Danuta Borecka-Biernat
Uwarunkowania
emocjonalno-obronnej strategii
radzenia sobie młodzieży w trudnej
sytuacji społecznej w aspekcie
czynników społeczno-rodzinnych
Chowanna 2, 144-163„C how anna”
W ydaw nictwo
K atow ice 2004 R . X L VIII T. 2 Uniw ersytetu Śląskiego [2005] (LXI) (23) Cz. I s. 144-163 Danuta BORECKA-BIERNAT
U w a r u n k o w a n ia
e m o c jo n a ln o -o b r o n n e j s tra te g ii
ra d ze n ia so bie m ło d z ie ż y
w t r u d n e j s y tu a c ji s p o łe czn e j
w a s p e k cie c z y n n ik ó w
s p o łe c z n o -ro d z in n y c h
W p r o w a d z e n ieW języku psychologii jest wiele term inów bliskoznacznych, które służą do oznaczenia sytuacji trudnych, np. stresor, trudność obiektywna, konflikt, zagrożenie, frustracja. K onfro n tacja człowieka z środowiskiem m oże być źródłem problem ów , które m ogą wynikać z rozbieżności lub niedopasowania między wym aganiam i środow iska a jego zasobam i indywidualnymi. D o tych zasobów zalicza się, np. wiedzę, zdolności intelektualne i interpersonalne, poczucie własnej wartości, przekonania, preferencje. W przypadku naruszenia równowagi między możliwościami podm iotu a wym aganiami otoczenia mówi się zwykle o sytuacji trudnej (por. T o m a s z e w s k i , 1984). Zazwyczaj defi nicja sytuacji trudnej zakłada pew ną nierównowagę rzeczywistą lub spostrze ganą między środowiskiem a d an ą osobą. Środowiskowe wym agania wyczer pują lub przewyższają adaptacyjne możliwości jednostki lub środowiskowe możliwości, nie pozw alają zaspokoić indywidualnych potrzeb (por. К o s i ń - s k a - D e c , 1992).
D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii... 145
Sytuacje trudne nie są w życiu człowieka czymś zupełnie wyjątkowym. Przeciwnie, tow arzyszą człowiekowi od wczesnego dzieciństwa. M ają one miejsce wtedy, gdy człowiek nap o tyk a przeszkody na swej drodze do jakiegoś celu, gdy przeżywa niepow odzenia, gdy m usi wykonać złożone i wymagające dużego wysiłku fizycznego zadania, gdy zostaje zmuszony do życia w w arun kach sprzecznych z jego potrzebam i, gdy styka się z nadm iarem bodźców lub wymagań, wreszcie gdy coś lub ktoś zagraża istotnej dla niego wartości - życiu, bezpieczeństwu najbliższych, możliwości realizacji zamierzeń, społecz nej pozycji, dobrej opinii itp. (por. T y s z k ó w a, 1972). Sytuacje trudne m ają zatem zróżnicow aną postać. Odm ienny jest ich sposób i czas oddziaływania. M ożna je też klasyfikować ze względu n a ich charakter i przebieg. Poszczegól ne systematyzacje często się wzajemnie uzupełniają. Ż ad n a z nich nie jest wyczerpująca, stąd konieczność odwoływania się do wielu podziałów. Z istnie jących w literaturze prób podziału sytuacji trudnych p o p u larn a jest propozycja T y s z k ó w ej (1979). Spośród nich w yróżnia się sytuacje trudne typu społecz nej interakcji, w których - jak twierdzi T y s z k o w a - „wartości i dążenia jednostki podlegają zagrożeniu lub udarem nieniu przez innych ludzi, przez sam fakt ich obecności bądź też wskutek szczególnych form ich oddziaływania przeciwstawnego lub tylko niezgodnego z własnymi dążeniam i jed nostki” (1979, s. 211). Sytuacje społecznej interakcji, które m ają miejsce w czasie społecznej ekspozycji i oceny, sytuacji konfliktu oraz sytuacji nacisku społecz nego, przy pewnym układzie i właściwościach jednostki nabierają cech sytuacji zagrożenia, w której - ja k pisze T o m a s z e w s k i - „zagrożony jest system wartości człowieka lub jakaś pojedyncza w artość w chodząca w skład tego systemu. [...] D ziałają jakieś czynniki przeciwne czemuś, na czym człowiekowi zależy, sytuacje pod jakim ś względem dla człowieka niebezpieczne” (1984, s. 142). Jak o zagrożenia odbierane są przez jednostkę wszelkie sygnały i inform acje zwiastujące zbliżające się zagrożenie życia, zdrow ia (zagrożenie fizyczne), dobrego sam opoczucia, pozycji społecznej czy o możliwym p o d ważeniu sam ooceny działającej jednostki, np. ostra krytyka, szyderstwa, sygnały niepowodzenia. W tych w ypadkach m ówi się o zagrożeniu własnego Ja (ego).
Dzieci w średnim wieku szkolnym - zarów no w to k u nauki w szkole, ja k i w życiu pozaszkolnym , a zwłaszcza rodzinnym - n apotykają wiele sytuacji trudnych, którym nie są w stanie sprostać. Ich a p arat regulacji psychicznej nie jest bowiem jeszcze w pełni dojrzały. W badaniu przeprow adzonym przez L o h m a n i J a r v i s (2000), K r z y ś k o (1999) i P u f a l - S t r u z i k (1997) dorastająca m łodzież najczęściej wymieniała szkołę, uw ażała ją za źródło największego zagrożenia. Typowymi stresoram i szkolnymi okazały się spraw dziany, klasówki, odpytywanie, zwłaszcza przed klasą, egzaminy oraz inne sytuacje społecznej ekspozycji. N a kolejnych miejscach znalazły się rodzina i kontakty z rówieśnikami. Przy czym te ostatnie związane z brakiem lojalności
146 ARTYKUŁY - W kręgu relacji.
przyjaciół zostały uznane za najważniejsze źródło stresu zaledwie przez kilka procent badanych. K onflikty z rodzicam i stanow ią ważne źródło napięć w m iarę dorastania. Wiele z tych konfliktów dotyczy codziennych sytuacji - różnic w opiniach, w gustach, np. w spraw ach związanych z ubiorem, m uzyką, spędzaniem czasu wolnego. M am y tu do czynienia ze ścieraniem się narastającej u m łodych potrzeby samodzielności z ustanow ionym i przez rodziców norm am i, nakazam i i zakazam i oraz tendencjam i do kontrolow ania, nadzorow ania życia i postępow ania zbliżających się do dorosłości dzieci.
Sytuacje trudne spostrzegane są jak o utrudniające lub uniemożliwiające zaspokojenie różnych potrzeb o charakterze poznawczym, emocjonalnym i społecznym, m ogą one przyczynić się do pow stania różnych fizycznych i psychicznych niedom agaó. Sytuacje trudne zazwyczaj n arażają jednostkę na doświadczenie przykrych emocji i rzeczą n atu raln ą jest w tych warunkach o bron a przed niedom aganiem psychicznym i fizycznym. Wszelkie działania zmierzające do zmiany sytuacji stresowej zwykło się nazywać radzeniem sobie ze stresem (coping) (por. H e s z e n - N i e j o d e k , 1991). W literaturze przed m iotu najczęściej stosow any m odel m yślenia zakłada następującą sekwencję: sytuacja lub wydarzenie stresujące -» aktyw ność typu „radzenie sobie”
(coping) (por. K o s i ń s k a - D e c , 1992). A ktyw ność podejm ow ana w obliczu
stresu m oże być rozpatryw ana w określonym kontekście sytuacyjnym jako sposób reagow ania n a sytuacje trudne czy strategia radzenia sobie z aktualną sytuacją stresową. Jednym z głównych czynników decydujących o przebiegu zachow ania się w sytuacji trudnej jest obraz własnej sytuacji, znaczenie subiektywności percepcji, jej poziom u fenomenologicznego, gdzie rzeczywi stością jest nie tyle samo zdarzenie, ile spostrzeganie go przez jednostkę (por. H e s z e n - N i e j o d e k , 1996). Człowiek oceniający sytuację tru d n ą jako zagrożenie, czego efektem są emocje negatywne, w kontakcie z problemem posługuje się w znacznej mierze strategiam i nieracjonalnym i. Są one za chowaniam i typow o obronnym i, pozwalają człowiekowi jedynie obniżać napięcie emocjonalne. N atom iast cel, który sobie początkow o stawiał, zostaje zastąpiony innym - osiągnięciem dobrego samopoczucia. Dzieje się to w dw o jaki sposób: poprzez impulsywne wyładowanie napięcia (atak, agresja) lub unikanie (wycofanie) sytuacji trudnych i odwracanie uwagi (wprowadzanie nastroju zabawy, deprecjonowanie niebezpieczeństwa, lekceważenie celu lub ewentualnie porażki).
Niewątpliwie w ażną funkcją agresji jest funkcja obronna, której głównym zadaniem jest ochrona własnego Ja, a które w okresie d orastania nabiera swojej wartości. Dojrzew ająca młodzież - wskutek złożonego kompleksu zmian fizjologicznych i fizycznych oraz rozwojowych zmian funkcjonowania psychicznego - reaguje n a sytuacje trudne silną agresją, a co m a miejsce szczególnie w tych sytuacjach, które spostrzegane są jak o zagrażające poczuciu własnej wartości jednostki (ocenianie, krytyka, ironia, posądzenia) oraz
po-D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii.., 147
czuciu jej autonom ii (ograniczenia swobody, nakazy, zakazy, naciski) (por. T y s z k ó w a, 1979; M a u r e r , 1993). Z danych uzyskanych przez B e r k o w i t z a (1992) wynika, że gniew i agresja pow stają w człowieku w rezultacie postrzeganego zagrożenia, n a skutek przekonania, iż stał się obiektem inten cjonalnego, niewłaściwego traktow ania. Czy zatem zachowanie agresywne wystąpi, czy też nie, istotny wpływ m a spostrzeganie określonej sytuacji jak o takiej, w której m ożna czy należy zachowywać się agresywnie.
Objawy nieudanych prób radzenia sobie ze stresem, rzutujących n a poziom przystosow ania spoleczno-em oq'onalnego, ujaw niają się również w postaci strategii unikowych, polegających na niwelowaniu sytuacji frustracyjnych. Strategia ta dopuszcza do świadomości realność zagrożenia, z jednoczesną tendencją do niemyślenia o nim. Jednostki charakteryzujące się tą strategią w sytuacjach trudnych koncentrują się na sobie, na aktualnie doświadczanych emocjach, które potęgują poczucie zagrożenia. Stan taki prow adzi do eskalacji emocji i towarzyszących im objawów wegetatywnych oraz przewidywania nieuchronności porażek, ośmieszenia i niepowodzenia. W zm aga to poczucie własnej nieudolności, bezradności i wzm acnia przekonanie, że J e ste m zależny od innych, sam nie m am na nic wpływu” . Z kolei tak zaniżony obraz Ja zwiększa tendencję do negatywnego postrzegania własnej osoby, nasila p o stawę wycofania, zależności i bezradności. U osób zachowujących się w ten sposób rodzi się m otyw acja lękowa wywołująca chęć ucieczki od zadania, poddania się trudnościom i/lub angażow ania się w „bezstresowe” formy aktywności (por. L a z a r u s , F o l k m a n , 1984; P i o p a , 1996). Badania przeprow adzone przez Folkm an, Lazarusa i innych (1986) dow odzą, że gdy ludzie czuli, że zagrożona jest ich sam oocena, stosowali częściej sposoby radzenia sobie o charakterze ucieczki-unikania niż wtedy, gdy sam oocena nie była zagrożona. Z tymi wynikami korespondują także dane uzyskane przez T e r r y (1994 za: G o s z c z y ń s k a , 1998). Z bad ań tych wynika, że gdy sytuacja stresowa zostaje uznana za zagrożenie, wówczas oczekuje się częst szego stosow ania strategii unikowej oraz emocjonalnej.
Przedstawione wyżej strategie nieracjonalne nie są ukierunkow ane na roz wiązanie i przezwyciężenie trudnej sytuacji, ale przede wszystkim m ają obniżać przykre napięcie em ocjonalne. N ieracjonalne m echanizm y zwalczania uwzglę dniają tylko potrzeby teraźniejszości, są sztywne, poniew aż pod wpływem dużego napięcia em ocjonalnego obniża się zdolność prawidłowej percepcji i jed nostka przestaje dostrzegać inne rozw iązania i możliwości działania. Z a stosowanie tego typu strategii przynosi poczucie bezradności i b rak u kontroli, dezorganizację, a co za tym idzie: zam yka tw órczą aktyw ność i rozwój. Stają się one inhibitoram i procesu twórczego (por. M a r u s z e w s k i , 1976).
Człowiek m a w swoim repertuarze charakterystyczne dla siebie jak o osoby strategie radzenia sobie ze stresem, które stanow ią form y zachow ania nabyte zgodnie z ogólnymi zasadam i uczenia się (por. S e u l , 1999). W literaturze d o
148 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
tyczącej nieracjonalnych strategii radzenia sobie z sytuaq'am i trudnym i przez dzieci i młodzież sporo miejsca poświęca się problem atyce jej kształtow ania się. Podstawowy nu rt poszukiw ań genezy tych strategii koncentruje się n a roli oddziaływań środow iska społeczno-rodzinnego. W śród grupy społeczno-ro- dzinnych uw arunkow ań em ocjonalno-obronnego radzenia sobie z tru d n ą sy tuacją k o n tak tu społecznego m ożna wyróżnić dwie podgrupy. Pierwszą z nich stanow ią em ocjonalno-obronne wzorce (modele) reagow ania rodziców na trudności, drugą natom iast określone postawy wychowawcze.
W procesie socjalizacji jednostki środowisko dostarcza jej szeregu wzorców zachowania. Jednym z m echanizm ów nabyw ania tych wzorców jest m odelow a nie, a więc uczenie się zachow ań poprzez obserwowanie zachow ania innych, a także skutków , do jakich one prow adzą. Pożądane cechy m odela, sprzyjające naśladow aniu przez dziecko jego zachowań, posiadają rodzice. Pełnią oni rolę pierwszych m odeli (wzorców) zachowań, najczęściej nieświadomie działających i nie zawsze korzystnych i pożądanych. Dzieci uczą się poprzez obserwację, naśladują zachowanie rodziców wobec siebie i innych osób. Wynikiem procesu uczenia się społecznego i w zorow ania się na rodzicach są form y reagow ania na sytuacje trudne (por. T y s z k ó w a, 1972). Z bogatego m ateriału empirycznego dotyczącego m odelowania, a więc kształtow ania wybranych zachow ań przez dawanie przykładu, wynika duża skuteczność tej form y oddziaływania w od niesieniu do bardzo różnych zachow ań i takich ja k zachow ania agresywne (por. T o e p l i t z - W i n i e w s k a , 1980; B r o n f e n b r e n n e r , 1970). Zazwy czaj widok agresywnych działań drugiej osoby nasila tendencje agresywne u dziecka obserw atora. Osoby prezentujące agresywne zachow ania m ogą być obecne w życiu rodzinnym , w otoczeniu dziecka oraz w środkach masowego przekazu. Najsilniej oddziałują wzorce rodzinne - „dzieci agresywne rosną w agresywnych rodzinach” . Agresywne wzory reagow ania na trudności znaj duje dziecko w zachow aniu się rodziców w sytuacjach napięć emocjonalnych oraz w ich ustosunkow aniu się do trudności i niepowodzeń dziecka. Takie zachowania rodziców, jak: bicie czy obrzucanie wyzwiskami stają się modelem agresji dla dziecka (por. A r o n s o n , W i l s o n , A k e r t , 1997; W o j c i s z k e 2000; T o e p l i t z - W i n i e w s k a , 1980).
Wynikiem procesu uczenia się społecznego i wzorowania się n a rodzicach są form y reagow ania na sytuacje trudne skoncentrowane n a wycofaniu się z sytuacji trudnej i rezygnacji z realizacji dążenia do celu pod wpływem trudności w działaniu. Istnieją podstawy, iż „tendencja do unikania społecz nych interakcji i do niepowodzeń we właściwym uczestniczeniu w tych interakcjach” ( P i l k o n i s , 1977, s. 596), określana przez niektórych badaczy jako nieśmiałość, często charakteryzuje dzieci, których rodzice, w ich percepcji, także są nieśmiali (por. P i l k o n i s , 1977). Ja k wynika z b ad ań relacjonowa nych przez Z i m b a r d o (1994) czy H a r w a s - N a p i e r a ł ę (1987), wycofanie się z kontaktów interpersonalnych u dzieci jest w dużym stopniu zdeterm ino
D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii. 149
w ana społecznie, a jednym z jej źródeł jest oddziaływanie rodziców - m odeli, również charakteryzujących się wycofaniem się z sytuacji społecznych interak cji. Naw et potoczna obserw acja zdaje się potw ierdzać wyniki b adań, iż często „nieśmiałe dzieci m ają nieśmiałych rodziców ” . Dziecko, obserwując rodziców m ających trudności w nawiązyw aniu i podtrzym yw aniu k o n tak tó w społecz nych, a także podczas trw ania tych kon tak tó w - co jest jednym z charaktery stycznych sym ptom ów nieśmiałości - zaczyna samo wzorować się n a nich i naśladow ać ich sposób postępow ania.
Człowiek m a w swoim repertuarze charakterystyczne dla siebie jak o osoby strategie radzenia sobie z sytuacją stresową. L iteratu ra psychologiczna w yka zuje, że sposoby ujm ow ania przeszkody i zachow ania się w sytuacjach tru dnych zależą od wytworzonych w trakcie wychowywania nawyków reagow a nia n a frustrację. Dzieci m ają różne w arunki i możliwości kształtow ania konkretnych form reagow ania n a sytuacje trudne, stw arzane przez rodziców 0 różnych postaw ach wychowawczych. Badacze stresu w jego aspekcie rozwojowym doszukują się związków między doświadczeniem przyw iązania w dzieciństwie a stylem funkcjonow ania społecznego w sytuacjach stresowych (por. K o b a k , S c e e r y 1988). U kład postaw emocjonalnych między rodzica mi a dzieckiem m a doniosły wpływ na jego rozwój społeczny; staje się dla niego prototypem współżycia społecznego i rozwiązywania sytuacji trudnych. Z d a niem Z i e m s k i e j (1973), szczególnie niekorzystnie wpływają n a rozwój społeczny dziecka takie relacje emocjonalne, które znajdują odzwierciedlenie w rodzicielskiej postaw ie odrzucającej, nadm iernie wymagającej oraz nadm ier nie ochraniającej. T akie negatywne postępow anie rodziców pow oduje de- prywację potrzeb dziecka, przede wszystkim jego potrzeby bezpieczeństwa. U w aża się, że osoba z poczuciem b rak u bezpieczeństwa społecznego, znajdując się w stanie zagrożenia i niepokoju związanego za spraw ą k o n tak tó w interper sonalnych, urucham ia wiele strategii radzenia sobie ze stresem zorientow anych emocjonalnie, m ających na celu ochronę przeciążonego systemu regulacji.
N a podstaw ie dostępnych b ad ań psychologicznych stwierdza się, że emo- cjonalno-obronne form y reagow ania n a sytuacje tru d n e dziecka są konsekw en cją negatywnych postaw rodzicielskich, któ re sprow adzają się do:
1. N adm iernego dystansu uczuciowego (postaw a unikania, odtrącania
dziecka) przejawiającego się w niechęci wobec dziecka, lekceważeniu jego p o trzeb. Dziecko nie dośw iadcza w swoim rozw oju ontogenetycznym otw artych, ciepłych relacji z osobam i znaczącymi. Odrzucenie przez rodziców wywołuje u dziecka stan silnego lęku, niepokoju połączonego z wrogością. Niepokój 1 wrogość są redukow ane n a dwóch drogach: bądź przez agresję, opór, nega- tywizm, bądź przez wycofanie się, bierność, apatię. Należy nadmienić, iż sposób reakcji dziecka n a odrzucenie zależy m .in. od wzorów i norm funkcjonujących w rodzinie. Przy b rak u satysfakq'onującej więzi z m atk ą dziecko określa otoczenie i świat jak o nieprzyjazny, zagrażający, nie budzący
150 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
zaufania, co skłania je do koncentracji n a sobie, gotowości obrony siebie i reagow ania na doznaw ane frustracje m.in. nastawieniem na obronę wła snego Ja.
2. Postawy nadm iernie wymagającej. Objawem osiowym tej postaw y jest naginanie dziecka do ideału funkcjonującego w wyobrażeniach rodziców i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka. N a postaw ę tę składa się ograniczanie praw a dziecka do samodzielności i do rozwoju zaintereso wań indywidualnych. Oczywiście, dziecko nie jest w stanie sprostać stale rosnącym wym aganiom rodziców i w konsekwencji podlega surowym k a rom. Doświadczane frustracje z pow odu stawianych surowych wymagań ze strony rodziców pow odują u dziecka zachowania obronne w postaci lęku, wycofania się i uległości. W sytuacji trudnej m a ono mniejszą zdolność do właściwej oceny sytuacji i jest m ało skuteczny w radzeniu sobie z problemami. Ponadto nadm iernie wymagający rodzice swoją postaw ą nie zachęcają dziecka do przejawiania niezależnych zachowań. Taki stan rzeczy w konsekwencji doprow adza do rozładow ania wewnętrznych napięć w w arunkach pozadom o- wych, w formie zachow ań impulsywnych, pobudliwych, często agresywnych.
3. Postawy nadm iernego ochraniania, gdzie nieustanna pom oc rodzica jest odczytana przez dziecko jak o kom unikat: „nie jesteś w stanie”, „nie potrafisz samodzielnie” . N a zewnątrz tworzy się jego obraz jak o coraz bardziej bezradnego, biernego, izolującego, uciekającego od działań społecznych. Ochraniający rodzicie poprzez nagradzanie zachowań zależnych, uległych utrudniają dziecku zdobycie umiejętności samodzielnego radzenia sobie w róż nych kontekstach społecznych oraz sprzyjają kształtow aniu się u niego niskiej tolerancji n a frustrację. N a dzieci nadm iernie ochraniane spada dużo sytuacji trudnych w wyniku brak u samodzielności, zaradności i niezależności em o cjonalnej, stąd też tendencje u nich do zachowań zawziętych, nerwowych, negatywnie nastawionych do otoczenia społecznego. Ogólnie nadm ierna opie kuńczość rodziców najczęściej powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność od innych, bierność lub zachow ania roszczeniowe, lekceważenie innych (por. Z i e m s k a , 1973; P l o p a , 1983; W o l i ń s k a , 2000).
P ro b le m y b a d a w c ze
Badania empiryczne skupiono w okół dwóch grup problemów:
1. Społeczne uw arunkow ania agresywnej i unikowej strategii radzenia
sobie młodzieży w sytuacji trudnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi n a rolę modelowania.
D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii.. 151
2. R ola innych, poza m odelow aniem , czynników w kształtow aniu się
agresywnej i unikowej strategii radzenia sobie młodzieży w sytuaq'i trudnej, czyli rola postaw rodzicielskich.
W ram ach wspom nianych wyżej grup problem ów sform ułow ano n a stępujące podstaw ow e pytania badawcze: jak i układ czynników społeczno- -rodzinnych w arunkuje występowanie agresywnego, a jakie unikowego radze nia sobie młodzieży w społecznych sytuacjach trudnych?; Jaki zespół czyn ników społeczno-rodzinnych istotnie różnicuje młodzież o agresywnej i un ik o wej strategii radzenia sobie w społecznych sytuacjach trudnych?
M e to d a
Pom iar. W badaniach posłużono się autorskim K w estionariuszem do B adania Strategii R adzenia Sobie Rodziców w Trudnej Sytuacji Społecznej (SRSTpR), kwestionariuszem P C R form a III R o e - S i e g e l m a n do b ad a nia percepcji postaw rodzicielskich i autorskim kwestionariuszem do b adania strategii radzenia sobie młodzieży w trudnej sytuacji społecznej (SRST) (por. B o r e c k a - B i e r n a t , 2003).
Kwestionariusz autorski SR ST pR składa się z dw óch wersji: „M oja m a tk a ” i „M ój ojciec” . Przeznaczony jest do bad an ia strategii radzenia sobie rodziców w trudnych sytuacjach społecznych, przy czym zachow ania te poznaw ane są przez ich dorastające dzieci. Narzędzie m ojego autorstw a m a opisy szesnastu sytuacji trudnych społecznie w wersji „M oja m a tk a ” i tak ą sam ą liczbę opisów w wersji „M ój ojciec” . D o każdej z sytuacji p o d an o trzy zachow ania wyrażające radzenie sobie rodziców w sytuacji trudnej w percepcji ich dziecka - pierwsze odnosi się do agresywnego radzenia sobie (A), drugie do unikowego radzenia sobie (U), a trzecie do racjonalnego radzenia sobie w sytuacji trudnej (R). M eto d a spełnia podstaw ow e wymogi psychometryczne. K w estionariusz odznacza się zadow alającym i wskaźnikam i rzetelności w aspekcie zgodności wewnętrznej (alfa C ronbacha). W spółczynniki zgodności wewnętrznej są zadow alająco wysokie w wersji dla m atek (M ) i ojców (Oj) zarów no dla skali agresywnego radzenia sobie rodziców w sytuacjach społecznie trudnych w percepcji dziecka „A ” (M : 0,72; Oj : 0,79), ja k i w skali racjonalnego radzenia sobie rodzica w sytuacjach trudnych w percepcji dziecka „ R ” (M : 0,71; Oj : 0,73). Rzetelność skali unikowego radzenia sobie rodziców w sy tu aq ach trudnych w percepcji dziecka „ U ” (M : 0,65; Oj : 0,65) jest niewiele poniżej wartości 0,70. T rafność diagnostyczną m etody potw ierdzo no przez porów nanie wyników uzyskanych od młodzieży w kwestionariuszu
152 ARTYKUŁY - W kręgu relacji..,
SRSTpR „M oja m a tk a ” i „M ój ojciec” z wynikami uzyskanymi od ich rodzi ców w innych kwestionariuszach, oceniających zbliżone zmienne (Inwentarz Psychologiczny Syndrom u Agresji autorstw a Z. G asia i kwestionariusz CISS-S N. Endlera i J. P arkera w polskiej adaptacji K . Wrześniewskiego). Normy opracow ano na podstaw ie badania próby uczniów w wieku 13-15 lat, z pierwszych i drugich klas gimnazjalnych, uczniów m ających rodziców.
Forma III kwestionariusza P C R służy do pom iaru postaw rodziców wobec dzieci. Postawy rodzicielskie oceniane są przez córki i synów. Narzędzie autorstw a A. Roe i M . Siegelmana zawiera po pięćdziesiąt twierdzeń zarówno dla wersji „M oja m atk a ” , ja k i „M ój ojciec” . Składa się z pięciu skal, każda zaś zawiera po dziesięć stwierdzeń i opisuje pięć postaw rodzicielskich. Są to: postaw a kochająca, postaw a liberalna, postaw a ochraniająca, postaw a od rzucająca, postaw a wymagająca.
Kwestionariusz autorski SR ST przeznaczony jest do badania strategii radzenia sobie w społecznej sytuacji trudnej podejmowanej przez młodzież w średnim wieku szkolnym. Składa się z opisu trzydziestu sytuacji trudnych kontaktu społecznego. D o każdej sytuacji podano trzy zachowania wyrażające radzenie sobie z sytuacją tru d n ą - pierwsze odnosi się do agresywnego radzenia (A), drugie do unikowego radzenia (U), a trzecie do racjonalnego radzenia sobie w sytuacji trudnej (R). Kwestionariusz SRST charakteryzuje się korzystnymi param etram i psychometrycznymi. W spółczynniki rzetelności skal wyznaczone m etodą wewnętrznej zgodności (alfa Cronbacha) wynoszą od alfa = 0,84 (dla skal A i R) do alfa = 0,67 (U). Trafność skal spraw dzano na wiele sposobów, m.in. potw ierdzono trafność zbieżną w odniesieniu do rezultatów kwestionariusza „N astroje i H um ory” B uss-D urkee w adaptacji M . Choynowskiego i kwestionariusza RSSS wersja B. Wrześniewskiego i D. Zalewskiej. Opracowane są norm y na próbce młodzieży w wieku 13-15 lat w skali stenowej.
Próba osób badanych. Przebadano 222 dziewczynki i 261 chłopców w wieku 13-15 lat. Ogółem w przeprowadzonych badaniach wzięło udział 498 osób (po usunięciu niepełnych arkuszy pozostały dane 483 osób). Badani byli uczniami pierwszych i drugich klas gimnazjalnych z W rocławia i okolicznych miejscowości. Wszystkie badane osoby były w wieku, który rozwojowo należy do okresu adolescencji. Badania odbywały się w zespołach kilkuosobowych, składających się z uczniów tej samej klasy, którzy wypełniali kwestionariusz SRSTpR, kwestionariusz PC R form a III Roe-Siegelm ana i kwestionariusz SRST. T rzeba podkreślić, że młodzież z zainteresowaniem brała udział w badaniach i zdecydowana większość arkuszy odpowiedzi nadawała się do opracowania.
D anuta Borecka-Biernat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii.., 153
A n aliza w y n ik ó w badań
W celu uzyskania inform acji o tym, jaki zespół postaw rodzicielskich wraz z sposobem reagow ania rodziców na trudności w percepcji dziecka warunkuje występowanie strategii opartej na agresji oraz n a uniku, wykorzystano m etodę regresji wielokrotnej (tabele 1, 2). Z a zmienną zależną przyjęto wyniki w skali agresji (uniku) z kwestionariusza do badania strategii radzenia sobie młodzieży w trudnej sytuacji ko n tak tu społecznego (SRTS), jak o zbiór zmiennych niezależnych potraktow ano wyniki w pięciu skalach K w estionariusza Stosun ków między Rodzicam i a Dziećmi (PC R ) form a III A. R oe i M. Siegelmana i jednej skali (agresja/unik) kwestionariusza do badania strategii radzenia sobie rodziców w trudnej sytuacji społecznej (SRSTpR).
Pierwszą analizę przeprow adzono na wynikach całej grupy badanej m ło dzieży stosującej agresywną strategię radzenia sobie, bez względu na płeć. Trzy zmienne okazały się istotne w rów naniu regresyjnym. N a agresywną strategię radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych w całej grupie dorastającej młodzieży m a wpływ postaw a odrzucająca m atki, postaw a liberalna m atki i agresywna strategia radzenia sobie m atki w sytuacjach trudnych. W spółczyn nik wielokrotnej determinacji jest niewysoki (R 2 = 0,08), co oznacza, że może istnieć stosunkow o wiele innych zmiennych współdeterminujących poziom agresywnej strategii radzenia sobie u młodzieży. Param etry rów nania regresyj- nego, w tym jego istotność świadczą o tym, że m atki unikające i ograniczające k ontakt ze swoimi dorastającym i dziećmi, nie okazujące ciepła, deprywujące potrzeby emocjonalne, nie interesujące się ich sprawami i poczynaniami, stosujące rygorystyczne m etody karania, m ają istotny wpływ na poziom strategii agresji w sytuacji trudnej u dorastających. M ożna zatem sądzić, iż zablokowanie potrzeb psychicznych dziecka doprow adza do wyzwolenia reakcji obronnych w postaci agresji. P onadto m atki postrzegane przez dzieci jako stosujące strategię op artą n a agresji, przyczyniają się do m odelow ania jednostki wykorzystującej w sytuacjach trudnych strategię polegającą na
agresywnym zachowaniu.
Przeprow adzono odrębne analizy dla grup wydzielonych ze względu na płeć (tabela 1). Poziom strategii opartej n a agresji u dziewcząt jest wyznaczony w małym stopniu nasileniem postawy liberalnej m atki i ochraniającej postawy ojca. M ożna stąd wnosić, że agresywną strategię radzenia sobie w sytuacji trudnej u dziewcząt determinuje postaw a m atki spostrzegana jak o ucieczka od kontaktu emocjonalnego z córką, nieinteresowanie się jej poczynaniami, niewtrącanie się i niestawianie jej wymagań. Należy przypuszczać, iż m atki tolerują u córek formę radzenia sobie z problem am i o charakterze agre sywnym. Relacje córek z ojcami w badanej grupie świadczą o tym, że ojco wie chronią przed przeżywaniem przykrych doznań, nie pozwalają córkom
154 A RTY KUŁY - W kręgu relacji.
T a b e l a 1
Krokowa regresja wielokrotna wyniku skali agresji S R T S względem skali agresji SR STpR i skal P C R wersja M a tk a i Ojciec: wyniki dla całej grupy ( N = 483)
oraz dla dziewcząt (7V = 222) i chłopców ( N = 261) Osoby bada ne Zmienna Współczynnik wystanda-ryzowany Beta Współczynnik regresji В Błąd standardowy В W artość testu ł-Studenta Poziom praw do podobieństwa P postawa - odrzucająca m atki 0,14 0,17 0,06 3,03 0,003
i
- liberalna m atki 0,20 0,27 0,06 4,49 0,00001•a
wzór o - agresywny m atki 0,12 0,15 0,06 2,57 0,01 w yraz wolny 1,75 - 1 ,9 0 0,06W spółczynnik korelacji w ielokrotnej: R = 0,28 W spółczynnik w ielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,08 Istotność rów nania: F(3,479) = 13,30; p < 0,00000* Błąd standardow y estymacji: 5,80 В u postawa - liberalna m atki 0,23 0,24 0,07 3,33 0,001
%
- ochraniająca ojca 0,14 0,12 0,06 2,07 0,04S
w yraz w olny - 4 ,1 0 1,94 - 2 ,1 2 0,04W spółczynnik korelacji w ielokrotnej: R = 0,30 W spółczynnik w ielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,09 Istotność rów nania: F(2,219) = 10,70; p < 0,00004 Błąd standardow y estymacji: 4,56
postawa
- liberalna m atki 0,17 0,24 0,09 2,75 0,006
S’
fi- - odrzucająca ojca 0,14 0,15 0,07 2,25 0,03
6
wzór- agresywny m atki 0,19 0,24 0,08 3,02 0,003
w yraz w olny - 1 ,1 3 2,51 - 0 ,4 5 0,66
W spółczynnik korelacji wielokrotnej: R = 0,29 W spółczynnik w ielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,08 Istotność rów nania: F(3,257) = 7,76; p < 0,00006 Błąd standardow y estymacji: 6,22
n a konfrontację z różnymi sytuacjami życiowymi, co traktow ane jest jako ograniczenie możliwości i nierzadko doprow adza do rodzenia się sprzeciwu i agresji u dziewczynek. Przy zbyt bliskim i wzajemnie uzależniającym kontakcie ojciec ulega córce, spełnia każde życzenie, wszelki kaprys, pobłaża jej zachciankom i przyzwala na niewłaściwe zachowania. R ezultat ten świadczy także o tym, że dziewczynki, wobec których przejaw iana jest postaw a n ad
D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii. 155
m iernie opiekuńcza, są często jednostkam i nastaw ionym i wyłącznie n a własne potrzeby, pragnącym i podporządkow ać sobie otoczenie zarów no dom owe, ja k i pozarodzinne. W sytuacji, w której obow iązują stosunki równości, dziew czynki do tąd zawsze uprzywilejowane, w sytuacji pozarodzinnej (w szkole) p opadają w konflikty. T ru d n o im zrozumieć, że nie zasługują n a szczególne względy ze strony otoczenia (rówieśników), że m uszą się podporządkow ać norm om grupy, wypełniać obowiązki płynące z uczestnictwa w niej oraz dostrzegać potrzeby innych. Czując się pokrzyw dzonym i, niesprawiedliwie traktow anym i, uciekają się często do agresji. Sadzą, że takie zachowanie spowoduje zainteresowanie nimi i umożliwi im osiągnięcie celu. W spółczynnik determinacji jest niewysoki (R 2 = 0,09), co oznacza, iż jedynie około 9% zmienności agresywnego sposobu radzenia sobie ze stresem u dziewcząt daje się wyjaśnić n a podstaw ie w spom nianych postaw rodzicielskich.
Czy ten sam zespół postaw rodzicielskich w raz z sposobem reagow ania rodziców n a trudności w percepcji dziecka okaże się istotny dla chłopców? W yniki kolejnej analizy regresji dostarczyły odpowiedzi n a to pytanie (por. tabela 1). Spośród kilku czynników społeczno-rodzinnych tylko trzy okazały się istotne w rów naniu regresyjnym; jest nią postaw a liberalna m atk i, postaw a odrzucająca ojca i agresywna strategia radzenia sobie m atk i w sytuacjach trudnych. Zm ienne te stosunkow o w niewielkim stopniu wyznaczają poziom agresywnej strategii radzenia u chłopców. W skazuje na to niski współczynnik wielokrotnej determ inacji (R 2 = 0,08) świadczący o tym , że tylko około 8% zmienności w zakresie agresji jak o sposobu radzenia sobie daje się wyjaśnić n a podstaw ie w spom nianych czynników. Param etry rów nania regresyjnego, w tym jego istotność, świadczą jed n ak o tym , że m a tk a nie interesuje się zbytnio synem, unika k o n tak tu , poświęca m u m ało czasu i czyni m ało określonych wysiłków, aby wychować dziecko. „R ób jak chcesz” - to najczęściej stosow ana m aksym a w postępow aniu m atk i wobec syna. Brak wystarczającej uwagi i zainteresow ania dzieckiem oraz jego spraw am i ze strony m atki, to równocześnie brak wsparcia em ocjonalnego. Chłopcy tak wy chowywani nie m ają odpow iednich w arunków do kształtow ania skutecznych sposobów funkcjonow ania w interakcjach społecznych. M o g ą być agresywni. Ponadto chłopiec odrzucony przez ojca nie m a w arunków do zaspokojenia w rodzinie potrzeby afiliacji, u znania i bezpieczeństwa. Tego rodzaju trudności prow adzą często do zaniku zdolności do k o n tak tó w em ocjonalnych w później szym jego życiu. Chłopiec nie m a poczucia przynależności do rodziny. Czuje się stale zagrożony, niepewny. Stan niepokoju połączony z wrogością, chłopiec redukuje przez agresję, o pór, negatywizm.
W arto również podkreślić, że nie bez znaczenia w kształtow aniu agre sywnej strategii radzenia sobie chłopców są również m atki, które w ykorzystują w działaniu form ę radzenia sobie o charakterze agresywnym. W ydaje się, iż agresywny sposób radzenia sobie chłopców w trudnych sytuacjach jest
156 ARTYKUŁY - W kręgu relacji..
zdeterm inowany społecznie, a jednym z źródeł jest oddziaływanie matek (modeli), charakteryzujących się agresywną strategią radzenia sobie.
Przeprow adzona dotychczas analiza m ateriału empirycznego była ześrod- kow ana n a agresywnej strategii radzenia sobie młodzieży z sytuacjami trud nymi. N asuw a się pytanie: jak i zespół czynników społeczno-rodzinnych okaże się istotny dla całej grupy badanej młodzieży i dla obu grup wyodrębnionych ze względu na płeć stosujących w działaniu form ę radzenia sobie o charakterze unikowym? N a to pytanie odpow iadają wyniki kolejnej analizy regresji, co przedstaw ia tabela 2.
T a b e l a 2 Krokowa regresja wielokrotna wyniku skali uniku SR I'S względem skali uniku SR STpR i skal PCR
wersja M a tk a i Ojciec: wyniki dla całej grupy (IV = 483) oraz dla dziewcząt ( N = 222) i chłopców ( N = 261) Osoby bada ne Zmienna Współczynnik wystanda-ryzowany Beta Współczynnik regresji В Błąd standardowy В W artość testu ł-Studenta Poziom praw do podobieństwa P В JU -o postawa - kochająca m atki - 0 ,2 0 - 0 ,1 4 0,03 - 4 ,4 5 0,00001
o’ wyraz wolny 11,82 1,11 10,66 0,000000*
W spółczynnik korelacji w ielokrotnej: R = 0,20 W spółczynnik wielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,04 Istotność rów nania: F (l,481) = 19,80; p < 0,00001 Błąd standardow y estymacji: 3,52 N 9 ? rt <u +* postawa - kochająca m atki - 0 ,1 6 -0 ,1 1 0,05 - 2 ,4 0 0,02 ‘H O wyraz wolny 10,78 1,68 6,41 0,000000*
W spółczynnik korelacji wielokrotnej: R = 0,16 W spółczynnik wielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,03 Istotność rów nania: F (l,220) = 5,76; p < 0,02 Błąd standardow y estymacji: 3,45 & & postawa - kochająca m atki - 0 ,2 2 - 0 ,1 6 0,04 - 3 ,6 9 0,0003
3
w yraz wolny 12,56 1,50 8,35 0,000000W spółczynnik korelacji wielokrotnej: R = 0,22 W spółczynnik w ielokrotnej determ inacji: R 2 = 0,05 Istotność rów nania: F (l,259) = 13,62; p < 0,0003 Błąd standardow y estymacji: 3,58
Spośród kilku postaw rodzicielskich i unikowego wzoru reagowania na trudności rodziców okazała się istotna w rów naniu regresyjnym tylko postaw a kochająca m atki (korelacja ujemna). Postaw a ta w niewielkim stopniu wy
D anuta Borecka-Biemat: U warunkowania emocjonalno-obronnej strategii. 157
znacza poziom strategii radzenia sobie, polegająca n a un ik an iu całej grupy oraz dziewcząt i chłopców. W skazuje n a to niski współczynnik wielokrotnej determ inacji (ogółem: R 2 = 0,04; dziewcząt: R 2 = 0,03; chłopcy: R 2 = 0,05) świadczący o tym , że od 3% do 5% zmienności w zakresie uniku jak o sposobu radzenia sobie daje się wyjaśnić n a podstaw ie w spom nianej postaw y rodzicielskiej. P aram etry rów nania regresyjnego, w tym jego istotność, świad czą jed n ak o tym , że kochająca p ostaw a m atk i (ujem na korelacja) m a istotny wpływ na ten rodzaj strategii radzenia sobie dla całej grupy badanych dorastających i dla grup wydzielonych ze względu na płeć. M o żn a to zinterpretow ać w ten sposób, że obo k wielu czynników, któ re potencjalnie m ogą m ieć wpływ n a strategię radzenia, polegającą n a u nikaniu zagrożenia, sprzyja postaw a m atk i spostrzegana przez adolescentów jak o dystans uczucio wy, przejaw iany przez em ocjonalne odrzucenie, odsuw anie się i unikanie kontaktów .
Z przedstaw ionych w tabeli 2 danych empirycznych wynika, że m atk a nie zapew niająca ciepła, więzi em oq'onalnej, stabilności uczuciowej, nie wzm ac niająca poczucia bezpieczeństwa u dziecka, przyczynia się do kształtow ania u niego strategii uniku. W ydaje się, że dziecko, nie doświadczające w swoim rozw oju ontogenetycznym otw artych, ciepłych relacji z m atk ą, nie potrafi funkcjonow ać prospołecznie w relacjach interpersonalnych, w szczególności w w arunkach trudnych. Częściej odczuw a poczucie osam otnienia, jest zorien tow ane n a samego siebie i dystansuje się od problem u.
W celu określenia predyktyw ności agresywnej i unikowej strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych przy uwzględnieniu wszystkich b adanych czyn ników (zm iennych) społeczno-rodzinnych, zastosow ano analizę dyskrym ina cyjną. Pozw ala ona n a uchwycenie indyw idualnych zróżnicow ań w śród osób badanych ze względu n a ich strategie radzenia sobie w społecznych sy tu a q a c h stresowych. Niewątpliwie chodzi tu o wyodrębnienie takiego zespołu czyn ników społeczno-rodzinnych, których w ybór różnicuje porów nyw ane w ra m ach każdej płci grupy dzieci o wysokim poziom ie strategii agresji i wysokim poziom ie strategii uniku. D yskrym inanty ja k o wskaźniki prognozy dostarczają podstaw - w określonym procencie - d o trafnego przew idyw ania przynależno ści badanych do jednej z dw u w yodrębnionych grup. W badaniach jest to grupa osób agresywnych (141 ogółem , 60 dziewcząt, 81 chłopców ), k tó ra w skali agresji m ierzonej kw estionariuszem SRST uzyskała wysokie wyniki i grupa osób unikow ych (121 ogółem, 49 dziewcząt, 72 chłopców), k tó ra w skali uniku badanym kw estionariuszem SRTS uzyskała wysokie wyniki. Poniżej zostaną przedstaw ione kolejno wyniki dotyczące relacji: osoby agresy wne - osoby unikow e (bez względu n a płeć), dziewczynki agresywne - dziew czynki unikowe, chłopcy agresywni - chłopcy unikowi.
P rzeprow adzona analiza dyskrym inacyjna wszystkich czternastu czynni ków (zm iennych) społeczno-rodzinnych z uwzględnieniem podziału młodzieży
158 ARTYKUŁY - W kręgu relacji...
n a dwie grupy: agresywną i unikową, pozwoliła n a wyodrębnienie dwóch kolejno po sobie następujących dyskrym inant: ochraniającej postaw y wy chowawczej ojca i liberalnej postawy wychowawczej m atki - zob. tabela 3.
T a b e l a 3
Czynniki społeczno-rodzinne jako dyskryminanty różniące między dorastającymi o agresywnej i unikowej strategii radzenia w sytuacjach trudnych
Dyskryminanty Współczynnik lam bda Wilk sa W artość F Stopnie swobody d f Poziom praw do podobieństwa P Postawa - ochraniająca ojca 0,97 9,15 1/260 0,003 - liberalna m atki 0,95 6,94 2/259 0,03
Podwyższony układ wyników w zakresie wymienionych czynników spo- łeczno-rodzinnych (ochraniająca postaw a ojca, liberalna postaw a m atki) decyduje w istotnym stopniu o przynależności do grupy tych dorastających, którzy w sytuacjach trudnych stosują agresywną strategię. Dwie zmienne zamieszczone w tabeli 3 wyjaśnia łącznie około 5% wariancji, wyjaśnianej przez funkcję dyskryminacyjną. Trafność przyporządkow ania poszczególnych osób do grup o agresywnej i unikowej strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych n a podstawie funkcji dyskryminacyjnej, a więc biorąc pod uwagę dwie wyodrębnione dyskrym inanty, sięga 59,54%. Przy czym większa jest trafność kwalifikowania do grupy dorastających o agresywnej strategii (70,92%) niż o unikowej strategii radzenia sobie (46,28%).
Przejdźmy do przedstawienia danych dotyczących dziewcząt, które stosują strategie o charakterze agresywnym oraz dziewcząt, które uciekają od pro b lemu. Spośród badanych czternastu zmiennych tylko jed n a weszła do rów nania dyskryminacyjnego - ochraniająca postaw a ojca. T a zmienna wyjaśnia 7% wariancji (tabela 4).
T a b e l a 4
Czynniki społeczno-rodzinne jako dyskryminanty różniące między dziewczętami o agresywnej i unikowej strategii radzenia w sytuacjach trudnych
Dyskryminanty Współczynnik lam bda Wilksa W artość F Stopnie swobody d f Poziom praw do podobieństwa P Postawa - ochraniająca ojca 0,93 7,52 1/107 0,007
D anuta Borecka-Biemat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii... 159
Podwyższony wynik w zakresie ochraniającej postaw y ojca decyduje zatem w istotnym stopniu o przynależności do grupy tych dziewcząt, u których w w arunkach sytuacji trudnych należy się liczyć z w yraźną tendencją do stosow ania strategii agresywnej. T rafność przyporządkow ania poszczególnych dziewcząt do grupy o agresywnej i unikowej strategii n a podstaw ie funkcji dyskryminacyjnej wynosi 57,80%. T rafność zaliczania dziewcząt do grupy agresywnej wynosi 68,33% , a do grupy unikowej - 44,90% .
Analogiczne obliczenia przeprow adzono dla chłopców. O kazało się, że do rów nania dyskrym inacyjnego nie wszedł żaden z czternastu czynników spo łeczno-rodzinnych. Oznacza to, że nie m ają one wartości predyktywnej, pozwalającej na przewidywanie, jaki procent chłopców będzie wykorzystywać w działaniu form ę radzenia o charakterze agresywnym, a jaki o charakterze unikowym. Problem wyjaśnia się jednak, kiedy porów nam y grupę chłopców agresywnych i unikow ych pod względem poszczególnych postaw m acierzyń skich i ojcowskich badanych m eto dą PC R oraz poszczególnych wzorów zachow ań rodziców w sytuacjach trudnych m ierzonych kwestionariuszem SR STpR. Porów nanie średnich wyników d ok o n an o za pom ocą jednoczyn- nikowej analizy wariancji. A naliza wyników pojedynczych zmiennych, roz patryw ana w izolacji od pozostałych, wykazała, że żadna z różnic między badanym i chłopcami nie jest istotna.
Podsum owując, wyniki analizy dyskryminacyjnej dotyczącej młodzieży agresywnej i unikowej m ożna stwierdzić, że: ochraniająca postaw a ojca i libe ralna postaw a m atki, któ re weszły d o rów nania, wyjaśniają łącznie 5% warianq'i i pozw alają z sześćdziesięcioprocentowym praw dopodobieństw em odróżnić dorastających o agresywnej od unikowej strategii radzenia sobie w sy tuacjach trudnych. Z danych zaś funkcji dyskryminacyjnej dotyczącej dziew cząt, które w trudnych dla siebie sytuacjach stosują strategię agresji, oraz dziewcząt wykorzystujących strategie unikania wynika, że tylko ochraniająca postaw a ojca, k tó ra weszła do rów nania, wyjaśnia 7% zmienności i pozwala z praw ie pięćdziesięcioośmioprocentowym praw dopodobieństw em odróżnić dziewczęta o strategii agresywnej od dziewcząt o strategii unikowej. Uzyskane wyniki badań sugerują, że wyodrębnione czynniki społeczno-rodzinne stanowią kategorię w skaźników umożliwiających dość trafne przewidywanie form y stra tegii o charakterze emocjonalno-obronnym w trudnych sytuacjach społecznych.
P o d s u m o w a n ie
Wyniki przeprow adzonych bad ań umożliwiają wysunięcie następujących wniosków:
160 ARTYKUŁY - W kręgu relacji..
1. M atka, spostrzegana jak o stosująca strategię o p artą na agresji, przy czynia się do m odelowania u młodzieży, zwłaszcza u chłopców, strategii polegającej na agresywnym zachowaniu, wykorzystywanej w trudnych sytua cjach. Powyższa tendencja wydaje się zgodna z stwierdzeniem B a n d u r y (1973), iż „agresywne dzieci wywodzą się z agresywnych rodzin” .
2. Źródłem agresji jak o sposobu radzenia sobie z sytuacjami trudnymi u dziewcząt w środow isku rodzinnym jest tolerowanie przez m atkę i ojca agresji u swych córek. Tolerancja ta przyjmuje form ę zezwalania na agresję (postawa nadmiernie opiekuńcza ojca) czy też niekarania za nią (postawa liberalna m atki). Takie postępowanie rodziców nie sprzyja rozwojowi u córki systemu poznawczej kontroli emocji, przez co ona m oże spontanicznie wyrażać emocje i pragnienia, także w formie agresywnej, które często pojawiają się ze względu na sfrustrowane potrzeby autonom ii i samostanowienia. Zaprezen tow ana preferenq'a wpływu nie pozostaje w sprzeczności z wieloma badaniami. K i r w i l (1992) w wyniku przeprowadzonych badań stwierdziła, że dzieci agresywne spostrzegały swoich rodziców jak o aprobujących agresję. System dyscyplinarny związany z manifestowaniem agresji przez dziecko jest pobłaż liwy. M atki dzieci agresywnych m ają silniejszą skłonność do stosowania takich technik, ja k ignorowanie, pochwała. Skutkiem takich w arunków wychowaw czych jest przekonanie dzieci, że dorośli aprobują agresję, a efektem takiego przekonania jest form owanie się i utrwalanie u dzieci preferencji do reagowa nia w sytuacjach konfliktowych coraz bardziej dolegliwymi form ami agresji. N atom iast, zdaniem O b u c h o w s k i e j (2000), nabywaniu agresji sprzyja wychowanie rozpieszczające, pozbawione możliwości kształtow ania u dziecka kontroli nad emocjami, z brakiem odraczania gratyfikacji, z uleganiem żądaniom dziecka i tolerowaniem przejawów tyranii z jego strony. Dzieci tak wychowywane są narażone na doznawanie poza domem licznych frustracji, z którym i na ogół trudniej sobie radzą.
3. Liberalna postaw a m acierzyńska i odrzucająca postaw a ojcowska przy czynia się do kształtow ania agresywnego radzenia sobie z tru d n ą sytuacją k o ntaktu społecznego u chłopców w okresie dorastania. M a tk a nie kieruje postępowaniem syna, pozostawia m u dużą swobodę w działaniu. Ów brak zainteresowania często połączony jest z przyjętą zasadą niewtrącania się w sprawy syna. Łam anie norm przez dziecko jest tolerowane, m atk a nie stosuje żadnych sankcji w stosunku do niego, najwyżej robi m u wymówki, które nie m ają żadnego wpływu na jego postępowanie. M ożna zatem sądzić, że per- misywność wobec agresji chłopca okazywana przez m atkę generuje agresywny sposób funkcjonowania dziecka w interakcjach społecznych. Z kolei ojciec z pow odu otwartej niechęci odczuwanej w stosunku do syna, próby emocjonal nego zbliżenia z jego strony brutalnie odtrąca, nie zajmuje się nim, a jednocześ nie stosuje wobec niego surowe kary. Należy zaznaczyć, iż według niektórych badaczy wszelkie kary stosowane przez rodziców traktow ane są jak o przejaw
D anuta Borecka-Biernat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii.., 161
agresji wobec dziecka, będące pewnego rodzaju wzorcem zachow ania, który u dziecka u trw ala się w postaci naw yku reagow ania n a inne osoby, przedm ioty ze swego środow iska czy sytuacje zadaniow e (por. G r o c h u l s k a , 1982). Z b ad ań przeprow adzonych przez K . R a t z k e i in. (1997) w ynika, iż rodzice 0 odrzucającym zachow aniu wychowawczym, z jednej strony, zm uszają dzieci do uległości karam i cielesnymi, a z drugiej strony - pełnią funkcje m odelu. Przem oc cielesna jest uznaw ana przez rodziców ja k o środek realizowania własnych życzeń i ja k o strategia rozw iązywania sytuacji konfliktow ych. Dzieci doświadczają, że ich rodzice odnoszą przy tym sukcesy i skłaniają się do tego, aby naśladow ać agresywne zachow anie rodziców. M o żn a zatem sądzić, że na pow staw anie agresywnej strategii chłopców m a wpływ postać ojca. T o właśnie oni identyfikują się z ojcem i najczęściej następuje u nich swoiste utożsam ianie się z agresorem i powielanie wzorów jego postępow ania.
4. W ycofujący sposób reagow ania na napięcie em ocjonalne pojaw iające się w sytuacji trudnej, kształtuje się w atm osferze wychowawczej, k tó rą ch a ra k teryzuje ubóstw o uczuć pozytyw nych m iędzy m a tk ą a dzieckiem czy wręcz „chłód” uczuciowy. Efektem takiego ustosunkow ania się em ocjonalnego m atki do dziecka jest frustracja ważnych potrzeb psychicznych dziecka (np. potrzeba bezpieczeństwa, łączności z bliskimi osobam i, potrzeba miłości i uznania), a nawet zaburzenia rozwoju, szczególnie em ocjonalnego, następnie społecz nego, które przejawia się w trudnościach w nawiązyw aniu i utrw alaniu więzi uczuciowej z innymi (pierwszy związek em ocjonalny jest pierwowzorem przyszłych związków), niereagow aniu n a p róby nawiązyw ania kon tak tó w z innymi i wycofywaniu się z k o n tak tó w społecznych. W ydaje się, iż wy chowanie, w którym dziecko jest em ocjonalnie odrzucone, wytwarza uogól nioną postaw ę b rak u poczucia bezpieczeństwa, co uzewnętrznia się w za chow aniu świadczącym o jego wycofaniu się z życia społecznego.
5. N astępująca konstelacja społeczno-rodzinnych dyskrym inant: układ wyników w zakresie postaw y ochraniającej ojca i postaw y liberalnej m atki pozwala n a sześćdziesięcioprocentową trafność przewidywania tendencji d o ty czącej form y obronno-em ocjonalnej strategii młodzieży w trudnych sytuacjach. U dziewcząt tylko jeden dyskrym inant: postaw a ochraniająca ojca pozwala w um iarkow anym stopniu (58% ) przewidzieć tendencję dotyczącą formy nieracjonalnego sposobu radzenia sobie w trudnych dla nich sytuacjach. M ożna więc stwierdzić, że ochranianie i wyręczanie dziecka przez ojca m oże utrudniać um iejętność samodzielnego radzenia sobie w różnych kontekstach społecznych oraz sprzyjać kształtow aniu tendencji do zachow ań negatywnie nastawionych do otoczenia społecznego, w form ie reakcji impulsywnych, pobudliwych, często agresywnych. T akże z b ad ań przeprow adzonych przez M. P l o p ę (1983) wynika, iż postaw a ochraniająca zarów no m atek, jak 1 ojców wykazuje istotne związki z niektórym i rodzajam i zachow ań córek, nie stw ierdzono ich natom iast w odniesieniu do chłopców. Okazało się, że
162 A RTYKU ŁY - W kręgu relacji...
dziewczęta ochraniane przez rodziców cechuje agresywność, zawziętość i ner wowość.
K onkludując: bad an ia wykazały, iż życie rodzinne odgrywa znaczenie w procesie stresowym, ponieważ w dużym stopniu decyduje o jakości relacji społeczno-emocjonalnych jednostki. Niewątpliwie już w dzieciństwie rozwijają się sposoby radzenia sobie z sytuacjam i trudnym i, wykorzystywane w okresie dorosłości. Strategiom o charakterze em ocjonalno-obronnym przeciwdziałać możemy poprzez wzbudzanie nastawienia n a współpracę z otoczeniem i roz wijanie stałej potrzeby przyjaznych, afiliatywnych k o n tak tó w z ludźmi. Ważny jest wzorzec wzajemnych odniesień i sposobów zachowania. N iezbędna jest miłość i wsparcie, by dziecko nabierało pewności i budow ało poczucie własnej wartości. U w ażna krytyka, by dziecko uczyło się realistycznie oceniać siebie, swoje działania i potrzeby, a także poczucie bezpieczeństwa, by potrafiło podejm ować wyzwania. Pozytywne relacje emocjonalne w rodzinie, przepeł nione ciepłem, akceptacją, uznaniem wzajemnych praw wyposażą dziecko w racjonalne strategie, skuteczne w przezwyciężaniu stresu. T a k więc rozumie nie m echanizm u i determ inant reakcji na stres jest konieczne przy opracowy waniu i realizacji strategii wychowawczych, kreujących jednostkę radzącą sobie w sposób dojrzały z trudnościam i.
B ib lio g ra fia
A r o n s o n E., W i l s o n T., A k e r t R. , 1997: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań. B a n d u r a A., 1973: Aggression: A social learning analysis. New Jersey.
B e r k o w i t z L., 1992: O powstawaniu i regulowaniu gniewu i agresji. „N ow iny Psychologiczne” , n r 1-2, s. 87-105.
B o r e c k a - B i e m a t D ., 2003: Kwestionariusz radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. „Przegląd Psychologiczny” , n r 1, s. 9-36.
B r o n f e n b r e n n e r U ., 1970: Czynniki społeczne w rozwoju osobowości. „Psychologia W ycho wawcza” , n r 1, s. 1-19.
F o l k m a n S., L a z a r u s R. , G r u e n R. , D e L o n g i s A., 1986: Appraisal, coping, health
Status and psychological sym ptom s. „Journal o f Personality and Social Psychology” , Vol. 50,
N o. 3, s. 571-579.
G o s z c z y ń s k a M ., 1998: S ty le i strategie radzenia sobie przez bezrobotnych ze stresem. W: „Psychologia. B adania i A plikacje” . T. 2: Bezrobocie. Strategie zaradcze i wzorce pomocy
psychologicznej. Red. Z. R a t a j c z a k . Katowice.
G r o c h u l s k a J., 1982: Reedukacja dzieci agresywnych. W arszawa.
H a r w a s - N a p i e r a ł a B., 1987: C zynniki spoleczno-rodzinne w kształtowaniu się lęku u mło
dzieży. Poznań.
H e s z e n - N i e j o d e k I., 1991: Radzenie sobie z konfrontacją stresową. „N ow iny Psycholo giczne” , nr 1-2, s. 13-26.
D anuta Borecka-Biernat: Uwarunkowania emocjonalno-obronnej strategii... 163
H e s z e n - N i e j o d e k I., 1996: Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: Człowiek
w sytuacji stresu. Red. I. H e s z e n - N i e j o d e k , Z. R a t a j c z a k . K atowice.
K i r w i l L., 1992: Formowanie się agresywności u dzieci. „Problem y O piekuńczo-W ychowawcze” , n r 10, s. 427-433.
K o b a k R., S c e e r y A., 1988: Attachm ent in late adolescence: working models, affest regulation,
and representations o f s e lf and others. „Child D evelopm eent” , Vol. 59, s. 135-146.
K o s i ń s k a - D e c K ., 1992: Wybrane teoretyczne i metodologiczne problemy nad stresem, radze
niem sobie i zdrowiem. „N ow iny Psychologiczne” , n r 4, s. 95-100.
K r z y ś k o M ., 1999: S ty l atrybucyjny a sposoby radzenia sobie m łodzieży w trudnych sytuacjach
szkolnych i pozaszkolnych. W: M łodzież w sytuacji zmian gospodarczych, edukacyjnych, społecznych i kulturowych. Red. W. K o j s , R. M r ó z e k , R. S t u d e n s k i . Cieszyn.
L a z a r u s R ., 1986: Paradygmant stresu i radzenia sobie. „N ow iny Psychologiczne” , n r 3-4, s. 2-29.
L a z a r u s R., F o l k m a n S., 1984: Stress, appraisal and coping. New Y ork.
L o h m a n B., J a r v i s P., 2000: Adolescent stressors, coping strategies, and psychological health
studied in the fa m ily context. „Journal o f Y outh and Adolescence” , Vol. 29, N o. 1, s. 15-43.
Ł o s i a к W., 1992: Procesy radzenia sobie, ocena sytuacji i zaangażowanie wartości. „Przegląd Psychologiczny” , n r 4, s. 485-495.
M a r u s z e w s k i T., 1976: M echanizm y radzenia sobie ze stresem a samoocena i poziom lęku. „Przegląd Psychologiczny” , n r 3, s. 345-357.
M a u г e г A., 1993: Wzorce zachowania się dzieci i m łodzieży w sytuacjach stresowych. „K w artalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej” , Т. 1, n r 1, s. 31-48.
O b u c h o w s k a I., 2000: Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. „Problem y Opiekuńczo- -Wychowawcze” , n r 9, s. 3-11.
P i l k o n i s P., 1977: Shyness, public and private, and its relationship to other measures o f social
behavior. „Journal o f Personality” , N o. 45.
P l o p a M ., 1983: Funkcjonowanie społeczno-emocjonalne m łodzieży a percepcja postaw m atek
i ojców. „Psychologia W ychow awcza” , n r 2, s. 129-142.
P l o p a M ., 1996: Stres w izolacji morskiej. Psychospołeczne uwarunkowania. G dańsk. P u f a l - S t r u z i k I., 1997: Percepcja zagrożeń i poziom stresu a możliwości m łodzieży w zakresie
twórczego radzenia sobie z problemami. „Zdrow ie Psychiczne” , n r 3/4, s. 63-69.
R a t z k e K . , S a n d e r s M . , D i e p o l d B . , K r a n n i c h S . , C i e r p k a M ., 1997: Über Aggression
und Gewalt bei Kinder in untrschiedlichen Kontexten. „Praxis, Kinderpsychologie, K inder
psychiatrie", N r. 46, s. 153-168.
S e u l S., 1999: Zmaganie się dziecka ze stresem. „E dukcja i D ialog” , n r 4 (107), s. 20-26. T o e p l i t z - W i n i e w s k a M . , 1980: Postawy wobec agresji a modelowanie zachowań agresywnych
u nieletnich przestępców. W arszawa.
T o m a s z e w s k i T., 1984: Ślady i wzorce. W arszawa.
T y s z k o w a M ., 1972: Problemy psychicznej odporności dzieci i młodzieży. W arszawa. T y s z k o w a M ., 1979: Funkcjonowanie dzieci w sytuacjach trudnych. „O św iata i W ychow anie” ,
n r 6, s. 210-217.
W o j c i s z k e B., 2000: Relacje interpersonalne. W: Psychologia. Podręcznik akadem icki. Red. J. S t r e l a u . T. 3. G dańsk.
W o l i ń s k a J., 2000: Agresywność m łodzieży. Problem indywidualny i społeczny. Lublin. Z i e m s k a M ., 1973: Postawy rodzicielskie. W arszawa.
