Piotr Daszkiewicz
Nauka a państwo policyjne : Austria
przełomu XVIII i XIX wieku w oczach
francuskich przyrodników
Echa Przeszłości 14, 61-66
2013
Piotr Daszkiewicz
Service du Patrim oine N aturel M uséum n atio n al d’H istoire n aturelle P aris, France
NAUKA A PAŃSTWO POLICYJNE.
AUSTRIA PRZEŁOMU XVIII I XIX WIEKU
W OCZACH FRANCUSKICH PRZYRODNIKÓW
Stanisław Staszic podróżując po Europie odwiedził także A ustrię. Z jego zapisków w yłania się obraz pań stw a policyjnego o nieporównywalnym z inny mi, odwiedzanymi przez niego krajam i (państw a niemieckie, Włochy, Francja) zasięgiem represji. Surowa kontrola n a granicy, wszechobecny strach i upodle nie dziwiły polskiego uczonego. Opis egzekucji wynalazcy, skazanego za próbę naw iązania zagranicznych kontaktów, je s t zapewne najbardziej wymownym n a ten tem at fragm entem zapisków Staszica z podróży po tym kraju:
6. s t y c z n i a 1 7 9 5 . T r a c o n o p o w i e s z e n i e m F r a n c i s z k a H e b e n s tr e it, k a p i t a n a . N a p i s z a w ie s z o n o n a n i m t y m w y r a z e m : Za rząd u i k ra ju zdradę. L u d u w y b ie g ło n a te n w i d o k z W ie d n i a p r z y n a j m n i e j d o s z e ś ć d z i e s i ą t ty się c y . C h o d z i łe m m i ę d z y n i m i , u w a ż a j ą c p i l n i e je g o u m y s ł . P o w s z e c h n i e w s z y s c y g a d a l i ty lk o , ż e ó w p o w i e s z o n y m a d o b r e b u ty , s p o d n ie , k o s z u lę , n a s z y j i c h u s tk ę j e d w a b n ą . I n n i s p r z e c z a li s ię o w i e k je g o . K o b i e t n a jc z ę ś c ie j s ł y s z a ł e m c h w a l ą c y c h , ż e p r z y s t o j n y m ę ż c z y z n a . N i k t a n i o je g o w y s tę p k u , a n i o je g o s ą d z i e lu b k a r z e n a jm n ie js z e g o s ło w a n ie m ó w ił. W id o k te n ś m ie r c i t a k ż e w c a le w r a ż e n i a s m u t k u n a n i m n ie c z y n ił. W id z i a ł e m w s z y s t k i c h w e s o ły c h , ś m ie ją c y c h s ię j a k g d y b y to [był] w i d o k z w y c z a j n y , c h o c ia ż j a k s ł y s z a ł e m , j u ż o d w i e l u tu w W ie d n i u b a r d z o r z a d k i . W ie lu t r o s k a ło się , c z y li te ż d a j ą lu d z i e n a m s z ę z a d u s z ę je g o . J a k o ż w i d z i a ł e m d o d w ó c h s e t k r a jc a r ó w w p ó ł g o d z i n y z r z u c o n y c h p o d n i m n a c h u s tc e . W y s tę p e k te g o b y ł, i ż o n w y n a l a z ł w ó z p a n c e r n y , k t ó r y o d tu te js z e g o r z ą d u b y ł o d r z u c o n y , a o n g o p o s ł a ł d o F r a n c y i i d o P o ls k i, g d z ie r ó w n ie ż b y ł n i e p r z y j ę t y 1.
1 Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805. Z rękopisów wydał Czesław Leśniewski,
62 P iotr Daszkiewicz
U zasdnione je s t pytanie, czy rozgoryczony rozbioram i, kilkakrotnie przez niego p o dkreślaną niew dzięcznością Austriaków, uratow anych w odsieczy wiedeńskiej przez polskiego króla, S tan isław Staszic, p atriota, ksiądz, polityk i wykształcony we Francji przyrodnik, był obiektywny w swoim opisie poli cyjnego c h a ra k te ru habsburskiej m onarchii? Choć n a te m a t cenzury i re p re sji w A ustrii napisano już wiele to jed n a k inform acje zaw arte w pism ach francuskich przyrodników n ad al pozostają interesującym i słabo w ykorzysta nym przez historyków, bardzo rzadko odwołujących się do pism z dziedziny n a u k ścisłych, źródłem wiedzy n a te m a t zak resu tych represji, ja k i funkcjo now ania n a u k i w państw ie policyjnym. Zważywszy, iż w rezultacie rozbiorów A u stria okupow ała znaczącą część ziem dawnej Rzeczypospolitej, informacje te s ą cenne także dla polskiej historii.
Francuscy przyrodnicy dysponowali szeroko rozw iniętą siecią korespo- dentów w nieom al całej Europie, także i w A ustrii. Paryż, z jego J a r d i n d e s P l a n t e s , a następn ie Narodowe M uzeum H istorii N atu raln ej (MNHN), był m iastem , do którego przyjeżdżali przyrodnicy zarówno by zdobyć w ykształce nie, ja k i po to, by pracow ać n a kolekcjach naukow ych już w tedy należących do najw iększych zbiorów n a świecie. Jo h a n n G ottfried B rem ser (1767-1827), pionier bad ań parazytologicznych i co szczególnie ważne, począwszy od 1811 r. kustosz w iedeńskich zbiorów przyrodniczych, studiow ał w M NHN i pozosta wał, podobnie ja k kilk u innych au striack ich przyrodników, n aw et w okresie wojny, silnie zw iązany z F ran cją2. W okresie zwycięstw arm ii napoleońskiej francuscy uczeni prow adzili b a d a n ia naukow e, a tak że często wchodzili w sk ład ad m in istra c ji zarządzającej te re n a m i przednio kontrolow anym i przez m onarchię h absbu rsk ą. We F rancji schroniło się także wielu uchodź ców z krajów okupowanych przez A ustriaków ; nie było w tym niczego dziw nego, zważywszy iż w samej Lom bardii h a b sb u rsk a policja aresztow ała kilk a naście tysięcy zwolenników Republiki Cisalpejskiej. Z cytowanych powyżej powodów francuscy przyrodnicy posiadali względnie wiele inform acji o poli cyjnych represjach w C esarstw ie A ustriackim .
C enzura i zakaz sprow adzania do A ustrii zagranicznych książek były zjaw iskam i dobrze we F rancji znanym i ju ż w tam ty m okresie. N a początku dziew iętnastego wieku, w kolejnych latach , M a g a s i n e n c y c lo p é d iq u e publiko w ał comiesięczne listy zakazanych w A ustrii francuskich książek, a L e j o u r n a l d e s a r ts , d e s s c ie n c e s e t d e la l i t t é r a t u r e3, powołując się n a wydaw ane w W iedniu F e u i lle s p a t r i o t i q u e s , podaw ał n aw et dane liczbowe dotyczące zakazanych książek (w 1806 r. 179 zakazanych i 1450 dozwolonych, w 1807 r. 169 zakazanych i 1450 dozwolonych książek), sprow adzanych z zagranicy czasopism (w 1806 r. n a 125 czasopism 8 wym agało specjalnego zezwolenia cenzury, a w 1807 n a 96 tytułów 5 wymagało podobnego zezwolenia), rękopi
2 Saltman, H., Johann Gottfried Bremser (1767-1827), Systematic Parasitology, November 2000, Volume 47, Issue 3, s. 231-232.
sów (w 1806 n a 576 przedłożonych cenzurze nie dopuszczono do d ru k u 73, a w 1807 n a 606 zakazano 81). W iedza n a te m a t austriackiej cenzury była we F rancji dość dobra pomimo tego, iż habsburgscy urzędnicy sta ra li się zatrzeć ślady jej ingerencji do tego stopnia, że zabraniano n aw et użw ania wielokro- pów, aby nie podjrzewano, że oznaczają one w tekście m iejsca skonfiskow a nych zdań4. Po dzień dzisiejszy historycy zadają pytanie n a te m a t rozm iaru i ewolucji w czasie owej cenzury i prow adzą b a d a n ia n a te m a t list zakaza nych francuskich książek 5. Oprócz zakazów i ingerencji cenzury zakazywano także sprzedaży dziedziczonych bibliotek, wprowadzono także wysokie opłaty celne n a książki i czasopism a6, zdarzały się także aresztow ania niepokornych księgarzy7.
Ju ż n a początku dziew iętnastego w ieku zadaw ano także pytanie o sk u teczność austriackiej cenzury. M arcel de Serres (1783-1862), francuski zoolog i geolog, napoleoński oficer, k tórem u powierzono funkcję in sp ek to ra nau k i przem ysłu A ustrii, urzędu, którego zadaniem było zajm owanie się studiam i, ja k i konfiskatam i w instytucjach naukowych, odbył kilk a naukow ych podró ży i przygotował szereg publikacji, m .in. cztery tom y V o ya g e e n A u tr ic h e , o u e s s a i s t a t i s t i q u e e t g é o g r a p h iq u e s u r c e t e m p ir e , trzytom ow y opis n a u k i p rze m ysłu A ustrii E s s a i s u r le s a r t s e t le s m a n u f a c t u r e s d e l ’e m p ir e d ’A u t r i c h e .
Rozważając przyczyny naukowego zacofania A ustrii w porów naniu z północą Niemiec pisał: N i e k t ó r z y l u d z i e p i ó r a w e F r a n c j i p r z y p i s u j ą b r a k z a m i ł o w a n i a A u s t r i a k ó w d l a n a u k c e n z u r z e d z i a ł a j ą c e j w t y m k r a j u . J e d n a k ż e p r z e s a d z o n o w o p i s y w a n i u s u r o w o ś c i te j c e n z u r y . M o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e j e s t o n a b a r d z i e j n ie z r ę c z n a n i ż w z b u d z a j ą c a o b a w y , c z ę s to z a k a z u j e k s i ą ż e k m n i e j n ie b e z p ie c z n y c h n i ż te n a k tó r e w y d a je z e z w o le n ie 8.
Podobnego zdania był Ami Boué (1794-1881), geolog i przewodniczący Francuskiego Tow arzystw a Geologicznego, przez wiele la t żyjący w W iedniu. Zwracał on ponadto uw agę n a zw iązane z cenzurą zjawisko autocenzury, a om aw iając „coroczne zebranie przyrodników, lekarzy i innych niem ieckich uczonych9” zauważał:
C e n z u r a a u to r ó w j e s t w A u s t r i i i S t y r i i u m i a r k o w a n a , n ie u n i e m o ż l i w i a s p r o w a d z a n i a w i e lu r o d z a j ó w z a g r a n i c z n y c h d z ie ł, z b y t c z ę s to j e d n a k ż e o d w o
4 H. Misley, 1834. L ’Italie sous la domination autrichienne, Mouterdier, Libraire éditeur, Paryż, s. 54.
5 J.-P. Lavandier, 1999. La censure du livre en Autriche, 1740-1792: Exposé synoptique sur les Lois de Censure et les catalogues des livres prohibés, w L ’identification du texte clandestin au XVIIe et XVIIIe siècles. La lettre clandestine no 7 1988. Presse de l’Uniersité Paris-Sorbonne, s. 259-288.
6 Misley, op. cit. s. 56.
7 S. Tassier, 1936. La censure dans les Pays-Bas autrichiens, Revue belge de philologie et d’histoire. Tome 15 fasc. 1, s. 141-148.
8 M. Serres, 1814. Voyage en Autriche, ou essai statistique et géographique sur cet empire,
Arthus Bertrand, Paris, vol. 1, s. 326.
64 P iotr Daszkiewicz
d z i o n a u c z o n y c h o d p u b l i k a c j i ic h p r z e m y ś l e ń ( ...) n ie w s z y s c y l u b i ą p r z e d s t a w i a n i e s w o ic h m y ś l i o s o b o m tr z e c i m lu b te z o b a w i a ją s ię z b y t w i e l u f o r m a l n o śc i.
Boué zwrócił uwagę n a jeszcze je d n ą cechę system u policyjnej inw igila cji, a mianowicie n a krym inalizację ludzi nauki, zm uszanych przez system do łam a n ia bezsensownych przepisów. W pośm iertnym w spom nieniu inżyniera górnictw a i geologa, dyrek tora kopalni w Swoszowicach, a u to ra m .in. jednej z pierwszych m ap geologicznych Galicji i wysokiej ran g i urzęd n ik a górnictw a A ustrii, François Lilla de Lilienbacha, podkreślał:
N i e z a d a w a l a ł s ię o n w y s y ł a n i e m s w o i m p r z e ł o ż o n y m w W ie d n i u sze g ó ło - w y c h o p is ó w b a d a n y c h p r z e z s ie b ie k o p a l n i i z łó ż , p r a g n ą ł b y ś w i a t [nauki] m ó g ł k o r z y s t a ć z je g o o d k r y ć . N i e z n a j d u j ą c w s w o je j o jc z y ź n ie c z a s o p is m p r z y r o d n i c z y c h w k t ó r y c h m ó g łb y o p u b l i k o w a ć te p r a c e , z w r ó c ił s ię d o J o u r n a l d e g é o lo g ie i d o p i s m a p a n a d e L e o n h a r d a10 g d z i e z a m i e ś c i ł t r z y r o z p r a w y i w ie le lis tó w . D z i a ł a j ą c w te n s p o s ó b g w a ł c i ł w p r a w d z i e p r a w a c e s a r tw a a u s tr ia c k ie g o , k tó r e w y m a g a a b y w s z e lk ie r o z p r a w y z o s t a ł y p r z e d d r u k i e m p r z e d s t a w i o n e k o m i s j i c e n z u r y . J e d n a k ż e b y ł z b y t d u m n y m , i z g o d n o ś c ią u c z c iw e g o c z ło w ie k a , a b y p o d d a w a ć s ię n i e s p r a w i e d l i w y m i g w a ł ą c ą c y m w o l n o ś ć p r a w o m . W ie d z i a ł z r e s z tą , i ż je g o p r z e ł o ż e n i j e d y n i e p o c h w a l ą p o d o b n e d z i a ł a n i e , a t a k ż e i z z p o g a r d ą p a t r z y l i o n i n a t a k p o n u r ą , l u b co n a j m n i e j s z k o d z ą c ą p o s tę p o w i n a u k , p o l i c j ę 11.
We F rancji zauw ażano nie tylko krym inalizację społeczeństw a przez a u striacki system policyjny ale również nierówność w tra k to w a n iu więźniów politycznych i krym inalnych. W opisach sytuacji w okupowanej Lom bardii podkreślano, iż m orderca lub złodziej m ogą odwoływać się do swoich praw i domagać się procesu, nie m a jed n ak sądów ani praw dla oskarżonych o „zbrodnię m yśli”12.
Przygoda B a lth a s a ra H acq u eta (1739-1815)13, sądzonego w czerwcu 1794 r. w Schem nitz (obecnie B ań sk a Szczawnica) pokazuje in n ą niż cenzura ch arak tery sty k ę austriackiego system u policyjnego. Pochodzący z B retanii lekarz arm ii austriackiej, profesor U niw ersy tetu Lwowskiego, wybitny geo log, botanik i wysokiej ran g i urzędnik cesarskiej adm inistracji (inspektor górniczy) m iał w trakcie podróży po T atrach, w karczm ie w obecności górni ków dyskutow ać n a te m a t francuskiej rewolucji, wojny z F ra n cją oraz religii. W ystarczyło to do uw ięzienia go i postaw ienia przed sądem . B rak świadków zdarzenia (naw et policyjny donosiciel nie chciał być św iadkiem n a ro zp ra wie), niechęć sędziego do prow adzenia podobnej sprawy, a zwłaszcza rozległe
10 Karl Cäsar von Leonhard (1779-1862) niemiecki mineralog i geolog, twórca czasopisma
Taschenbuch fü r die gesammte Mineralogie, przekształconego później w Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geognosie, Geologie und Petrefakenkunde.
11 Bulletin de la Société géologique de France, op. cit. s. 507. 12 Misley, op. cit. s. V.
13 A. Vantuch, 1989. Un savant breton pręche la Révolution dans les Carpates, Annales de Bretagne et des pays de l’Ouest, Tome 96, no 4, s. 485-489.
koneksje H acq u eta n a cesarskim dworze w W iedniu spowodowały szybkie um orzenie sprawy. Swoistego rodzaju sm aku całej tej historii dodaje to, że H acquet był wyjątkowo lojalnym 14 i gorliwym poddanym W iednia, głośno pochwalającym politykę germ anizacyjną i nie w ahającym się popierać a n ty fran cu sk ą politykę Habsburgów.
Interesujące informacje n a te m a t sytuacji n a u k i w A ustrii zaw iera, p rze chowyw ana w zbiorach Biblioteki C entralnej Narodowego M uzeum H istorii N a tu ra ln e j w P a ry ż u 15, koresp o n d encja P h ilip p a Picot de L apeyrousa, (1744-1818), jednego z najw ażniejszych francuskich przyrodników przełom u osiem nastego i dziew iętnastego wieku. Zw iązani z A u strią przyrodnicy, m.in. H acquet i Ignaz von B orn (1742-1791), jed en z politycznie najbardziej wpły wowych uczonych, byli jego korespondentam i.
W liście z 10 kw ietnia 1775 r. Born pisał:
C h ę tn ie p r z y s t a ł b y m P a n u m o d e l m a s z y n y p o w i e t r z n e j p a n a H e l l 16, j e ś l i w i e d e ń s k i d w ó r n ie z a b r a n i a ł b y p o d n a j s u r o w s z ą k a r ą w y w o z u ty c h m a s z y n z a g r a n ic ę . P r ó b o w a ł e m k i e d y ś w y s ł a ć tę w o d n ą m a s z y n ę to A k a d e m i i w e F r e i b e r g u 17. Z o s t a ł a s k o n f i s k o w a n a n a s a s k i e j g r a n i c y p r z e z c e ln ik ó w i o d e s ł a n a d o W ie d n i a g d z i e p o t r a k t o w a n o to j a k o h a ń b ę i s z k o d z e n i e o jc z y ź n ie i b e z p r z y ja c i ó ł, k t ó r z y z ł a g o d z i l i tę s p r a w ę m i a ł b y m p o w a ż n e k ło p o ty .
W kolejnych listach informował o całkow itym zakazie w ysyłania okazów naukow ych (chodziło o m inerały i kam ienie) i obiecywał w ystarać się o po zwolenie w W iedniu n a w ysłanie m inerałów z Węgier.
Z p u n k tu w idzenia polskiej histo rii interesujący je s t je s t inny fragm ent korespondencji von Borna. W liście z 30 m aja 1775 r. pisze:
O d k i l k u d n i j e s t e m z p o w r o t e m w W ie d n i u (...) Z m u s z o n y j e s t e m p r z y s z ł ą w i o s n ą o d b y ć p o d r ó ż n a W ę g r y i p o ł ą c z y ć j ą z w y j a z d e m d o P o ls k i, a b y z b a d a ć z ło ż a j a k i e m o ż e m y z n a l e ź ć w t y m p o d b i t y m k r a j u , a w kolejnym liście infor mował: Z n ie c ie r p liw o ś c ią o c z e k u ję w io s n y , a b y u d a ć s ię d o S i e d m i o g r o d u i d o P o ls k i, s k ą d w r ó c ę z b o g a ty m i z d o b y c z a m i . L ist te n je s t cennym świadectwem planowej, przygotowywanej z prem edytacją n a habsbu rskim dworze ra b u n kowej eksploatacji polskich zasobów naturalnych.
Policyjny c h a ra k te r austriackiego p ań stw a widoczny je s t także w opisach wizyt w kopalni w Wieliczce. W czasach Rzeczypospolitej wystarczyło cudzo ziemcowi staw ić się przy bram ie kopalni, aby gościnnie ułatw iono m u wejście i zwiedzanie. Po rozbiorach, aby odwiedzić kopalnię, konieczne było uzyska nie zezwolenia wydawanego przez radcę górniczego Jego cesarsko królew 14 Lojalność była przyczyną odmowy pozostania na Uniwersytecie Jagielońskim w mo mencie przejmowania go przez polską administrację po wyzwoleniu Krakowa przez wojska Księstwa Warszawskiego i armię francuską choć nowa administracja proponowała mu kontynu owanie profesorskiej kariery.
15 Sygnatura Ms 1990-1994
16 Urządzenie do schładzania wody stosowane w kopalnii w Schemnitz i wzbudzajace duże zainteresowanie we Francji.
66 P iotr Daszkiewicz
skiej mości”. Zakazane było sporządzanie planów i szkiców, a zwiedzających sta ra n n ie kontrolow ano18.
W arto pam iętać, że cytowani w arty k ule autorzy, żyjący w okresie pano w ania L udw ika XVI, rewolucji w raz z jej terrorem , napoleońskiego cesarstw a i resta u ra c ji L udw ika XVIII, z własnego doświadczenia znali policyjne re p re sje wobec nauki. Pomimo tego policyjny c h a ra k te r p a ń stw a austriackiego w yw ierał n a francuskich przyrodnikach duże w rażenie. Om awiając sku tki podobnego system u n a rozwój n a u k i zgodnie uznaw ali, iż opóźnia on jej postęp, a także, iż je s t przyczyną ignorancji i degradacji stosunków m iędzy ludzkich w szerokich w arstw ach społeczeństwa.
SUMMARY
This article analyzes the work of F rench n a tu ra lists. C ensorship and police crackdowns in A u stria have been studied extensively by h istorians, b u t the discussed historiographical sources rem ain largely unexplored. F rench publications dealing w ith censorship, including a list of b anned jo u rn als published by M agasin encyc
lopédique, statistica l d a ta about in te rn a tio n a l publications from Le jo u rn a l des arts, des sciences et de la littérature and M arcel de Serres’ treatise on the effects of censor
ship, will be discussed. It is im portant to note th a t M arcel de Serres (1783-1862) was a n a tu ra lis t from M ontpellier and a high-ranking official of Napoleonic ad m in istra tion in A ustria. Ami Boué (1794-1881), geologist and p resid en t of th e F rench Society of Geology, w rote about self-censorship, th e b an on publishing scientific works over seas and th e penalization of scientists who were forced to violate the ab su rd laws im posed by th e system . This paper also discusses the u nequal tre a tm e n t of common prisoners and political prisoners in France. Political prisoners were unable to appeal ag ain st th e ir a rb itra ry arrest. This issue is explored on th e exam ple of B a lth a sa r H acquet (1739-1815), a fam ous geologist and b o tan ist who w as a rre ste d in a Schem- nitz ta v ern for discussing F rench politics. The article also analyzes th e unpublished le tte rs exchanged betw een Philippe Picot de Lapeyrouse, (1744-1818) and Ignaz von Born (1742-1791), which are k ep t in th e N ational M useum of N a tu ra l History. In his letters, Born explained th a t strin g en t A u stria n law s h ad prevented him from sending models of m ining m achines, fossils or m inerals to France. Police restrictions on visits to W ieliczka m ines will also be discussed. F rench n a tu ra lists concluded th a t the A u strian police sta te significantly th w a rte d scientific progress.
18 Na temat wizyt francuskich przyrodników w Wieliczce i wpływu austriackiej polityki na opóźnienie badań naukowych patrz P. Daszkiewicz and R. Tarkowski (2007), „Francuskie opisy złoża i kopalni soli w Wieliczce z przełomu XVIII i XIX wieku”. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce 25: 231-258.
