a r u m ia s ta . K ilk a d z ie s ią t in n y c h w p is ó w p o c h o d z i z p ie r w s z y c h tr z e c h d z i e s ię c io le c i X V w ., b a r d z ie j s y s te m a ty c z n e z a p is k i z a c h o w a ły s ię o d la t tr z y d z ie s ty c h X X w . Z a p is k i z a c h o w a n e w r a c h u n k a c h r a d z ie c k ic h 3 i s p o s ó b p r o w a d z e n ia k s ię g i ś w ia d c z ą o ty m , ż e s z a d k o w s k a k a n c e la r ia m ie j s k a z a tr u d n ia ła z a w o d o w y c h p is a rz y , z k tó r y c h d w ó c h - P io tr a W o ź n ic ę i J a n a C h o d a k o w s k ie g o - z n a m y z im i e n ia i n a z w is k a 4. P o z a ty m m o ż e m y w y r ó ż n ić k ilk a d z ie s ią t in n y c h r ą k p is a r s k ic h . W s z y s tk ie w y k a z u j ą d o b r e - n ie k ie d y d o s k o n a łe - o p a n o w a n ie te c h n ik i p ió r a . P is a r z e s z a d k o w s c y b ie g le p o s łu g iw a li s ię ję z y k ie m ła c iń s k im , d z ię k i c z e m u n ie ty lk o s k r u p u la tn ie u w z g lę d n ia li w s w o ic h z a p is k a c h z w y c z a jo w e e le m e n ty f o r m u la r z a , ta k ie j a k s k ła d k o le g iu m s ę d z io w s k ie g o , d a ta c ja , lis ta ś w ia d k ó w , a le t e ż d o d a w a li o d s ie b ie r o z m a ite s z c z e g ó ły : s ta ra n n ie o p is y w a li p o ło ż e n ie n ie r u c h o m o ś c i b ę d ą c y c h p r z e d m io te m tr a n s a k c ji, p o d a w a li te r m in y s p ła t r ó ż n y c h z o b o w ią z a ń itp . L e k tu r ę ź r ó d ła z n a c z n ie u tr u d n ia w y m ie s z a n ie z a p is e k p o d w z g lę d e m c h r o n o lo g ic z n y m , n p . n a js ta r s z e z a p is k i z n a jd z ie m y d o p ie r o n a s tr o n ie 131. J e s t to z je d n e j s tr o n y s k u te k m e to d y p r a c y ś r e d n io w ie c z n y c h p is a r z y , k tó r z y p r o w a d z ili z a p is k i w u k ła d z ie r z e c z o w o - c h r o n o lo g ic z n y m , z d ru g ie j s tr o n y tr z e b a s ię w o b e c n y m s ta n ie k s ię g i d o p a tr y w a ć in g e r e n c ji d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h a r c h iw is tó w , k tó r z y p o łą c z y li - r a c z e j m e c h a n ic z n ie i b e z m y ś ln ie - s k ła d k i a k t r a d z ie c k ic h i ła w n ic z y c h . K lie n te l a s ą d ó w m ie js k ic h b y ła b a r d z o r ó ż n o r o d n a . F u n k c je n o ta r ia ln e , p e łn io n e p r z e z u r z ę d y ła w n ic z e i r a d z ie c k ie , p o w o d o w a ły , ż e k o n ta k to w a li s ię z n im i lic z n i m i e s z k a i c y m ia s ta . C i, k tó r z y s p r z e d a w a li i k u p o w a li n ie r u c h o m o ś c i, p o ż y c z a li p ie n ią d z e i s p ła c a li p o ż y c z k i, p o p a d a li w k o n f lik ty z r o d z i n ą c z y k o n tr a h e n ta m i, p o r ę c z a li r ó ż n e tr a n s a k c je c z y w y s tę p o w a li w ro li ś w ia d k ó w . N a jc z ę ś c ie j p r z e d u r z ę d n ik a m i p o ja w ia li się n a jz a m o ż n ie js i i n a jb a r d z ie j a k ty w n i m ie s z c z a n ie , k tó r z y r e g u la rn ie u w ie r z y te ln ia li r ó ż n e tr a n s a k c je a ż p o t ę o s ta tn ią - te s ta m e n t, k tó r y b y ł c z ę s to z a r ó w n o o s ta tn im r o z lic z e n ie m z p a r tn e r a m i w in te r e s a c h , j a k i r o d z a je m h a n d lo w e g o u k ła d u z P a n e m B o g ie m . 3 Szadek 1, s. 107-108 (lata 1476-1480). 4 Tamże, s. 107 (1475 r.), 108 (1481 r.), 520, 527 (lata 1485-1486).

(4)

P r z e p is y p r a w a m ie js k ie g o m a g d e b u r s k ie g o - o b o w ią z u ją c e m . in . w S z a d k u - n o r m o w a ły c z a s p r a c y s ą d u ła w n ic z e g o . N a jw a ż n ie js z e b y ły p o s ie d z e n ia , z w a n e r o k a m i w ie lk im i g a jo n y m i, w ie lk im i w ie c a m i lu b s

ą

d a m i w ie lk im i b u r g r a b s k im i, o d b y w a ją c e s ię tr z y r a z y w ro k u , w o b e c n o ś c i w s z y s tk ic h c z ło n k ó w w ła d z m ie js k ic h . A rty k u ły p r a w a m a g d e b u r s k ie g o p r e c y z y jn ie o k r e ś la ły te r m in y ty c h s ą d ó w , k tó r e p o w in n y o d b y w a ć s ię 5 lu te g o ( d z ie ń św . A g a ty ) , 2 6 c z e r w c a ( ś w ię ty c h J a n a i P a w ła ) i 18 lis to p a d a ( o k ta w a św . M a r c in a ) 5. Z a p is k i z s z a d k o w s k ie j k s ię g i m ie js k ie j d o w o d z ą je d n a k , ż e w S z a d k u w ie lk ie w ie c e o d b y w a ły s ię w in n y c h te rm in a c h : w p ie rw s z e j p o ło w ie s ty c z n ia - p o ś w ię c ie T r z e c h K ró li, w k w ie tn iu - p o N ie d z ie li P rz e w o d n ie j o r a z w p o ło w ie p ^ d z i e r n i k a - p o d n iu św . J a d w ig i. W p o d o b n y c h te r m in a c h o b r a d o w a ły s ą d y w ie lk ie w s ą s ie d n ic h m ia s ta c h , S ie r a d z u i W a r c ie 6. Ś w ia d c z y to o p e w n e j o d r ę b n o ś c i u s tr o jo w e j ty c h m ia s t, n ie b u d z ą c e j j e d n a k s z c z e g ó ln e g o z d z iw ie n ia . P o z a a r ty k u ła m i p r a w a n ie m ie c k ie g o , u s tró j k ^ d e g o m ia s ta n o r m o w a ły d z ie s ią tk i r ó ż n y c h u s ta le ń , p is a n y c h i n ie p is a n y c h , p r z y c z y m n i e m a ł ą ro lę o d g r y w a ły p o u c z e n i a i w z o r y p r a w n e z a c z e r p n ię te z s

ą

s ie d n ic h o ś r o d k ó w 7 8. W k s ię d z e s z a d k o w s k ie j z a c h o w a ło s ię m .in . p o u c z e n ie p r a w n e , o tr z y m a n e z K a lis z a , d o ty c z

ą

c e to k u p o s tę p o w a n ia s

ą

d ó w ła w n ic z y c h , z a p is a n e p r z e z p is a r z a m ie js k ie g o p r o m e m o r ia m e l i o r f . P o z a r o k a m i w ie lk im i g a jo n y m i, p r a w o m a g d e b u r s k ie p r z e w id y w a ło p o s ie d z e n ia s

ą

d o w e z w y c z a jn e , n iż s z e j r a n g i, z w a n e t e ż s

ą

d a m i p o w ie ś n y m i lu b w y ło ż o n y m i. W ty m w y p a d k u d o u tw o r z e n ia k o le g iu m s ą d o w e g o w y s ta r c z a ła o b e c n o ś ć w ó jta s

ą

d o w e g o ( p o d w ó jc ie g o ) i d w ó c h ła w n ik ó w . Z g o d n ie z p r z e p is a m i p o w in n y o n e o d b y w a ć się c o d w a ty g o d n ie w tr z e c h c y k la c h ro c z n ie : o d p ie r w s z e g o p ią tk u p o ś w ię c ie T r z e c h K ró li d o N ie d z ie li S ta r o z a p u s tn e j ( d z ie w ią ta n ie d z ie la p r z e d W ie lk a n o c ą ) , o d p ią tk u p o N ie d z ie li P rz e w o d n ie j ( p ie r w s z a n ie d z ie la p o W ie lk a n o c y ) d o 5 B. Groicki, Porządek sądów i spraw miejskich prawa majdeburskiego w Koronie

Polskiej, Warszawa 1953, s. 63; A. Bartoszewicz, Czas w małych miastach...,

s. 220 i n.

6 A. Bartoszewicz, Czas w małych miastach ..., s. 222.

7 Por. W. Maisel, Prawo magdeburskie miasta Pleszewa, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1963, t. 8, s. 67-82.

(5)

N ie d z ie li K rz y ż o w e j ( p ią ta n ie d z ie la p o W ie lk a n o c y ) i o d p ią tk u p o B o ż y m C ie le d o p o c z ą tk u A d w e n tu . W m n ie js z y c h m ia s ta c h c z ę s to j e d n a k r o b io n o je s z c z e d o d a t k o w ą p r z e r w ę w o k r e s ie o d św . M a łg o r z a ty (13 lip c a ) d o św . B a r tło m ie ja (2 4 s ie rp n ia ) lu b n a w e t św . M ic h a ła (2 9 w r z e ś n ia ) , k ie d y to z e w z g lę d u n a n a s ile n ie p r a c p o lo w y c h m a la ło z a in te r e s o w a n ie u s łu g a m i s ą d u ła w n ic z e g o . T a k t e ż b y ło i w S z a d k u , g d z ie n a jw ię c e j s p r a w z a ła tw ia n o w s ty c z n iu lu ty m , k w ie tn iu , m a ju , p a ź d z ie r n ik u i lis to p a d z ie . Z m n ie js z o n ą a k ty w n o ś ć s ą d u ła w n ic z e g o o b s e r w u je m y w m a rc u , c z e r w c u i lip c u , n a t o m ia s t w s ie rp n iu , w r z e ś n iu i g r u d n iu m a la ł a o n a d o z e r a 9. W ś r ó d z a p is e k , s p o r z ą d z o n y c h p r z e z s z a d k o w s k i u r z ą d ła w n ic z y , d o m i n u j ą tr a n s a k c je k u p n a - s p r z e d ^ y n ie r u c h o m o ś c i. W a k ta c h z la t 1 4 8 0 - 1 4 9 2 p r a w ie p o ło w a w p is ó w d o ty c z y h a n d lu d o m a m i, z i e m i ą u p r a w n ą , o g r o d a m i, z a b u d o w a n ia m i g o s p o d a r c z y m i. D r u g ą p o d w z g lę d e m lic z e b n o ś c i g r u p ę s p r a w s ta n o w ią z a p is y , z w ią z a n e z o b r o te m p ie n ię d z m i, p o ż y c z k i i p o k w ito w a n ia s p ła t z a c ią g n ię ty c h d łu g ó w ( 2 0 % ). Z n a c z n a lic z b a w p is ó w d o ty c z y r ó ż n e g o r o d z a ju p o d z ia łó w m a ją tk o w y c h i z w ią z a n y c h z ty m s p ła t ( 1 5 % ) o r a z z a p is ó w w ie n n o - p o s a g o w y c h (2 % ). P o n a d to w ś r ó d z a p is e k ła w n ic z y c h m o ż e m y z n a le ź ć te s ta m e n ty i a k ty r ó ż n e g o r o d z a ju d a r o w iz n , p o r ę c z e n i a o r a z w y ro k i w y d a w a n e p r z e z ła w n ik ó w i s ą d y w y ż s z e j in s ta n c ji, m .in . p r z e z W o j c ie c h a z D o b r z e lin a , k a s z te la n a b r z e z iń s k ie g o i s ta ro s tę s ie r a d z k ie g o 10.

W p r z e c iw ie ń s tw ie d o ła w n ik ó w , r a jc y u r z ę d o w a li p r z e z c a ły r o k - d la te g o t e ż w o k r e s a c h p r z e r w w d z ia ła ln o ś c i s ą d u ła w n ic z e g o r a d a p e ł n iła f u n k c je n o ta r ia ln e i u w ie r z y te ln ia ła r o z m a ite tr a n s a k c je . P o d s ta w o w y m o b o w ią z k ie m r a jc ó w b y ło z a r z ą d z a n ie m ia s te m , tr o s k a o p o r z ą d e k i b e z p ie c z e ń s tw o , k a r a n ie n a r u s z a ją c y c h p r z e p is y , n a d z ó r n a d m ie js k im i f in a n s a m i i a r c h iw u m . D o ic h p o w in n o ś c i n a l e ż a ła t e ż o p ie k a n a w d o w a m i

9 A. Bartoszewicz, Czas w małych miastach..., s. 317.

10 Szadek 1, s. 509 (1484 r.), 525, 527 (1486 r.). O Wojciechu z Dobrzelina:

Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XH—X V in wieku. Spisy, pod red. A. Gąsiorowskiego, t. 2, z. 1: Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy

X n i—X V wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak i A. Szymczakowa, Wrocław-Warszawa

(6)

i s ie r o ta m i o r a z p ie c z a n a d k o ś c io łe m p a r a f ia ln y m i s z p ita le m . D la te g o w ś r ó d z a p is e k S z a d k o w s k ie g o u r z ę d u r a d z ie c k ie g o , o p r ó c z w p is ó w o c h a r a k te rz e n o ta r ia ln y m , z n a jd u je m y lic z n e w y ro k i c z y n o ta tk i, d o ty c z ą c e in w e s to w a n ia p r z e z r a jc ó w p o w ie r z o n y c h im p ie n ię d z y , n a le ż ą c y c h d o s ie ro t. N a jc ie k a w s z y m a te r ia ł ź r ó d ło w y s ta n o w ią j e d n a k r a c h u n k i m ie js k ie - r o z lic z e n ia p o b ie r a n y c h p r z e z w ła d z e m ie js k ie c z y n s z ó w o d n ie r u c h o m o ś c i, w y p ła ty d la n a je m n y c h p r a c o w n ik ó w , in f o r m a c je o z a p ła c e n iu w 1 4 6 4 r. p o d a tk u n a w y p r a w w o j e n n ą 11. Z a p is k i, s p o r z ą d z o n e w m ie js k ie j k a n c e la r ii p o z w a l a j ą n a m z r e k o n s tr u o w a ć w ie le e le m e n tó w ż y c ia m i e s z k a i c ó w p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n e g o S z a d k u , ic h k u ltu r y m a te r ia ln e j i u m y s ło w e j. D z ię k i n im m o ż e m y p o z n a ć z a s a d y f u n k c jo n o w a n ia i s k ła d w ła d z m ie js k ic h - r a d y i ła w y . N a p r z y k ła d w 1 4 4 9 r. s z a d k o w s k i s

ą

d ła w n ic z y s ta n o w ili: p o d w ó jc i M ik o ła j K n ia t i s ie d m iu ła w n ik ó w : S ta n is ła w Ż e la z n y , P io tr O g o n e k , G rz e g o r z P irz y n a , J a n C ic h o s tą p , J a n S o c z e w a , M ik o ła j G ó r n y i J a n S z y m e k . R o k p ó ź n ie j te m u s a m e m u s k ła d o w i s ę d z io w s k ie m u p r z e w o d n ic z y ł w ó jt W a c ł a w 11 12. W p o s ie d z e n ia c h s ą d ó w ła w n ic z y c h b r a li u d z ia ł ta k ż e c z ło n k o w ie r a d y m ie js k ie j, c z y li b u r m is tr z J a n P is k o r z i ra jc y : M ik o ła j M ic h ta , M ik o ła j S p ie rz , M ik o ła j J a n o ta i M a c ie j P o d b y s z 13. N a p o c z ą tk u 1 4 5 4 r. w ó jte m b y ł K le m e n s , b u r m is tr z e m - P a n e k , a r a jc a m i: B e n e d y k t B a k a ła r z , M a c ie j W o s p r y k a , M ik u ta i O g o n e k . O b o w ią z k i ła w n ik ó w p o w ie r z o n o : M a c ie jo w i F a rz e , T w o r z y d le , P is c e i S z u la k o w i14. W p o s ie d z e n ia c h s

ą

d ó w ła w n ic z y c h , a le ty lk o ty c h w y ż s z e j r a n g i, b r a li ta k ż e u d z ia ł r z

ą

d c y s z a d k o w s c y : J a k u b z K r o k o c ic i S ta n is ła w P s u r s k i 15. K lie n ta m i s ą d ó w m ie js k ic h b y li n ie ty lk o m ie s z c z a n ie , s p o ty k a li s ię t u p r z e d s ta w ic ie le w s z y s tk ic h s ta n ó w 16. P r z e d s ą d a m i 11 Szadek 1, s. 98 i n.

12 Czyli Wacław Rosiejowski, por. A. Szymczakowa, Kilka uwag o wójtostwie..., s. 37-38.

13 Szadek 1, s. 84 (1449 r.), 87 (1450 r.). Wspólne posiedzenia sądowe odbywały się w Szadku regularnie: tamże, s. 93 (1450 r.), 94, 98, 99, 100 (1451 r.).

14 Tamże, s. 118 (1454 r.).

15 Tamże, s. 114 (1453 r.), 487 (1483 r.).

16 Por. T. Jurek, Mikrokosmos prowincjonalny. Nad najstarszą księgą miejską

(7)

S z a d k o w s k im i s ta w ia li s ię z a te m d u c h o w n i: p le b a n S z a d k o w sk i, A n d r z e j, u w ie r z y te ln ił w p is e m d o k s ię g i ła w n ic z e j s p r z e d a ż d o m u , w ik a r y z M ę k i, J a n - k u p n o c z ę ś c i d z ia łk i w S z a d k u , w ik a r y s z a d k o w s k i, M a c ie j - z a m ia n ę d o m ó w d o k o n a n ą z m ie s z c z a n in e m P io tr e m S m o liw ą s e m . K le r y k M ik o ła j d o k o n a ł w o b e c n o ś c i ła w n ik ó w r o z lic z e ń f in a n s o w y c h z e s w o j ą m a tk ą , A g n ie s z k ą C z u b a t c z y n ą i o jc z y m e m J a k u b e m C z u b a tk ą 17. W ś r ó d w z m ia n k o w a n y c h w k s ię d z e w ła ś c ic ie li m ie js k ic h n ie r u c h o m o ś c i z n a jd o w a li s ię p r z e d s ta w ic ie le s ta n u s z la c h e c k ie g o , m . in . M ik o ła j z Ł o b u d z ic , A n d rz e j S ę d z ic k i, K a ta r z y n a Z y g ie r s k a z C h o s z c z e w a , J a n D o b r u c h o w s k i, J a n T a r n o w s k i z B o c z e k i T o m a s z C ie s z k o w s k i18. Z a p is k i s ą d o w e m ie js k ie - p o d o b n ie j a k s ą d ó w z ie m s k ic h - s ą d o s k o n a ły m ź r ó d łe m d o p r o w a d z e n ia b a d m i n a d z ja w is k ie m p r z e n ik a n ia s ta n ó w 19, ta k ż e z e w z g lę d u n a z a w a r te w n ic h in f o r m a c je o m a łż e ń s tw a c h m ie s z c z a ń s k o - s z la c h e c k ic h i m ie s z c z a ń s k o - c h ło p s k ic h . D z ię k i te m u w ie m y , ż e s io s tr a s z la c h c ic a S ta n is ła w a , d w o r z a n in a s ę d z ie g o s ie r a d z k ie g o 20, p o ś lu b i ła m ie s z c z a n in a s z a d k o w s k ie g o , M ik o ł a ja C a g a n k a . Ż o n y s z la c h c ia n k i m ie li ta k ż e m ie s z c z a n ie J a n C z e c h , K lis z o i J a k u b R y n k a 21. Z k o le i s z la c h c ic , w ó jt s z a d k o w s k i J a k u b M a g n u s k i22, b y ł ż o n a ty z m ie s z c z k ą ; ż o n ę , p o c h o d z ą c ą z e s ta n u m ie s z c z a ń s k ie g o , m ia ł ta k ż e w ó jt z L u b o li, P io tr 23. R ó w n ie p o k a ź n a j e s t lic z b a k m ie c i, w y s tę p u ją c y c h p r z e d s z a d k o w s k im i u r z ę d n ik a m i. B a d a n ia te g o r o d z a ju z a p is e k p o m a g a j ą z a te m p o z n a ć z a s ię g k o n ta k tó w m ie s z c z a n s z a d k o w s k ic h . Z e w s tę p n e j a n a liz y w y n ik a , ż e w ię z i

ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s. 55 i n.

17 Szadek 1, s. 85v. (1449 r.), 469 (1480 r.), 473 (1481 r.), 486 (1482 r.), 524 (I486 r.), 543 (1487 r.).

18 Tamże, s. 106 (1452 r.), 111 (1453 r.), 491 (1483 r.), 534 (1486 r.), 550 (1487 r.), 569 (1489 r.). O Zygierskich z Choszczewa herbu Łada: A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w X V w . ..., s. 200-201.

19 Por. J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście. Przemieszczanie się i migracje

szlachty między miastem a wsią w Polsce X V wieku, „Studia i Materiały do

Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1980, t. 14, s. 59 i n.

20 Piotra z Widawy, Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej ..., s. 124. 21 Szadek 1, s. 96 (1451 r.), 117 (1430 r.), 479 (1481 r.), 536 (1486 r.).

22 Więcej o Jakubie Magnuskim: A Szymczakowa, Kilka uwag o wójostwie ..., s. 40 i n.

(8)

gospodarcze łączyły ich najczęściej z mieszczanami z Ostrzeszowa,

Łaska, Warty, Widawy i Lutomierska24 oraz z mieszkańcami wsi -

najczęściej tych należących do szadkowskiej parafii - Prusinowic,

Woli Rzepiszowskiej, Przatowa, Grzybowa, Kromolina, oraz

miejscowości położonych w sąsiednich parafiach, na terenie

szadkowskiego powiatu sądowego - Młodawina, Dobruchowa,

Stęszyc,

Zygr,

Krzucza,

Krobanowa,

Luboli,

Ldzania,

Wrzeszczewic, Brodni, Rudnik, a także z Ossowej czy Luboli

w powiecie sieradzkim oraz Grabii w powiecie brzezińskim25.

Czytając zapiski, sporządzone przez szadkowskich pisarzy,

możemy też śledzić ruchy migracyjne między Szadkiem a jego

wiejskim zapleczem lub różnymi ośrodkami miejskimi. Domy

w mieście i pola uprawne kupowali od mieszczan szadkowskich m.

in. przybysze z Kotlin, Wielkiej Wsi (parafia szadkowska),

Wiewiórczyna, Brodni, Stęszyc, Krzucza, Gajewnik, Borzyszewic,

Bogucic, Dobruchowa, Osmolina, Woli Krokockiej (powiat

szadkowski)26 *

. Niekiedy przed sądem miejskim występowali ludzie,

będący w trakcie zmiany miejsca zamieszkania, tak jak Piotr Żóraw

„mieszczanin z Łaska i Szadka”21. O zasięgu i natężeniu ruchów

migracyjnych możemy też wnioskować na podstawie wzmianek

o krewnych czy powinowatych mieszczan

szadkowskich,

mieszkających m.in. w Warcie (najczęściej), Sieradzu, Łęczycy,

Lutomiersku oraz Poznianiu28 i wsiach np. w Kobylej (parafia

szadkowska) czy Krobanowie, Woli Krokockiej, Zagórzycach,

Buczku, leżących na terenie powiatu szadkowskiego29.

24 Tamże, s. 84 (1449 r.); 88-90 (1450 r.), 106 (1452 r.), 507 (1484 r.). 25 Tamże, s. 84-85 (1449 r.), 90, 92-93 (1450 r.), 96, 99 (1451 r.), 101-102, 104, 106 (1452 r.), 110, 112 (1453 r.), 470 (1480 r.), 488 (1483 r.), 504, 506, 509, 511 (1484 r.), 512-513 (1485 r.). 26 T a m e , s. 104, 108-109 (1452 r.), 110, 112-115, 117 (1453 r.), 484 (1482 r.), 487 (1483 r.), 500, 504 (1484 r.)

27 Oppidanus de Lasko et de Schadek, tamże, s. 84 (1449 r.).

28 Tamże, s. 86 (1449 r.), 111, 118 (1453 r.), 478 (1481 r.), 499 (1483 r.), 507, 511 (1484 r.), 555 (1488 r.), 576 (1490 r.); por. też A. Bartoszewicz, Warta ..., s. 29 i n.

29 Szadek 1, s. 99 (1451 r.), 107-109 (1452 r.), 110, 112, 113 (1453 r.), 497 (1483 r.), 501 (1484 r.), 514 (1485 r.); więcej na temat małżeństw i związanych z tym ruchów migracyjnych: A. Bartoszewicz, Kobieta w małym mieście ..., s. 44 i n.

(9)

Z a p is k i w k s ię d z e m ie js k ie j p o z w a l a j ą ta k ż e p o s z e r z y ć , c z a s a m i z w e r y f ik o w a ć d o ty c h c z a s o w ą w ie d z ę o s z a d k o w s k ic h r z e m ie ś ln ik a c h 30, p o z n a ć ic h im io n a , n a z w is k a , s ta n r o d z in n y i m a ją tk o w y . N a p r z y k ła d w z a p is k a c h z p o ło w y X V w . s ą w z m ia n k o w a n i sz e w c y : P io tr , M ik o ła j, W it, S ta n is ła w K u c h o w ic z i J a n , k o w a le : M ik o ła j, B ła ż e j, M a r c in O k ra s z a , P io tr P o le g a ła , k o ło d z ie j J a n , w o ź n ic a M a r c in , k u ś n ie rz e : P io tr , Ja n , S ta n is ła w 31, o r a z s u k ie n n ik M ic h a ł, p e łn ią c y u r z ą d ra jc y . I n n y s u k ie n n ik , T o m a s z , b y ł r a j c ą w la ta c h tr z y d z ie s ty c h X V w ., c o d o w o d z i z n a c z n e j ro li te g o r z e m io s ła w ż y c iu g o s p o d a r c z y m S z a d k u 32. P o tw ie r d z a ją to ta k ż e in n e z a p is y , n p . d o ty c z ą c y s p r z e d a ż y p r z e z m ie s z c z a n in a S ta n is ła w a D z ie liw ie p r z a 2 s k ła d ó w p o l a z a 3 g r z y w n y g o t ó w k ą i 9 p o s ta w ó w s u k n a s z a d k o w s k ie g o w a r to ś c i 6 g r z y w ie n 33. R ó w n ie w ^ n e b y ło b y z e b r a n ie w y s tę p u ją c y c h w s z a d k o w s k ie j k s ię d z e w z m ia n e k o c e c h a c h - k r a w c ó w , s u k ie n n ik ó w , s z e w c ó w , k u ś n ie r z y c z y p r a s o łó w .

K s ię g i m ie j sk ie m o g ą s ta n o w ić c e n n e ź r ó d ło d o b a d ^ i n a d m e n ta l n o ś c ią i r e li g ijn o ś c ią m i e s z k a i c ó w m ia s t. T o p o g r a f ię k o ś c i e l n ą S z a d k u tw o r z y ły k o ś c ió ł p a r a f ia ln y p o d w e z w a n ie m W n i e b o w z i ę c ia N a jś w ię ts z e j M a rii P a n n y i św . J a k u b a (w k s ię d z e o k r e ś la n y j a k o k o ś c ió ł św . J a k u b a 34), k a p l ic a św . I d z ie g o 35 o r a z s z p ita l p o d w e z w a n ie m D u c h a Ś w ię te g o . O r g a n iz a c j ą ż y c ia r e lig ijn e g o m i e s z k a i c ó w p a r a f ii s z a d k o w s k ie j z a jm o w a ło się b r a c tw o p o d w e z w a n ie m N M P , k tó r e g o k a p e la n m ie s z k a ł w d o m u , w y b u d o w a n y m n a ty ła c h s z p ita la k o ło c m e n ta r z a B o ż e g o C ia ła 36.

30 Por. R. Rosin, Miasta ..., s. 84-85; T. Marszał, Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995, s. 20 i n.

31 Szadek 1, s. 85-86 (1449 r.), 88 (1450 r.), 98 (1451 r.), 104, 106, 107 (1452 r.), 110, 113, 115 (1453 r.).

32 Tamże, s. 99 (1451 r.), 119 (lata 1431-1432; do tych informacji nie dotarł R. Rosin (Sukiennictwo w Łęczyckiem ..., s. 242).

33 Szadek 1, s. 425 (1502 r.). 34 Tamże, s. 598 (1488 r.).

35 J. Łaski, Liber beneficiorum Archidiecezyi Gnieźnieńskiej, t. 1, Gniezno 1880, s. 439 i n. Przeprowadzając sondażową kwerendę w księdze Szadkowskiej, nie znalazłam wzmianek o kaplicy św. Idziego.

36 Do wybudowania takiego domku w 1457 r. zobowiązał się rajca Benedykt Bakałarz, Szadek 1, s. 538. O roli bractw parafialnych i maryjnych: H. Zaremska,

Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego, Wrocław 1977, s. 44 i n., s. 115 i n.; E. Wiśniowski, Bractwa religijne

(10)

T e s ta m e n ty m ie s z c z a n S z a d k o w s k ic h 37, a t a k

ż

e z a p is k i, s p o r z

ą

d z o n e n a p o le c e n ie r a jc ó w s p r a w u j

ą

c y c h p ie c z

ę

n a d f in a n s a m i m ie js k ic h in s ty tu c ji k o

ś

c ie ln y c h , p o k a z u j

ą

n a m r o z m ia r y m i e s z c z a

ń

sk ie j o f ia r n o

ś

ci. M ie s z c z a n in J a n S p ie rz z a p is a ł k o

ś

c io ło w i p a r a f ia ln e m u d w a s k ła d y p o la , in n y m ie s z k a n ie c S z a d k u , J a n S iw e k , z o b o w i

ą

z a ł

ż

o n

ę

, a b y p o j e g o

ś

m ie r c i w y p ła c iła j e d n

ą

g r z y w n

ę

n a r z e c z k o

ś

c i o ła p a r a f ia ln e g o i d r u g

ą

p r z e z n a c z y ła n a o d p r a w ie n ie m s z y z a j e g o d u s z

ę

38. J a n S o c z e w a z a p is a ł k o

ś

c io ło w i s k ła d p o la , k tó r y o d w itr y k ó w k o

ś

c ie ln y c h o d k u p iła w d o w a w r a z z d r u g im m

ęż

e m , J a n e m s z e w c e m 39. W a w r z y n ie c S z c z u d lik p o ło w

ę

d o m u z a p is a ł

ż

o n ie , a d r u g

ą

p o d a r o w a ł k o

ś

c io ło w i. D z i

ę

k i o f ia r n o

ś

c i m ie s z c z a n s z a d k o w s k ic h m a j

ą

te k s z p ita la w la ta c h s z e

ść

d z ie s ia ty c h X V w . s k ła d a ł s i

ę

z p i

ę

c iu s k ła d ó w p o la , d w ó c h o g r o d ó w , ł

ą

k i i d o m u , k tó r e g o w y n a je m p r z y n o s ił d o c h ó d w w y s o k o

ś

c i 17 g r o s z y r o c z n ie 40.

Badacze dziejów kultury umysłowej mieszczan polskich

na ogół wiele uwagi poświęcają istniejącym w miastach

ośrodkom życia intelektualnego - kancelarii i szkole

parafialnej. Dzieje szadkowskiej kancelarii miejskiej czekają

na

cierpliwego badacza,

który wnikliwie

zanalizuje

zachowaną bazę źródłową Jeszcze trudniejszym zadaniem

jest odtworzenie losów szkoły parafialnej, jednak na

podstawie zachowanych zapisek sądów miejskich można

spróbować przynajmniej odtworzyć listę jej rektorów, na

której znaleźliby się na pewno Jakub z Warty (rektor szkoły

przed 1451 r.), Jan z Pratkowa (1451 r.) i Maciej syn Jana

Siodły (1481 r.)3

7

3

8

3

9

4

0 41. O efektach pracy szkoły parafialnej

świadczy duża liczba studentów Akademii Krakowskiej,

na ziemiach polskich w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne” 1969, t. 17,

z. 2, s. 51-81. O bractwie parafialnym NMP w Warcie - A. Bartoszewicz,

Warta ..., s. 164 i n.

37 Pełna charakterystyka mieszczańskich testamentów i informacja o dotychczasowej literaturze przedmiotu: A. Bartoszewicz, Czas w małych

miastach ..., s. 270 i n.

38 Szadek 1, k. 105, 106 (1452 r.). 39 Tamże, s. 107 (1452 r.). 40 Tamże, s. 101.

(11)

pochodzących z Szadku, większa ni

ż

z Sieradza czy Warty42.

Zwrócić trzeba też uwagę na rolę, jaką przedstawiciele

ówczesnej inteligencji odgrywali w

ż

yciu miasta i wysoki

poziom wykształcenia niektórych urzędników miejskich.

Burmistrz Jan Chodakowski wcześniej pełnił obowiązki

pisarza miejskiego, podobnie rajca Piotr Woźnica. Dobrze -

bardzo dobrze - wykształcony był rajca Benedykt Bakałarz,

0 czym świadczy nie tylko jego przydomek, ale - przede

wszystkim - dokonane przez niego wpisy w księdze

miejskiej, być mo

ż

e jest on to

ż

samy z Benedyktem, synem

Marcina z Szadku, wpisanym do metryki Akademii

Krakowskiej w 1430 r. i wypromowanym na Wydziale Sztuk

cztery lata później 43. Przeglądając spisy studiujących

w Krakowie,

mo

ż

emy znaleźć jeszcze jedno nazwisko

występujące w księdze - Stanisława Chodakowskiego, syna

wspomnianego wy

ż

ej pisarza i burmistrza szadkowskiego,

Jana44. Większość krakowskich studentów została opisana

tylko poprzez podanie imienia, imienia ojca i miejsca

pochodzenia.

Trudno

jest

zatem

zidentyfikować

wywodzących się z Szadku studentów, aczkolwiek mo

ż

emy

snuć hipotezy i zastanawiać się np., czy przybyły do Krakowa

w 1475 r. Maciej, syn Jana z Szadku to późniejszy rektor

szkoły parafialnej Maciej, syn Jana Siodły45.

N a p o d s ta w ie a n a liz y k s i

ą

g m ie js k ic h m o

ż

e m y t e

ż

p r o w a d z i

ć

b a d a n ia n a d p o d s ta w o w y m i k a te g o r ia m i k u ltu r y 42 A. Bartoszewicz, Warta ..., s. 35. Poka

ź

na jest tak

ż

e liczba bakałarzy 1 magistrów wywodz

ą

cych si

ę

z Szadku, Ksi

ę

ga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z X V wieku, wyd. A. Gąsiorowski, przy współpracy T. Jurka, I Skierskiej i W. Swobody, Kraków 2000, passim. Z Szadku wywodziło si

ę

tak

ż

e kilku uczonych uniwersyteckich i dyplomatów, por. T. Marszał,

Szadek ..., s. 26.

43 Szadek 1, s. 107 (1475 r.), 108 (1481 r.), 520, 527 (lata 1485-1486), 538 (1457);

Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1400—1500, oprac.

J. Zathey i J. Reychan, W rocław-W arszawa-Kraków-Gda

ń

sk 1974, s. 31; Ksi

ę

ga promocji ..., s. 29. Notabene dziekanem Wydziału Sztuk był wówczas magister

Jan z Szadku.

44 Indeks studentów ..., s. 46 (1497 r.). 45 Tam

ż

e, s. 191; Szadek 1, s. 476.

(12)

- c z a s e m i p r z e s tr z e n i ą 46. Z a p is k i w k s ię d z e S z a d k o w sk ie j p o k a z u ją m . in . n a j w O n ie js z e d la m ie s z k a ń c ó w m ia s ta p u n k ty c z a s o w e . K lie n c i s ą d ó w m ie js k ic h m u s ie li r o z u m ie ć z a n o to w a n e p r z e z p is a r z a te r m in y p ła tn o ś c i r ó ż n y c h z o b o w i ą z a ł k r e d y to w y c h , c z y n s z ó w itp . T a k s a m o m u s ia ło b y ć d la n ic h j a s n e , k ie d y o d b ę d z ie s ię p o s ie d z e n ie s ą d o w e , n a k tó r e p o w in n i się sta w ić . Z le k c e w a ż e n ie ty c h d a t g r o z iło p o w a ż n y m i k o n s e k w e n c ja m i - k a r ą p ie n ię ż n ą , u t r a t ą p r a w m ie js k ic h , w ię z ie n ie m , e k s k o m u n ik ą . W S z a d k u o k r e ś la n o r ó ż n o r a k ie te r m in y , n a jc z ę ś c ie j o d w o łu ją c się d o d n ia św . J a k u b a ( w y s tę p u je w 3 3 % b a d a n y c h z a p is e k ) , ś w ię ty c h S z y m o n a i J u d y (1 3 % ) o r a z d o B o ż e g o N a r o d z e n ia (1 7 % ) i W ie lk a n o c y ( 1 3 % ). P o z a ty m is to tn y m i p u n k ta m i c z a s o w y m i d la s z a d k o w ia n b y ły d n i W s z y s tk ic h Ś w ię ty c h , św . B a rtło m ie ja , św . M ic h a ła , Z ie lo n e Ś w ię ta , św . J a n a C h r z c ic ie la , św . M a rc in a , św . M ik o ła ja i Z a p u s ty . P o p u la r n o ś ć ty c h te r m in ó w m o ż e m y w y tłu m a c z y ć b e z w ię k s z y c h p ro b le m ó w : B o ż e N a r o d z e n ie i W ie lk a n o c b y ły i s ą n a j w o l n ie j s z y m i ś w ię ta m i k a l e n d a r z a k o ś c ie ln e g o 47. D n i św . B a r tło m ie ja ( k o n ie c ż n iw ) i św . M ic h a ła ( k o n ie c je s ie n n y c h z a s ie w ó w ) s ta n o w iły is to tn e p u n k ty w k a le n d a r z u r o ln ic z y m , ta k ż e s z a d k o w s k ic h m ie s z c z a n ro ln ik ó w . T a k ż e Z ie lo n e Ś w ię ta , Z a p u s ty i d z i e ń św . J a n a C h r z c ic ie la w ią z a ły s ię z lic z n y m i o b r z ę d a m i lu d o w y m i, p o n a d to w ła ś n ie w te d y w S z a d k u m ie s z c z a n ie p ła c ili d o r o c z n y c z y n s z , p o d o b n e z n a c z e n ie m ia ł d z i e ń św . M a r c in a , k ie d y to p ła c o n o c z y n s z o d d o m ó w 48. N ie

46 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce

przedrozbiorowej, Wrocław 1986; H. Samsonowicz, Horyzonty przestrzenne małego miasta. Kontakty Brześcia Kujawskiego w X V w., w: Cracovia — Polonia — Europa, Kraków 1995, s. 355 i n.; G. Myśliwski, Człowiek średniowiecza wobec czasu i przestrzeni (Mazowsze od X II do poł. X V I w.), Warszawa 1999;

A. Bartoszewicz, Czas w małych miastach ....

47 A. Bartoszewicz, Czas w małych miastach ..., s. 159 i n. Ponadto na Boże Narodzenie mieszczanie szadkowscy mieli obowiązek dostarczania drewna na potrzeby kościoła, J. Łaski, Liber beneficiorum ..., t. 1, s. 441.

48 Rozliczenia czynszu świętojańskiego: Szadek 1, s. 119 (lata 1432-1433), 158 (1449 r.), 109 (lata 1484-1485). Czynsz świętojański płacono w Szadku także w następnych stuleciach Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich

1564—1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963, s. 47; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628-1632, cz. II, wyd. Z. Guldon,

(13)

ty lk o r e lig ijn e z n a c z e n ie m ia ły t e ż d la m ie s z c z a n S z a d k o w s k ic h d n i św . J a k u b a i ś w ię ty c h S z y m o n a i J u d y , k ie d y o d b y w a ły s ię w m ie ś c ie ja r m a r k i. C z ę s te u s ta la n ie w ła ś n ie n a te d n i r ó ż n y c h te r m in ó w p ła tn o ś c i ś w ia d c z y o p o p u la r n o ś c i i d o b re j k o n d y c ji s z a d k o w s k ic h t a r g ó w d o r o c z n y c h . W p o d o b n y s p o s ó b m o ż e m y ta k ż e w y tłu m a c z y ć w y s tę p o w a n ie w s z a d k o w s k ie j k s ię d z e te r m in u W s z y s tk ic h Ś w ię ty c h , c z y li ja r m a r k u s ie ra d z k ie g o , i św . M ik o ła ja - o d p u s tu w k o ś c ie le p a r a f ia ln y m w W a r c ie , p o p r z e d z a ją c e g o r o z p o c z ę c ie ta r g u d o r o c z n e g o . N a p o d s ta w ie z a p is e k , z a n o to w a n y c h w k s ię d z e m ie js k ie j m o ż e m y n ie ty lk o o d tw o r z y ć u k ła d p r z e s tr z e n n y ś r e d n io w ie c z n e g o S z a d k u , a le ta k ż e z a s ta n o w ić s ię n a d j e g o o b r a z e m , f u n k c jo n u ją c y m w ś w ia d o m o ś c i m i e s z k a i c ó w m ia s ta 49. J e d n o z n a j w ^ n i e j s z y c h m ie js c w p r z e s tr z e n i m ie js k ie j s ta n o w ił r y n e k - g łó w n y p la c m ia s ta , m ie js c e h a n d lu , s p o t k a i , u r o c z y s to ś c i i z a b a w , a ta k ż e m ie js c e k a ż n i. D o m y s to ją c e p r z y ry n k u , n a l e ż a ły d o n a jd r o ż s z y c h w m ie ś c ie , n a o g ó ł b y ły w ła s n o ś c ią n a jb o g a ts z y c h m ie s z c z a n i s z la c h ty . S z c z e g ó ln y s ta tu s m ia ł r a tu s z , z n a jd u ją c y się w r y n k u - „ m ie js c e w ła d z y ” , s ie d z ib a r a d y m ie js k ie j, m ie js c e o b r a d s ą d ó w r a d z ie c k ic h i ła w n ic z y c h . T u m ie ś c ił s ię s k a rb ie c m ie j sk i i a r c h iw u m , a w p o d z ie m ia c h c z y w ie ż y - w ię z ie n ie , w ty m m ie js c u o g ła s z a n o r o z p o r z ą d z e n ia w ła d c y i m ie js k ie w ilk ie r z e . C z ę s to w r a tu s z a c h z n a jd o w a ła s ię w a g a , ta k s a m o k r a m y i p iw n ic a , g d z ie s p r z e d a w a n o p iw o c z y w in o . W S z a d k u r a tu s z z b u d o w a n o s to s u n k o w o w c z e ś n ie - is tn ia ł j u ż n a p o c z ą tk u la t tr z y d z ie s ty c h X V w .50, c o d o b r z e ś w ia d c z y o z a m o ż n o ś c i m ia s ta i z a p o b ie g liw o ś c i j e g o w ło d a r z y . W k s ię d z e m ie js k ie j z n a jd u je m y w z m ia n k i o u lic a c h , k tó r e s w o je n a z w y z a w d z ię c z a ją g a łę z io m r z e m io s ła : S u k ie n n ic z e j i S z e w s k i e j. O n a z w a c h in n y c h u lic d e c y d o w a ł k ie r u n e k , w k tó r y m p r o w a d z iły d r o g i, b ę d ą c e ic h p r z e d łu ż e n ie m - ta k b y ło w w y p a d k u u lic : P r z a to w s k ie j, W ila m o w s k ie j, P ru s in o w s k ie j c z y W id a w s k ie j. K o n k r e tn y m p u n k to m to p o g r a f ic z n y m s w o je n a z w y z a w d z ię c z a ły ta k ż e u lic e : K o ś c ie ln a , R z e c z n a , Ł a z ie n n a ( Ł a z ie b n a ) c z y

9 Próbę odtworzenia ogólnych zarysów układu przestrzennego Szadku - głównie na podstawie dziewiętnastowiecznych planów miasta - podjął R. Rosin (Miasta ..., s. 85-86).

(14)

C e g ie ln a 51. W ś r ó d in n y c h p u n k tó w to p o g r a f ic z n y c h w z a p is k a c h w k s ię d z e m ie js k ie j w y s tę p u je je s z c z e d w ó r, s z k o ła - m a ją c a w ł a s n ą s ie d z ib ę - i s z p ita l52. S p o ty k a m y t u ta k ż e r ó ż n e o k r e ś le n ia p r z e s tr z e n i z n a jd u ją c e j s ię p o z a g r a n ic a m i m ia s ta , p o n i e w ^ ; m ie s z c z a n ie s z a d k o w s c y m ie li d o m y i p o la u p r a w n e „ n a P o r z e c z u ”, „ p o d P r z a t o w e m ”, „ p o d P r u s i n o w i c a m i ” c z y „ p r z y d r o d z e p r o w a d z ą c e j d o K r o k o c i c ”53 54. Z a p is k i w k s ię g a c h s ą d o w y c h i z a n o to w a n e w n ic h p o je d y n c z e w y r a z y - r z a d z ie j z d a n ia - w ję z y k u p o ls k im p o z w a l a j ą p o z n a ć c o d z ie n n ą m o w ę ó w c z e s n y c h lu d z i. K s ię g a s z a d k o w s k a b y ła p r o w a d z o n a w y łą c z n ie p r z e z - p o w tó r z m y to - b a r d z o d o b r z e w y k s z ta łc o n y c h p is a r z y , k tó r z y n ie m u s ie li sw ej k u la w e j ła c in y s z tu k o w a ć w y r a ż e n ia m i w r o d z im y m ję z y k u . S tą d s ło w a p o ls k ie n ie s ą lic z n e , a le z n a jd z ie m y tu : d o ta lic iu m v u l g a r ite r p o s z a g ,

c o r a m c o m m u n ita te a lia s p r z e d g m in e m , in r e d d itu m a lia s w p la th , in p o s t i c u a lia s d o b r o z d y , tr e s s u lc o s a g r i a lia s z a g o n y , d u a s b ic a m p ic a s a lia s s k la d y a g r i54. J e s z c z e w d z ię c z n ie js z y m a te r ia ł

b a d a w c z y s ta n o w ią n a z w is k a w ie lu s z a d k o w ia n , w ś r ó d k tó r y c h b y li m . in .: M a łg o r z a ta S u c h o p ią tk o w a , M ic h a ł P ie c z y m u c h a , J a n W ie g ija n , M ik o ła j N ie w s ta ł, P a w e ł M le c z k o , J a k u b P rz e o r , J a n C z e c h , M a c ie j K r o g u le c , M a r c in N ie z g o d a , J a k u b S z w a g ie r , M a r c in Z ą b e k , P io tr S m o liw ą s , S ta n is ła w C ic h o s tą p , M a rc in P a s ik u r i j e g o ż o n a J a d w ig a P a s ik u r k a ( a lb o P a s ik u r o w a ) , J a k u b L is ig ę b a , M ik o ła j K o lib a b k a , J a n O b ja d ło , M ik o ła j C z y s to p ło w y , W o j c ie c h C h u d y o r a z A g n ie s z k a G r u b a i je j sy n S ta n is ła w G ru b o w ic z 55. S z a d k o w s k a k s ię g a m ie js k a p o k a z u je s p o łe c z n y m ik r o k o s m o s c a łe j o k o lic y , m o ż e m y n a je j p o d s ta w ie o d tw o r z y ć 51 Tamże, s. 85, 86 (1449 r.), 88, 92, 93 (1450 r.), 96, 97 (1451 r.), 106 (1452 r.), 110, 117 (1453 r.) 468 (1480 r.), 478 (1481 r.). 52 Tamże, k. 98 (1451), 414 (1499 r.), 408 (1500 r.), 418 (1501 r.). 53 Tamże, s. 101-109 (1452 r.), 427 (1502 r.).

54 Zagon (łac. sulcus lub campica) - podstawowa jednostka miar agrarnych, licząca 1, 93 ara (1/1296 łana frankońskiego), skład (bicampicum, bicampica,

bissulcus) - dwa zagony, J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa

1983, s. 173; A. Dunin Wąsowicz, Pomiary gruntu w Koronie w X V I-XVIII wieku.

Próba ustalenia wielkości ról chłopskich na ziemiach polskich, Warszawa 1994,

s. 125.

(15)

lo s y i k a r ie r y w ie l u p o je d y n c z y c h o s ó b , n ie k tó r y c h r o d z in , p o z n a ć m ie s z k a ń c ó w p o s z c z e g ó ln y c h u lic , o d tw o r z y ć w ie le a s p e k tó w ż y c ia m ia s ta i s ą s ie d n ic h w s i, s p o r z ą d z ić k a r to te k ę m ie s z c z a n s z a d k o w s k ic h , p o k u s ić s ię o o d tw o r z e n ie ś r e d n io w ie c z n e g o p la n u m ia s ta , p o d ją ć p r ó b ę b a d a i s o c jo to p o g r a f ic z n y c h itp . D z ię k i z a p is k o m s z a d k o w s k ic h p is a r z y m o ż e m y p o z n a ć n ie ty lk o je g o c o d z ie n n y , n ie c o m o n o to n n y r y tm ż y c ia , a le ta k ż e te d r a m a ty c z n e m o m e n ty : p o ż a r y c z y e p id e m ie c h o r ó b z a k ^ n y c h , p o d c z a s k tó r y c h n a s tę p o w a ł w k s ię d z e m ie js k ie j g w a łto w n y w z r o s t lic z b y te s ta m e n tó w i z a p is ó w p o b o ż n y c h . W o k r e s a c h n a s tę p u ją c y c h p o w y g a ś n ię c iu e p id e m ii w ś r ó d z a p is e k s ą d o w y c h d o m in o w a ły n a to m ia s t s p r a w y , d o ty c z ą c e s p a d k ó w , r o z lic z e ń m ię d z y d z ie d z ic z ą c y m i m a ją te k z m a r ły c h itp .56 L is ta te m a tó w b a d a w c z y c h , k tó r e m o ż n a o p r a c o w a ć n a p o d s ta w ie p r z e d s ta w io n e g o w y ż e j ź r ó d ła , j e s t b a r d z o d łu g a , a tr z e b a p r z y ty m p a m ię ta ć , ż e p r z y s z ły b a d a c z S z a d k u i j e g o a k t m ie js k ic h b ę d z ie d y s p o n o w a ć p o n a d to ta m te js z y m i k s ię g a m i z ie m s k im i, s ta n o w ią c y m i ta k ż e c e n n y m a te r ia ł d o b a d a ń n a d d z ie ja m i m ia s ta i j e g o m ie s z k a ń c ó w .

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych, Akta miejskie szadkowskie,

sygn. Szadek 1.

***

Groicki B., Porządek sądów i spraw miejskich prawa majdeburskiego

w Koronie Polskiej, Warszawa 1953.

Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1400—1500,

oprac. J. Zathey i J. Reychan, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gda

ń

sk

1974.

Księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z XV wieku,

wyd. A. Gąsiorowski przy współpracy T. Jurka, I. Skierskiej

i W. Swobody, Kraków 2000.

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564—1565, cz. II,

wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.

56 Szczególne nagromadzenie zapisów pobożnych miało miejsce np. w drugiej połowie 1483 r. Koniec tego roku i początek następnego przyniósł z kolei liczne sprawy spadkowe i związane z tym ugody majątkowe, tamże, s. 493 i n.