ży c ia w b a rd z ie j ro zb u d o w a n y c h b io g ra m a c h m o g ły b y p rz y c z y n ić się d o le p sz e g o
zro z u m ie n ia o so b isty c h św ia d ec tw , z n a tu ry n a c e c h o w a n y c h su b ie k ty w iz m e m , b r a
kiem śc isło śc i h isto ry c z n e j i cz ęsty m p rz y w ią z y w a n ie m u w ag i do sz c z e g ó łó w cz ę sto
ze sz k o d ą d la syntezy.
P o d su m o w u jąc n ależy w y ra z ić rad o ść z fa k tu , iż w Ju b ile u sz o w y m R o k u 2 0 0 0
P o lo n ia ru m u ń sk a i cz y te ln ic y w P o lsc e d o c z e k a li się tego ro d z a ju p u b lik a c ji.
K s. Ire n e u sz K o r ze n io w sk i
A la S. S a k a ł o u s k a j a , K a lw a r y ja , W yd . K a sc io l s w .sw . S y m o n a
i A lie n y , M ińsk 1997, ss. 168.
M iasto nad S w isło c z ą , nie ta k d aw n o je sz c z e n az y w a n e M iń s k ie m L ite w sk im ,
a także M iń sk iem , M ie n sk ie m lu b , d la w y ra ź n ie jsz e g o d o o k re śle n ia , M iń sk ie m B ia
ło ru sk im , o d b ie ra n e je s t w p o to c z n e j św ia d o m o śc i ja k o sto lic a p o sts o w ie c k ie j re p u
b liki d ążącej do ja k n ajsz y b sz e j in te g ra c ji z M o sk w ą . O lo sa ch M iń sk a ja k o z n a c z n e
go m ia sta W ie lk ie g o K się stw a L ite w sk ie g o czy sie d z ib y w o je w ó d z tw a d aw n e j R z e
c z y p o sp o lite j, a w ięc P o lsk i p rz e d ro z b io ro w e j, m ało k to p o z a sp e c ja lista m i-h is to -
ry k am i w ie. O tym zaś, iż b y ło to m ia sto , w k tó ry m n au k i w g im n a z ju m , b ę d ą c y m
k o n ty n u a c ją k o le g iu m je z u ic k ie g o , z d o b y w a li m ię d zy innym i: T a d e u sz K o rz o n , E u
stachy T y sz k ie w ic z , A lek sa n d e r Je lsk i, B e n e d y k t D y b o w sk i, M a ria n Z d z ie c h o w sk i,
M a ria n M a sso n iu s, T o m a sz Z an , M e lc h io r W a ń k o w ic z , F e rd y n a n d R u s z c z y c , a ta k że
p rze d sta w ic ie le ro d ó w H u tte n -C z a p sk ic h , P ró sz y ń sk ic h , C h o d ź k ó w , C z a rn o c k ic h ,
p o za b ad a cz am i nie w ie n ie m al nikt. Z M iń s k a w y w o d z ą się ró w n ie ż tak znane
p o sta cie, ja k S tan isław M o n iu sz k o , Je rz y G ie d ro y ć , A le k s a n d e r G ie y s z to r i S e rg iu sz
P ia se c k i3.
G dy po II ro z b io rz e P o lsk i M iń sk p rz y p a d ł p ra w o sła w n e j R o sji, m ia sto lic z y ło
d w an a ście k o śc io łó w rz y m sk o k a to lic k ic h , p ięć g re c k o k a to lic k ic h (u n ic k ic h ) i ty lk o
je d e n k la sz to r p raw o sła w n y . Ó w siln ie ła c iń s k i, a za te m , w k re so w y c h w a ru n k a c h ,
p o lski c h a ra k te r M iń sk a pod za b o re m z m ie n ił się d ia m e tra ln ie . R e p re sje p o p o w s ta n io
w e, k o n fisk a ta i p rze k a z a n ie C erk w i p ra w o sła w n e j w ię k sz o śc i św ią ty ń k a to lic k ic h ,
k a sa ta w y zn a n ia u n ic k ieg o , lik w id a c ja p o lsk ie g o sz k o ln ic tw a , k o n fisk a ta z n a cz n ej
ilo ści p o lsk ich m a jątk ó w z ie m ia ń sk ic h , w re sz c ie z a k a z p u b lic z n e g o u ż y w a n ia ję z y k a
p o lsk ieg o z a ta rły z e w n ętrzn e p rz e ja w y p o lsk o ś c i m ia sta , w k tó ry m m im o to p re z y
d en tam i sam o rz ąd u byli p rz e d sta w ic ie le sp o łe c z n o śc i p o lsk ie j. W d z isie jsz y m M iń sk u
n ie w iele w sk az u je na je g o n ie m al m ile n ijn ą p rz e sz ło ś ć . Z a c h o w a n e do d ziś m a te ria l
3 J. I w a s z к i e w i с z, M iń s k , „C o to j e s t P o ls k a ? " W yd aw n ictw o z es z y to w e pod redakcją prof. Henryka M os'cickiego, z. X IV , W arszaw a [1920]; Z. J. W i n n i с к i, S zk ice p o ls k o -b ia ło r u s k ie , W roclaw 1998, s. 132-146; t e n ż e, W M iń sk u L ite w s k im m ie ś c ie d a w n e j R ze c z y p o sp o lite j, W roclaw 2000.
ne zab y tk i z d aw nych d ziejó w m ia sta m a ją c h a ra k te r z a ch o d n i, to je s t ła c iń s k o -p o ls k i
lub u n ick i, i je s t ich ty lk o d w a n a śc ie . P o z o sta łe to z n a cz n ie p ó ź n ie js z e , X IX - i X X -
w ieczn e po m n ik i a rc h ite k tu ry , g łó w n ie p ro w e n ie n c ji ro sy jsk ie j4.
G dy za cie ra ły się ślady ży w e , p rz e m a w ia ć zacz ęły k am ien ie: n a g ro b k i n a n ie
zw ykłej urody k ato lic k im c m e n ta rz u - m iń sk ie j K alw a rii. O tej n e k ro p o lii z a c h o w a ło
się n ie zw y k łe m ało p rze k azó w . O p o c h ó w k a c h w p o d z ie m ia c h k a lw a ry jsk ie g o k o ś c io
ła P o d w y ż sz e n ia Ś w ięte g o K rz y ż a p isa ł W ła d y sła w S y ro k o m la w p rac y M iń sk , w to
m ie „T eki W ile ń s k ie j” z ro k u 1857. W s p o m n ia ł o nich w 1995 r. a u to r n in ie jsz y c h
u w a g 5, za ś w ro k u 1996 w W a rsz a w ie u k a z a ła się p ra c a T am ary C z e rn ia w s k ie j
i A le k sa n d ra Ja ro sz e w ic z a (p o d r e d a k c ją n a u k o w ą R. B ry k o w sk ie g o ) - R z y m s k o
k a to lic k i cm e n ta rz k a lw a ry jsk i w M iń sk u na B ia ło r u s i (ss. 482, z c z e g o 267 stro n
z a jm u ją spisy in sk ry p cji n a g ro b n y c h , k tó ry c h au to rz y u m ie śc ili w k sią ż c e 3 3 5 6 ). R ok
p ó źn iej u k a z a ła się o m a w ia n a tu p o z y c ja .
P ra c a S ak ało u sk ie j (S o k o ło w sk ie j) w y d a n a p rz e z z a s łu ż o n ą w tej m a te rii p a ra fię
pw . św. S y m eo n a i św . H ele n y , k tó re j św ią ty n ia p o p u la rn ie n a z y w a n a je s t „ c z e rw o
nym k o śc io łe m ” , o p a trz o n a z o s ta ła w stę p e m p ió ra p ro b o sz c z a tej sły n n e j m iń sk ie j
p ara fii, ks. m g ra W ła d y sła w a Z a w a ln iu k a , z n a n e g o z b a rd z o w ielu in ic ja ty w , w tym
u ru c h o m ie n ia p ie rw sz e g o i je d y n e g o n a B ia ło ru si ra d io w e g o p ro g ra m u k a to lic k ie g o ,
n a d a w an e g o co n ie d z ie lę w p r o s ty m języku b ia ło ru s k im 6. K o le jn ą c z ę ś c ią p rac y je s t
w p ro w a d ze n ie o d a u to rsk ie , a n a s tę p n ie o p is o b ie k tu w k o n te k śc ie za c h o w a n y c h
m a teria łó w i p rze k azó w . D alej A u to rk a z a m ie sz c z a w sp o m n ie n ia o sw o je j ro d z in ie ,
k tórej p rz e d sta w ic ie le także sp o c z y w a ją n a k a lw a ry jsk ie j n e k ro p o lii, po cz y m n a s tę
puje p re z e n ta c ja - spis u sta lo n y c h p rz e z S o k o ło w sk ą o só b , co do k tó ry c h za ch o w a ły
się dane o ich p o ch ó w k u . W ty m m ie jsc u o d n o tu jm y od razu , że d z ię k i u sta le n io m
A u torki po raz p ie rw sz y d o w ia d u je m y się o istn ie n iu d o k u m e n ta c ji a rc h iw a ln e j z a
w iera jąc ej księgi c m en ta rn e o raz d o k u m e n ty p a ra fia ln e . D o tąd b a d a c z e z P o lsk i b y li
p rze k o n an i, że d o k u m e n ta c ja ta z a g in ę ła . T o w ażne u sta le n ie , ty m b a rd z ie j że A u to r
ka w sk az u je na istn ien ie je s z c z e in n y c h m e ry to ry c z n y c h d o k u m e n tó w w m iń sk ic h
a rc h iw a c h 7. Z w ra c a ta k że u w ag ę ro z b ie ż n o ść w lic z b ie h a se ł im ie n n y c h p o m ię d zy
4 U. D z i a n i s a u, K a ś c io ł św . S y m o n a i św . A le n y , M iensk 1996, s. 11; W . P. S z a- m o w, P a m ia tn ik i M iń sk a , M insk 1991.
5 M iń sk ie p o lo n ic a , w: Z. J. W i n n i с к i, S zk ic e k re so w e , W rocław 1995, s. 62-70; t e n ż e, W M iń sk u L ite w s k im , m ie ś c ie d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j, W rocław 1999.
6 Język będący sw eg o rodzaju n ieliterack ą gwarą, lu d ow ą i p r o s tą , z w trętam i p olsk im i. P osługu je się nią w ięk szo ść lud ności w iejsk iej w zach odnich (do 1939 r. na terenie II RP) obw odach republiki.
7 N a początku lat d z iew ię ćd z ie sią ty ch K onsulat G eneralny, je sz c z e PRL, podjął próbę inwentaryzacji K alw arii. Zadania teg o pod jęła się m iejsco w a P olk a, pracow nik tam tejszej Akadem ii N auk, Marina K ozłow sk a. A ni ona, ani autorka p ierw szej po II w ojn ie św iatow ej publikacji o cm entarzu, Anna P ru gar-M yślik (C m e n ta r z s z la c h ty p o ls k ie j, „Z orza” 1991, nr 19, s. 8 -9 ), nic nie w ied zia ły o istnieniu w spom nianej dokum entacji źród łow ej. N ie od n otow u ją także jej istnienia T. C zerniaw ska i A . Jaroszew icz.
p u b lik a c ją w a rsz a w sk ą i m iń sk ą, a tra k tu ją one p rz e c ie ż o tym sa m y m o b ie k c ie -
K alw arii.
K sią żk a S o k o ło w sk iej sk ie ro w a n a je s t p rz e d e w szy stk im d o c z y te ln ik a m ie js c o w e
go, a - ja k się w y d aje - g łó w n ie do św ia d o m e g o B ia ło ru sin a . O d d a je za te m idee,
ja k ie p rz y św ie c a ły i p rz y św ie c a ją śro d o w isk o m b ia ło ru sk ic h o d ro d z e n io w c ó w , a k tó re
da się sp ro w ad zić do te zy , iż w sz y s tk ie tw o ry k u ltu ry m a te ria ln e j ja k i n ie m a te ria ln e j
po w sta łe na te ry to riu m sz ero k o ro z u m ia n e j B ia ło ru si oraz ich tw ó rc y to e tn ic z n a
i p o lity c z n a e m a n a c ja b ia ło ru s k o ś c i8. T ak też p u b lik a c ja tra k tu je K a lw a rię , łą c z n ie
ze sp o c zy w ający m i na niej p ro c h a m i o só b . N a w ią z u ją c do ję z y k a n a p isó w n a g ro b
nych oraz zap isó w w k się g ac h k o śc ie ln y c h (jak p o d aje A u to rk a, do 1838-39 r. p ro
w ad zo n y ch po p o lsk u , n astęp n ie po ro sy jsk u ), S o k o ło w sk a z a z n a c z a n ie c o sa rk a s ty c z
nie: „G dy ch o d zi się po c m e n ta rz a c h B ia ło ru si od razu w id ać, od k tó re g o z s ą s ia
dów , zach o d n ieg o czy w sc h o d n ie g o , z a le ż a ła n a s z a zie m ia , w ja k im ję z y k u m o d lili
się i m o d lą lu d z ie ” (s. 8). I znów z a z n a c z m y , u p rz e d z a ją c d a ls z ą n a rra c ję , że S o k o
ło w sk a stw ie rd z a, iż o p isu je p o c h ó w k i X IX -w ie c z n e , a w ięc z c z asó w ro sy jsk ic h .
N ap isy nag ro b n e z te g o o k resu są p ra k ty c z n ie w y łą c z n ie p o lsk ie. P o d o b n ie ja k w ię k
szość X X -w ie cz n y ch . I tu c ie k a w o s tk a p o lity c z n o -e tn ic z n a , a z a ra z e m g e o g ra fic z n a :
A u to rk a w y ra źn ie p rzy ró w n u je sw o je o p ra c o w a n ie do p u b lik a c ji o n a jsły n n ie jsz y c h
p o lsk ic h n ek ro p o liach - w ile ń sk ie j R o ssie , lw o w sk im Ł y c z a k o w ie i w a rsz a w sk ic h
P o w ązk ach . Z az n ac zm y i to za ra z e m , że
g ro b y k rew n y ch A u to rk i n a K a lw a rii,
łą cz n ie z tym i z 1945 r., ta k ż e s ą o p isa n e p o p o lsk u . T ru izm e m b ęd z ie z a p ew n e
stw ie rd z en ie (w o d n ie sie n iu do p o w y ż sz e j o ce n y S o k o ło w sk iej o „ z a le ż n o śc i z ie m i” ),
że p o lsk o ść w łaśn ie b y ła n a jin te n sy w n ie j tę p io n a n a tym te re n ie z a ró w n o w X IX , ja k
i w X X w ieku. K alw a ria, ów c m e n ta rz sz la c h ty p o lsk ie j, to fa k ty c z n ie tr z e c ia ob o k
R o ssy i Ł y cz a k o w a k re so w a n e k ro p o lia p o l s k a p rz e d e w sz y stk im . Ś w ia d c z ą
o tym nie tylk o p o lsk o ję z y c z n e n a p isy , le c z i o so b y tam sp o c z y w a ją c e . J e d y n y n ap is
w ję z y k u b ia ło ru sk im z o k resu sp rz e d 1945 r. to ta b lic z k a n a k rz y ż u sto ją c y m na
m ogile o k u p ac y jn e g o (o k u p a c ja h itle ro w sk a ) b u rm istrz a M iń sk a, k tó ry m b y ł W a cłau
Iw a n o u sk i (W acław Iw a n o w sk i), b y ły p ro fe s o r P o lite c h n ik i W a rs z a w s k ie j9. D o n ie
8 I tak np. korespondujący z Zarządem G łów n ym Z w iązku P olak ów na B iałoru si O leg Trusau (T rusow ), p rzew od n iczący K om isji O św iaty, Kultury i O chrony Z abytk ów R ady N a j w y ższej (parlam entu) R epubliki B iałoru si, w sierpniu 1990 r. p isał do w icep rezesa Z P B , T a deusza M alew icza: „ [ ...] przekazuję do P ańsk iej w ia d o m o ści, że w szy stk ie k o ścio ły , cerk w ie, zam ki i pałace zbud ow an e na etn iczn ie białoruskiej ziem i, za p ien iąd ze pobrane od b iałoru skich ch łopów , w yk onan e rękami naszych m ajstrów są pom nikam i kultury b iałoru sk iej” (cyt. w: W i n n i c k i , S zk ic e , s. 33). Z kolei m iń sk ie p isem k o dla d zieci „ B ierio zk a ” w tym sam ym roku d on iosło, że: „szo w in isty c zn i k sięża za licza ją w szy stk ich katolik ów do P olak ów , PSK O przybrało za sw eg o patrona A dam a M ick ie w icza , a w iad om o, że był to B ia ło ru sin ” (cyt. tam że, s. 3 4 ). W tym k on tek ście za etn iczn y ch B iałoru sin ów uw ażani są m .in . T ad eu sz K o śc iu szk o, W ładysław Syrokom la, W alen ty W a ń k o w icz, Ignacy M on iu szk o itd.
9 Trzej bracia Iw anow scy, p o lscy ziem ia n ie, w ybrali so b ie trzy n arodow ości: jed en b iałoru ską, drugi litew ską, trzeci polsk ą. Drugi napis w języ k u białoruskim znajduje się na p ły c ie u łożonej w latach o sie m d ziesią ty ch w dom n iem an ym m iejscu w ie cz n e g o sp o czy n k u p oety b iałoru sk o-p olsk iego Jana N ie słu c h o w s k ie g o (pseu d. J a n k a Ł u c zy n a ).
zw ykle d raż liw ej i k o n tro w e rsy jn e j z a raze m sp raw y p iso w n i n a z w isk w ró c im y w
dalszej części tekstu.
T rzeci ro z d z ia ł o p ra c o w a n ia p rzy n o si w ażn e in fo rm a c je o p o w sta n iu c m e n ta rz a
oraz d zieja ch o b ie k tó w , ja k ie się n a nim zn a jd o w ały b ą d ź z n a jd u ją . W ia d o m o ś c i
takich nie m a w d o ty c h c z a s w y d an y c h o p ra c o w a n ia c h p o lsk ic h .
N ajstarsz y m z z a c h o w a n y ch n a g ro b k ó w na K alw a rii je s t p o m n ik Jó z e fy O m u lsk ie j
i je j sio stry T eo fili. O b a n a z w isk a są w y p isa n e p o p o lsk u n a k a m ie n n y m b lo k u
0 p ira m id a ln y m k sz ta łc ie . A u to rk a o p ra c o w a n ia „ p rz e tłu m a c z y ła ” n a z w isk o (p o d o b n ie
ja k i w szy stk ie n a stę p n e w p o d a n y m d alej sp isie, tak z p o lsk ie g o ja k i z ro sy jsk ie g o )
na ję z y k b ia ło ru sk i, co w tra n slite ra c ji d aje fo rm ę A m u lsk a ja . P o c z ą te k u ż y tk o w a n ia
terenu ja k o c m e n ta rz a k a to lic k ie g o to w ed łu g źró d e ł ro k 1800. P o k o le jn y c h z a k u
pach g ru n tó w pod o b ie k t (k u p o w a li d u ch o w n i k a to lic c y ) do ch w ili o b e c n e j c m e n ta rz
liczy 14 h a o g ó ln e j p o w ierz ch n i. Ja k o n e k ro p o lia był u ży tk o w a n y d o ro k u 1967. O d
roku 1945 p rz e sta ł być w y łąc zn ie k a to lic k i. Je g o część p o łu d n io w a , n a jm n ie j o k a z a ła ,
je s t n iem al b ez w y jątk u „ ro s y js k o ję z y c z n a ” , g en e ra ln ie p ra w o sła w n a , lub po p ro stu
„ ru sk a ” . C zęść k a to lic k a i p o lsk a , od stro n y p ó łn o c n e j, to je s t od b ra m y w o ty w n ej
w zd łu ż g łó w n ej alei i po b o k ac h k o śc ió łk a , p rz e d sta w ia in n y w yg ląd : je s t z a d b a n a
1 o d n o w io n a p rze z tu te js z ą p a ra fię i m iń s k ą P o lo n ię.
S o k o ło w sk a p rz y p o m in a k ró tk o d zieje b u d o w y k o ś c io ła P o d w y ż sz e n ia Ś w ię te g o
K rz y ża (taki n ap is, po p o lsk u , w id n ie je n a fro n to n ie św ią ty n i), k tó ry p o w sta ł tutaj
w m ie jsc u d aw n e j, d rew n ia n e j św ią ty n i. B u d o w a trw a ła od 1839 do 1841 r. D zisiaj
je s t to czynny k o śc ió ł z litu rg ią sp ra w o w a n ą w ję z y k u p o lsk im . A u to r n in ie jsz y c h
uw ag u cz estn icz y ł w nim w „ p o lsk ie j” m szy św. w ro k u 1992. O d la t trz y d z ie s ty c h
do k o ń ca roku 1980 na m ocy d ec y zji w ła d z k o śc ió ł był z a m k n ię ty . M u ry św ią ty n i
także p e łn ią n e k ro p o lita ln ą fu n k c ję . W p o d z ie m ia c h , p o d g łó w n y m o łta rz e m , p o c h o
w any je s t z n a k o m ity m a la rz Ja n D a m e l, w y k ła d o w c a n a U n iw e rsy te c ie W ile ń s k im ,
n au czy ciel m .in. in n e g o z n a k o m ite g o m a larza , p rz y ja c ie la A d a m a M ic k ie w ic z a i też
m iń szc zan in a, W a le n te g o W a ń k o w ic z a (nb. w e d łu g e n c y k lo p e d ii b ia ło ru sk ic h -
arty sty w y łąc zn ie b ia ło ru sk ie g o ). W k ap lic a c h b o c z n y c h św ią ty n i, o cz y m in fo rm u ją
n a p isy -e p ita fia n a b o c z n y c h , z e w n ę trz n y c h śc ia n a c h , sp o c z y w a ją in n i z n a k o m ic i
m iń szc zan ie, ja k np. M aciej L ip sk i, b a z y lia n in , p ó źn iej b isk u p u n ic k i. A u to rk a w sp o
m in a o d zieja ch w y b u d o w a n ia b ra m y -p o m n ik a , ja k ą d la u p a m ię tn ie n ia z m arłej żony
Jó zefy u fu n d o w a ł Je rz y K o b y liń sk i z synem (w tłu m a c z e n iu S o k o ło w sk ie j: J u r y
K a b y lin sk i). O b ie k t z a w ie ra b ram ę z k u te g o ż e la z a o ra z fu rtk ę , o b y d w ie o b u d o w a n e
k la sy c y sty c z n ą b u d o w lą z p o lsk im i n ap isam i w o ty w n y m i n a atty ce: „ W ie czn e o d p o
czyw a n ie [od fro n tu ] P a m ią tk a m ęża i d zie c i p o ś w ię c o n a J ó z e fie K o b y liń sk ie j IR.
1830 w rześn ia tu p o g r z e b io n e j” [od stro n y c m e n ta rz a ], O ję z y k u n a p isó w A u to rk a
nie w sp o m in a. W sp o m in a n a to m ia st o zn a k o m ity c h m iń s z c z a n a c h p o c h o w a n y c h na
te re n ie n ek ro p o lii, o k tó rej p isz e , iż „w X IX w iek u K a lw a ria b y ła a ry sto k ra ty c z n y m
cm en ta rz em k a to lic k im ” . N a d o w ód p rz y ta c z a n a z w isk a sp o c z y w a ją c y c h tu ta j rodów :
„W ajn iło w ic zi, W a lic k ija , W a ń k o w ic z i, D a re u sk ija -W ia ry g i, G o rw a ty , G ry g a ro w ic z i,
D o u n ary , K am o c k ija , K ia rsn o u sk ija , Ł a n ie u sk ija , P a u lik o u s k ija , C z a c z o ty , E jsm a n -
ty ” . O d razu d o d ajm y , iż lu d zie ci n ig d y ta k sie b ie nie n a z y w a li. B y li to bo w iem :
W o y n iłło w ic z o w ie , W a lic c y , W a ń k o w ic z o w ie , D a re w sc y -W e ry h a , H o rw a tto w ie , G re-
g o ro w icz o w ie, D o w n a ro w ie , K a m o c c y , K ie rsn o w sc y , K an ie w scy , P a w lik o w sc y , C z e
cz o to w ie , E y sm o n tto w ie . W szy sc y z nich to p rz e d sta w ic ie le p o lsk ic h ro d ó w s z la c h e
ckich. W iele lat po sw o jej śm ierci „ u z y sk a li” p o raz p ie rw sz y b ia ło ru sk ie n az w isk a .
I nie ty lk o o ni. O sta tn ia , n a jc e n n ie jsz a część p ra c y , ro z d z ia ł b ę d ą c y sp isem n az w isk
osób, o k tó ry ch na p ew n o w iad o m o (w ed łu g u sta le ń sp iso w y c h i b ad a ń arc h iw a ln y c h
A u to rk i), że sp o c zę ły n a K alw a rii, je s t te g o k o le jn y m d o w o d em . S o k o ło w sk a , k ie ru
ją c się m e to d ą b ia ło ru te n iz a c ji p o lsk ic h , ro sy jsk ic h i in n y c h n a z w isk , w sz y stk ie je
„p rz e tłu m a c z y ła ” 10. P o m ija ją c n ie sto so w n o ść z m ie n ia n ia lu d z io m b rz m ie n ia ich
w łasnych n az w isk , rze c z o c ie ra się n ie k ie d y o g ro te sk ę , gdy o ry g in a ln y , p o ro sy jsk u
zap isan y w k się g ac h p ara fia ln y c h Iw a n staje się b ia ło ru sk im (?) Ja n e m , p o lsk a H e le
na - A lie n ą , Ig n a c y - Ig n a tem , B e n ig d a - W ia n ig d ą , zaś o ry g in a ln ie po n ie m ie c k u
zapisane na p o m n ik u n az w isk o V ie r (cz y li, gd y b y tłu m a c z y ć d o sło w n ie : „ c z te ry ” ,
a w ięc: C zw a rty, C zw a rta ) z o stało „ p rz e tłu m a c z o n e ” n a b ia ło ru s k i ja k o W i e r -
litero w o i fo n e ty c z n ie su g e ru ją c zw ią ze k z rd z e n ie m sło w a w iera .
D zięki p racy w m iń sk ich a rc h iw ach A u to rk a m ia ła m o ż n o ść u s ta le n ia w w ielu
p rzy p a d k ach p ro fe sji o ra z innych d an y c h o o so b a ch sp o c z y w a ją c y c h n a K alw a rii.
D ane takie z a w ie ra ją b o w iem k o śc ie ln e k się g i m e try k a ln e . N a tej p o d sta w ie S o k o
ło w sk a w y o d rę b n iła m .in. u rz ę d n ik ó w g u b e rn ia ln y c h i m ie jsk ic h , rad c ó w d w o ru ,
p rac o w n ik ó w w y m ia ru sp ra w ie d liw o śc i, d z ia ła c z y sa m o rz ąd u z ie m ia ń sk ie g o , w o js k o
w ych, n au c z y c ie li, le k arzy , in ż y n ieró w i a rty stó w . O w e k a te g o rie za w o d o w e w y m ie
n ione są n az w isk a m i, sy tu a c ją i k o n ek sjam i ro d z in n y m i, co w o b ec b ra k u inn y ch
źródeł stanow i b a rd z o w ażne, n au k o w e u sta le n ie p e rso n a ln e . J e s t to ta k ż e w s k a
zów ka o d n o śn ie do treśc i d o k u m e n tó w , ja k ie za c h o w a ły się w m iń s k ic h a rc h iw ach .
W iele m ie jsc a A u to rk a p o św ię c iła sp o c z y w a ją c y m tu ta j b u d z ic ie lo m b ia ło ru sk ie j
św iad o m o ści n aro d o w ej. O d razu z a zn a cz m y , że w skali w ię k s z e j n iż M iń sk i M iń-
sz cz y zn a byli to niem al b ez w y jątk u k a to lic y z ro d z in n a jc z ę śc ie j u w a ż an y c h lub
u w aż ają cy c h się za p o lsk ie. W szy sc y z ie m ia n ie p o lsc y n a M iń s z c z y ź n ie - ja k św ia d
cz ą zach o w a n e w sp o m n ie n ia - siln ie z w ią za n i z re g io n e m i ta m te jsz y m lu d e m , ro z u
m ieli ję z y k p r o s ty i b a rd z o cz ęsto go u ży w a li. U w aża ją c się za P o la k ó w , id e n ty fik o
w ali się także re g io n a ln ie , a b y w ało , że i w ja k im ś se n sie k u ltu ro w o ja k o tu te jsi -
„ ja k b y -B ia ło ru sin i” 1 *. N a K alw a rii rz e c z ta d o ty c zy J a n k i (Jan a ) Ł u c zy n y (p se u d o
10 Sprawa ta jest sw eg o rodzaju zagadnieniem p olity czn y m , m ającym sw o je źród ło w czasach so w ieck ich , gdy realizow an o „ o d p o lszc za n ie”, białorutenizując, c zę sto pod przym usem , m iejscow ych P olak ów . W ten sp osób , n ieza leżn ie od w p isu zm ien ia ją ceg o n arod ow ość, np. W róblew ski staw ał się U ru b le u sk im , L eszcz y ń sk i - L ia s z c z y n s k im , K rzyżan ow ski - K r y ż a n o u - skim , ze zm ien ion ym i rów nież im ion am i, np. L eon - L a w on, Zenon - Z ia n o n , Stefan - S cia p a n itd. Z agadnienie to jest o tyle istotne, że zo sta ło u w zględ n ion e w traktacie p olsk o-białoru skim o d o b ry m s ą s ie d ztw ie i p r z y ja z n e j w sp ó łp ra c y z 2 3 .0 6 .1 9 9 2 r., art. 15 (praw o m .in. do u ży w a nia im ion i nazw isk w brzm ieniu przyjętym dla język a o jc zy ste g o ). Z ob. „ D zien n ik U sta w ” nr 118 z 9 .1 2 .1 9 9 3 , poz. 527.
11 Z aśw iad cza o tym m ięd zy innym i dorobek literacki M elch iora W ań k ow icza (np. S z c z e n ięce la ta ) czy sp ołeczn a d ziałalność fundatora „czerw on ego k o ś cio ła ”, Edwarda W o y n iłło w i- cza, posła z M iń szczy zn y , członk a K oła P o lsk ieg o w rosyjsk iej D u m ie. W o y n iłło w ic z przez w sp ółczesn ych odrodzeniow ców białoruskich uw ażany jest za e tn icz n e g o i p o lity cz n e g o B ia ło rusina. (Por. D z i a n i s a u, K a śc io ł). O n iezw y k ły m ży cio ry sie E. W o y n ilło w ic z a zob.: L.
nim literac k i Ja n a N ie s łu c h o w sk ie g o ), u ro d z o n e g o w 1851 r., k tó ry p isa ł po b ia ło ru -
sku, p o lsk u i ro sy jsk u (p ierw szy to m ik w iersz y z 1898 r., pt. P o e zja , u k a z a ł się po
p o lsku). Je g o p o m n ik na K a lw a rii je s t, d la ta m te g o o k resu , je d y n y m o p isa n y m po
b ia ło ru sk u , g d y ż... nie je s t to o ry g in a ł, a je d y n ie p ły ta g ra n ito w a p o ło ż o n a w s p ó ł
c z eśn ie na m iejscu p o ch ó w k u . Z treśc i p o d an e j w sp isie o p ra c o w a n y m p rz e z A u to rk ę
w nosić m o żn a, że je s t to o ry g in ał. P o z o sta łe k a lw a ry jsk ie n ag ro b k i p rz e d sta w ic ie li
ro d zin y N ieslu c h o w sk ic h o p isa n e s ą w ję z y k u p o lsk im . D ru g i n ap is b ia ło ru sk i z n a j
duje się na k rzy ż u n ag ro b n y m w sp o m n ia n e g o w y że j W a c ła w a Iw a n o w sk ie g o (ta b lic z
kę z n ap isem zn isz c z o n o latem 1944 r. po w k ro c z e n iu do M iń sk a A rm ii C z e rw o n e j,
a o d n o w io n o j ą w roku 1990, w se tn ą ro c z n ic ę je g o u ro d z in ). T rz e c ie z w ie lk ic h
n azw isk zw ią za n y ch z b ia ło ru sk im o d ro d z e n ie m - i je d n o c z e ś n ie z K a lw a rią - to
n az w isk o Ł u ck iew icz ó w . N a K a lw a rii sp o c z y w a o jc ie c dw ó ch w y b itn y c h p o lity k ó w
i b u d zicie li św ia d o m ej b ia ło ru sk o śc i: A n to n a i Iw a n a (tak w o ry g in a le u S o k o ło w
skiej, nie: J a n a ). W e d łu g o ry g in a ln e g o n a p isu n a po m n ik u : J a n -B o le s ła w Ł u c k ie w ic z,
a ja k pisze A utorka: syn A k im a , d o d a ją c d alej: „ b ia ło ru sk ie g o ro d u sz la c h e c k ie g o
h erbu « N a w in a » ” , b y ły k a p ita n arm ii c a rsk ie j, ż o łn ie rz p o w sta n ia s ty c z n io w e g o na
M iń szcz y źn ie, cz y li - ja k się w ó w c z a s m ó w iło - na L itw ie .
N ad m e ry to ry c z n ą c z ę ś c ią k sią ż k i A u to rk a p ra c o w a ła p ię ć la t, z te g o trzy b e z p o
śred n io na sam ej K alw a rii. W y n ik iem tej p rac y je s t w sp o m n ia n y sp is, k tó ry p o w sta ł,
by - ja k p isz e A u to rk a - „ z eb rać to co o sz c z ę d z ił cz as, co je s z c z e p o z o s ta ło , g d y ż
je s t to cz ą stk a nas sam y ch , c z ą s tk a n asze j k u ltu ry ” .
S pis o b ejm u je n ag ro b k i z X IX w iek u o raz p ie r w s z e j trz e c ie j c z ę śc i w iek u X X .
K alw a ry jsk i spis a u to rstw a A. S. S a k a ło u sk a j o p u b lik o w a n y z o sta ł w fo rm u le h a s e ł
sło w n ik o w y c h , alfa b e ty c z n ie (a lfa b e t b ia ło ru sk i). N a z w isk a o ra z im io n a w y stę p u ją
w ięc n ajp ierw w w ersji „ p rz e tłu m a c z o n e j” , ja k o tym w sp o m in a n o w c z e śn ie j. N a s tę p
nie w n aw ia sa ch p o d an o n az w isk o i im ię (im io n a ) w e d łu g o ry g in a ln e g o za p isu na
pom n ik u lub w k sięd ze m e try k a ln e j. Je ż e li były d o d a tk o w e in fo rm a c je w o w y ch
k się g ac h , A u to rk a p rz y ta c z a je (nie w iem y je d n a k , czy z g o d n ie z o ry g in a łe m , czy
w fo rm ie o m ó w ie n ia). M im o to z a b ie g ten n a le ż y u zn a ć za sz c z e g ó ln ie ce n n y , g d y ż
d o o k re śla p e rso n a lia k a lw a ry jsk ie , o k tó ry c h d o tą d n a o g ó ł nie b y ło ż a d n y ch ź ró d ło
w ych w iad o m o ści. T ak w ięc d zięk i p o sz u k iw a n io m S o k o ło w sk ie j u sta lo n e zo stały
dane o zn aczn ej w arto śc i h isto ry c z n o -d o k u m e n ta ln e j. W sp isie A u to rk a z a z n a c z a , czy
dane h a s ło -n a z w isk o p o ch o d z i ze sp isu z n a tu ry , czy z k się g i m e try k a ln e j, czy też
p o ch o d z i z oby d w u źró d eł. B a d a n ia a rc h iw a ln e o k az ały się w tym p rz y p a d k u tym
ce n n ie jsz e , że na 578 u sta lo n y c h za p isó w za c h o w a ło się za le d w ie 96 o d p o w ia d a ją
cych im (istn ie ją cy c h do c h w ili o b e c n e j) m ie jsc p o ch ó w k u .
Ż у с к а, М. Ł ę s к a, D z ia ła ln o ś ć p o p o w s ta n io w a P o la k ó w na Z ie m i M iń s k ie j, W arszaw a 1939, oraz d z ieło sam ego zain teresow anego: E. W о у n i 1 ł o w i с z, W sp o m n ie n ia (1 8 4 7 - 1928), W iln o 1931. O wa region aln ość m iała charakter typu p row in cjon aln ego, b y ło to p o czu cie przynależności do c z ę śc i w ięk szej c a ło ści, g d zie Polak, z w ła szcza sz la ch cic-z iem ia n in z W ie l kiego K sięstw a, tj. z obszaru d zisiejszej (1 9 9 9 ) L itw y i B iałoru si, zw ąc sie b ie L itw in e m (jak on giś Adam M ick iew icz czy np. N a p o leo n Orda) traktow ał to p o jęcie tak, jak w innej c z ę śc i R zeczy p o sp o litej traktowano term iny M a z o w s z a n in , W ie lk o p o la n in c z y P o m o r z a n in .
W yżej w sp o m n ia n o o p rz e jśc iu za p isó w m e try k a ln y c h na ję z y k ro sy jsk i (nb.
p rze jście w y m u szo n e u rz ę d o w o ) po ro k u 1839. D la spisu w o m a w ia n e j p u b lik a c ji m a
to ten sku tek , że m e try k a ln e , tra n slite ro w a n e b rz m ie n ie „ p rz e tłu m a c z o n y c h ” za p isó w
nazw isk (nie m a o c z y w iśc ie ani je d n e g o w ję z y k u b ia ło ru sk im ), o d n o śn ie d o k tó ry ch
n ie zach o w a ły się p o m n ik i, w y g lą d a np. tak: ros. oryg. - P o n ia to w s k a ja M a rija ,
„ tłu m a c z e n ie ” - P a n ia to u sk a ja M a ry ja (s. 117). Id zie o c z y w iśc ie o śp. M a rię P o n ia
tow ską. P o d o b n y ch za b ie g ó w A u to rk a d o k o n a ła k ilk a se t. J e s t to n ie w ą tp liw ie s z tu c z
ny zabieg b ia ło ru te n iz u ją c y , g d y ż - ja k ju ż p o w ie d z ia n o - n az w isk n ie n a le ż y tłu m a
czyć. P o d o b n ą, m a ją c ą p o lity c z n y c h a ra k te r te n d e n c ję o b se rw o w a ć m o ż e m y ty lk o na
L itw ie (R ep u b lik a L ite w sk a ), g d zie litu a n iz u je się n a z w isk a p o lsk ie w b re w w oli czy
św iad o m o ści (gdy idzie o o so b y n ie ż y ją c e ) za in te re so w a n y c h . D la ilu s tra c ji p o w y ż
szej tezy w sk ażm y , że np. śp. p a n n a W ła d y sła w a O le s z k ie w ic z (s. 3 2 ), „ p rz e tłu m a
c z o n a ” na b ia ło ru sk i to A Ija szk ie w ic z U ła d y sła w a, na litew sk i - A lia s z k a jte V lada.
K to nie w ie w czym rze cz, nie d o m y śli się o ko g o ch o d z i. I p ew n ie ta k i je s t cel tych
działań.
P o ró w n u ją c spis S o k o ło w sk ie j ze sp isem o p u b lik o w a n y m w c y to w a n e j w yżej
p racy autorów k rajo w y c h (p o lsk ic h ) o K a lw a rii, stw ie rd z ić n ależ y , iż w y s tę p u ją tu ta j
isto tn e ró żn ice w p re z e n ta c ji tych sam y ch o b ie k tó w . I tak np. w re c e n z o w a n e j pracy
na s. 72, przy o p isie m ie jsc a p o ch ó w k u śp. J ó z e fa D o w n a ra , o k tó ry m z o z n a c z e ń
h a sła d o w iad u jem y się, iż A u to rk a c z e rp a ła in fo rm ac je n a je g o te m a t ta k ż e z a r c h i
w ów , w id n ieje te k st po b ia ło ru sk u : „p o ra n io n y p rz e z b an d y tó w w e w ła s n y m d o m u ” .
W pracy pod re d a k c ją R. B ry k o w sk ie g o , n a s. 89, n ap is z n a g ro b k a (po p o lsk u )
brzm i: J ó z e f D o w n a r, la t I I , u m a rł o d ran p r z y n a p a d zie ro zb ó jn y m 2 4 .X I.1 9 2 1 r.
P o n ad to A u to rk a nie w y ja śn ia , d la c z e g o z a m ie sz c z a je d n e p e rso n a lia , a o p u s z c z a inne
(por. ró żn icę ilo ś c io w ą z o p ra c o w a n ie m w a rsz a w sk im ), z w ła sz c z a w o d n ie s ie n iu do
z ach o w an y ch p o m n ik ó w X IX -w ie c z n y c h . O p u sz c z o n a z o s ta ła np. śp. M a lw in a G ody-
cka - Ć w irko + 1898 (w p rac y w a rsz a w sk ie j na s. 26).
N iez ależ n ie od p o w y ż sz e j, k ry ty c z n e j a n a liz y p o d k re ślm y , że sp is m a o g ro m n e
z n aczen ie d o k u m e n taln e. D zię k i iście b e n e d y k ty ń sk ie j p rac y S o k o ło w sk ie j k a lw a ry j-
skie in sk ry p cje p o z o s ta n ą w d o ro b k u n au k o w y m , k tó ry - ja k m a n a d z ie ję A u to rk a
- b ęd z ie m o ż n a u z u p e łn ia ć b a d a w c z o , i k tó ry w ielu ro d z in o m w sk a ż e , g d zie s p o c z y
w ają ich k rew ni i p ro to p la śc i. T o w ie lk a z a słu g a b ad a c z k i o ra z je j sp o n so ra i w y
d aw cy, ks. W ła d y sła w a (U ła d y sła w a ) Z aw a ln iu k a.
N a k o n iec w y p ad a w sp o m n ie ć o ro d z in n e j cz ęści p rac y A. S. S a k a ła u s k a j, ro z
d ziale z a ty tu ło w a n y m „M ój ró d ” (s. 2 4 -2 8 ). N a k a lw a ry jsk ie j n e k ro p o lii sp o c z y w a
27 osób ro d zin n e zw ią za n y ch z b ad a c z k ą . D z ia d e k A u to rk i, K a z im ir A n ta n o w ic z G in c
(w sp isie, na s. 62: H in c K azim ierz', p o d o b n ie , p o p o lsk u , w y s tę p u ją n a p isy na
w szy stk ich za ch o w a n y ch n a g ro b k a c h śp. ro d z in y H in c ó w , zob. s. 6 1 -6 3 ) p o c h o d z ił
z o k o lic G łę b o k ie g o (p rz ed II w o jn ą św ia to w ą n a te re n ie P o lsk i), g d z ie je g o ro d z ic e
A n to n i J u s ty n a z K o s zc zy c a u (po p o lsk u : K o sz c z y c ó w ) p o c h o d z ili z ro d z in , k tó re
za u d ział w p o w sta n iu lis to p a d o w y m , ja k o sz la c h tę za g ro d o w ą , p o z b a w io n o s z la c h e
ctw a, a po p o w sta n iu sty c z n io w y m w p isa n o do sta n u c h ło p sk ie g o lub m ie s z c z a ń s k ie
go. H in co w ie (u au to rk i G in cy ) zo sta li w p isa n i d o m ie sz c z a ń stw a . B a b c ia A u to rk i,
z dom u P a u ło u sk a ja (P a w ło w sk a ), ta k ż e p o c h o d z iła „ze z b ie d n ia łe j s z la c h ty ” . O n ich
i ich d ziec iac h A u to rk a p isz e , że cz y ta li w trz e c h ję z y k a c h , „po b ia ło ru s k u , p o lsk u
i ro sy jsk u , m ów ili ty lk o po b ia ło ru s k u ” . N ie k w e stio n u ją c w ża d n ej m ie rze sta n o
w isk a A u to rk i o b ia lo ru sk o śc i (w y b ó r su b ie k ty w n y ) z a z n a c z m y , iż sp raw a p o słu g iw a
nia się p rz e z b ia ło ru sk ic h P o lak ó w na tzw . d a lsz y c h k re sa c h ję z y k ie m tu te jszy m ,
p ro sty m , na co d zień nie b y ła i nie je s t n ic z y m sz c z e g ó ln y m . N ie je s t o n a zatem
w żad n y m w y p ad k u w y zn a cz n ik ie m n a ro d o w o śc io w y m . C o in n e g o , gdy idzie o ję z y k
litu rg ii. P o lac y - nie ty lk o n a B ia ło ru si, ale w o g ó le na cały ch K re sac h - tra k to w a li
i tra k tu ją za ch o w a n ie p o lsk iej m o d litw y , śp iew u k o śc ie ln e g o , o b rzą d k u m szy św.
oraz n a p isu na n a g ro b k u ja k o sp raw ę p o d s ta w o w ą i n ie p o d w a ż a ln ą . „Z P an em B o
giem trz e b a w sp o só b n a jo d św ię tn ie js z y ja k i z n a ją - p o p o ls k u ” 12. W d ru g iej p o ło
w ie la t trzy d z ie sty c h ro d zin a A u to rk i b y ła re p re sjo n o w a n a . N ie w sp o m in a o n a o tym ,
ale p o w sze ch n ie w iad o m o , iż b y ła to w y m y ślo n a p rz e z N K W D tzw . o p era c ja p o l
s k a n . D zia d ek A u to rk i, J ó z e f S a k a ło u sk i, syn S ta n is ła w a , ek o n o m a spod B a k szt
(p o w iat Iw je, do II w o jn y św ia to w ej w P o lsc e ), p ra c u ją c w M iń sk u w y ch o w ał tam
sw oje d zieci: S tan isław a , K az im ie rz a, J ó z e fa , H e le n ę (A lie n ę ), Ja n in ę i Z o fię. S ta n i
slaw , o jc iec A u to rk i, p o ślu b ił W ik to rię H in c ó w n ę ( G in c ). W k reso w y ch k ateg o riac h
b y ła to ty p o w a p o lsk a ro d zin a M iń szcz an . W o c e n ie A u to rk i - b ia ło ru sk a , zg o d n ie
z su b ie k ty w n ą k o n c e p c ją o k re śla n ia n a ro d o w o śc i. M o g iły S a k a ło u sk ic h z ro d zin y
A u to rk i są na K alw a rii o p isa n e po p o lsk u (s. 132-133).
K o ń cz ąc , p o d k reślić trze b a fa k t sto s o w a n ia sw eg o ro d z a ju ius soli, cz y li tw ie rd z e
nia o d ro d z e n io w c ó w b ia ło ru sk ic h , w k tó ry m g ło sz ą , że tam , g d zie się g a zie m ia b ia ło
ruska, tam a u to ch to n i - n ie z a le ż n ie od ich w ła s n e g o w tej m a terii sta n o w isk a - są
niem al w y łąc zn ie B ia ło ru sin a m i. T ak je s t tra k to w a n a nie ty lk o M iń sz c z y z n a , ale
naw e t za g a rn ię te p rze z Z S R R w 1939 r. i w c ie lo n e n a s tę p n ie do B ia ło ru sk ie j S R R
całe w o jew ó d z tw o b ia ło sto c k ie z A u g u sto w e m i Ł o m ż ą w łą c z n ie 14. P o lac y n a B ia
ło ru si w ed łu g tych sam ych śro d o w isk to n a o g ó ł „ o k a to lic z e n i” B ia ło ru sin i lub co
n ajw y ż ej „k o ście ln i P o la c y ” . C zy żb y k s z ta łto w a ło się o k re śle n ie now e - „P o lacy
c m e n ta rn i” ?
Z d z is ła w J. W in n ic ki
12 N a ten temat por.: I. K a b z i ń s k a , W ś r ó d „ k o śc ie ln y c h P o la k ó w " , W arszaw a 1999. O ryginalne p rześw iad czen ie polsk ich k atolików z U krainy (lata sied em d ziesią te) przytacza R. D zw on k ow sk i w: Z a w sc h o d n ią g ra n ic ą 1 9 1 7 -1 9 9 3 . O P o la k a c h i K o ś c ie le w d a w n ym Z S R R z R o m a n e m D z w o n k o w s k im ro zm a w ia J a n P a ły g a S A C , W arszaw a 1993. N a Ukrainie spotkał on starszych lud zi, którzy żalili się: „Oj biedn e m y lu d zie, języ k a sw o jeg o zap om n ieli, a Pan B óg w niebie z angielam i tylko po polsku rozm aw ia” . W sp om in a też w y p o w ied ź spotkanego w głęb i Rosji księdza niepolsk iej narodow ości: „W o cen ie w iern ych starszego pok olenia, ksiądz, który nie zna p olsk ieg o , to jakby « p ó ł-k sią d z » ”.
13 Z ob. J. G o r e 1 i k, K u ro p a ty . P o ls k i śla d , W arszaw a 1996.
14 Por. I. A. S а г а к a w i k, B ie ła r u s a z n a u s tw a , M insk 1998; M. I w a n o u, R y ż sk i m ir i e m ig ra c y jn y u r a d B N R , w: B ie la r u s ik a A lb a r u th e n ic a , t. 6, s. 2 7 4 -2 8 0 .
