Eugeniusz Gąsiorowski
Problemy ochrony zabytków w
Etiopii
Ochrona Zabytków 40/4 (159), 295-298
EUGENIUSZ GĄSIOROWSKI
PROBLEMY O C H R O N Y ZABYTKÓW W ETIOPII *
Etiopia należy d o najbogatszych w zabytki krajów A fryki. In w e n ta rz ich o b e jm u je zespoły o w a rto ści u n i katow ej w skali ś w ia to w e j. Z abytki te o b ra z u ją p ra s ta re d zie je te g o ta k b a rd zo zró żn ico w a n e g o pod w z g lę dem kra jo b ra zo w ym , etnicznym i kulturow ym kraju 1. Być może tu ta j le ża ła le g e n d a rn a k ra in a Punt, znana E g ipcjanom czasów fa ra o ń s k ic h . W E tiopii o d n a le z io no najstarsze ślady p ra czło w ie ka sprzed ok. 2 m ilio nów la t i resztki o s a d n ic tw a n e o lityczne g o sprzed ok. 100 tysięcy lat. Z a c h o w a ło się też w ie le m a lo w id e ł j a skiniow ych o tru d n y m do u sta le n ia w ieku.
Początki k u ltu ry e tio p s k ie j s ię g a ją pierw szego ty s ią c lecia p.n.e., kiedy to na te re n a c h o b e cn e j E tiopii p o ja w ili się przybysze p o ch o d ze n ia sem ickiego z p o łu d nio w e j części Półwyspu A ra b s k ie g o . О к . V w ieku p.n.e. założyli oni kró le stw o Aksum , a p a n u ją c a wówczas d yn a stia , w e d łu g p o d a n ia , w yw odziła się od króla Sa lom ona i kró lo w e j Saby. Z a ch o w a n e z ta m te g o okresu resztki k a m ie n n e j a rc h ite k tu ry (św ią tyn ia w Jeha) i li czne ka m ie n n e rzeźby fig u ra ln e , a także pokaźne ruiny m iasta Aksum z po zo sta ło ścia m i olbrzym ich ka m ie n nych pa ła ców , w ysokich stel podobnych do o b e liskó w i licznych tro n ó w z okresu św ietności m iasta (ок. I - IV w .n.e.) św iadczą o w ysokiej kulturze artystycznej i u m ie ję tn o ś c ia c h rzem ieślniczych je g o m ie s z k a ń c ó w 2. Przyjęcie c h rz e ś c ija ń s tw a w IV w. otw orzyło nową erę w dzie ja ch te g o k ra ju . M n ie j w ię ce j w tym czasie roz poczęła się in w a z ja m uzułm ańska. Do XV w. m u zu ł m anie z a ję li p o łu d n io w o -w s c h o d n ią część o b e cn e j E tiopii i zm usili ch rz e ś c ija n do w y c o fa n ia się w n ie dostępne obszary g órskie. Z ta m te g o okresu zachow ało się kilkaset k o ś c io łó w skalnych (w ie le w b u d ow a n ych w ja s k in ie ) i u n ik a to w a g ru p a m onolitycznych kościołów w La lib e la z X II/X III w .3 Innym cennym zespołem są kościoły i klasztory z X IV —XVII w., położone na 37 w y spach je z io ra Tana 4. A rc h ite k tu rę św iecką re p re ze n tu je zespół p a ła c ó w kró le w skich w G o n d a r, przeznaczo ny w tym czasie na now ą s to licę państw a 5.
Również lu d n ość m uzułm ańska stworzyła w a rto ścio w e dzieła b u d o w n ic tw a — liczn e meczety i m iasto H a rra r. W nętrza k o ścio łó w e tio p s k ic h w yró żn ia ją się o ry g in a l nym w yposażeniem rze źb ia rsko -m a la rskim . O b ra z u d o p e łn ia ją liczne ilu m in o w a n e księgi kościelne z XIV w. i zabytki rzem iosła 6.
S tw orzenie o d p o w ie d n ic h ram o rg a n iz a c y jn o -u s ta w o - dawczych d la o c h ro n y d zie d zictw a k u ltu ra ln e g o w o sta tn ich la ta ch sta ło się ważnym problem em w w ie lu kra ja c h tzw. trz e c ie g o św iata. N a jczę ście j w ią za ło się to z uzyskaniem w ła s n e j państw ow ości, co z kolei zwiększyło z a in te re s o w a n ie przeszłością i zrodziło s il ne p ra g n ie n ie w zm o cn ie n ia poczucia tożsamości k u l tu ra ln e j. W p ra w d z ie E tiopia n ig d y nie była obcą ko lo n ią (n ie liczą c k ró tk o trw a łe j o k u p a c ji w ło skie j 1936 —1941) 7, to o ch ro n a je j spuścizny k u ltu ra ln e j, szczegól nie po re w o lu c ji z 1974 r., n a p o tyka ła p o d o b n e p ro b le my, co w innych kra ja ch A fryki. P odobnie ja k one korzystała z fa c h o w e j pom ocy U NESCO , zarów no przy o rg a n iz o w a n iu państw ow ej o p ie ki nad zabytkam i, ja k i w p ro w a d z e n iu prac konserw atorskich (Aksum, G o n d a r).
P odw aliny pod etiopską ochronę zabytków położyła ce sarska P roklamacja nr 229 z 1966 r. 8. Być może is tn ia ły ja kie ś wcześniejsze zarządzenia (w tym także w łoskich w ła d z okupacyjnych), ale nie u d a ło się ich odnaleźć. N ie je s t w ykluczone, że w łoskie inw entarze d la zespo łu pa ła ców w G o n d a r (1938) i Lal i bel i (1940) w iązały się z zam iarem otoczenia o p ie ką tych obiektów . W Proklamacji d o b ra ku ltu ry będące przedm iotem o ch rony określono ja k o „sta ro ż y tn o ś c i” (a n tiq u itie s ), „p o d
którymi należy rozumieć ja k q k o lw ie k konstrukcję a lb o wytwór ludzkiej działalności, lub obiekt o historycznej lu b a rc heologic znej wartości sprzed 1850 r. E.K.” 9.
W szystkie ta k określone „sta ro ż y tn o ś c i" b ędące w p o sia d a n iu „o s ó b fizycznych lub prawnych, wlqczywszy w to
każdy Kościół lub o rg a n iz a c ję " zostały uznane za w ła
sność państw a i o d d a n e pod zarząd zw ierzchnika U rzędu A rc h e o lo g ii. Urząd ten m iał w ydaw ać dalsze za rządzenia oraz nadzorow ać wszystkie prace w yko p a lis kowe i konserw atorskie, łącznie z w ydaw aniem zezwo leń na b a d a n ia arch e o lo g iczn e . Do je g o obow iązków m ia ło także należeć reje stro w a n ie i zarządzanie wszyst kimi zabytkam i ruchom ym i (h isto rica l o b je c t) we wszyst kich kościołach i sporządzanie szczegółow ej listy „ a n tiq u itie s ” zn a jd ują cych się w p o s ia d a n iu prywatnym oraz ko n tro lo w a n ie ich ruchu, sprzedaży i eksportu. W s z y s t k i e zabytki sprzed 1850 r., bez w zględu na to, w czyim z n a jd ow a ły się p o sia da n iu , uznane zostały za w łasność państw a. N ie je s t je d n a k jasne, czy i e w e n tu a ln ie w ja k im stopniu dotyczyło to sam ego ce sarza i je g o rodziny. N ie w ym ienia się też muzeów, b ib lio te k i arch iw ó w ani zabytków przyrody i k ra jo b ra zu, które być może m iały się stać przedm iotem o d d z ie l nego aktu praw nego. Pół roku później w ydano zarzą- ^ dzenie p o w o łu ją ce autonom iczny Z arząd Z abytków Etiopskich (E thiopian A n tiq u itie s A d m in is tra tio n ), który m ia ł kierow ać ,,b a d a n ia m i, opiekq, o ch ro n q i s tu d ia
* Autor artykułu brał udział, jako konsultant UNESCO, w pra cach związanych z przygotowaniem nowej ustawy konserwa torskiej w Etiopii. ,
1 B. L i n d a h l , A r c h it e c t u r a l History of E th io p ia in P ic tu res. The Ethio-Swedish In stit u t of B u il d in g Techno logy. Addis Ababa 1970.
2 E. L i t t m a n n , De uts ch e Aksu m -E xp e di tio n . B. I—IV, Ber lin 1913.
3 A. A. M o n t i d e l l a C o r t e , La lib e la . Roma 1940; G. G e r s t e r, Kirchen im Fels. Stuttgart 1968.
4 О. A. J a g e r , A n tiq u it ie s of N o r th Et h io p ia . Stuttgart 1965.
5 A. A. M o n t d e l l a C o r t e , I ca st elli d i G o n d a r . Ro ma 1938.
6 Ethiopia. Ill u m in a t e d manuscripts. Intr. J. Leroy, Text S. W a i g h t i О. A. J a g e r . UNESCO - World Series 15,
1961‘ . .
7 Z wyjątkiem Erytrei, która była włoską kolonią w latach 1890—1941 i dopiero po ostatniej wojnie stała się częścią państwa etiopskiego.
8 Pro c la m a tio n nr 229 of 1966. A Pro c la m a tio n to Provide fo r the Protection a n d Preservation of A n tiq u it ie s . Addis Ababa 29.1.1966.
9 E.K. — Etiopski Kalendarz, który pokrywa się z naszą ra chubą czasu.
m i" nad zabytkam i kra ju 10. K ierow ać nim m ia ł dyrek
to r (D ire c to r o f A n tiq u itie s ), d z ia ła ją c y zg o d n ie z o g ó l nymi wytycznymi p o w o ła n e j rów nocześnie Rady W yko nawczej (Executiv Board). Rada s k ła d a ła się z 4 —8 osób, pow oływ anych na okres 5 lat. Przewodniczył je j z urzędu następca tronu. Rozporządzenie u sta n o w iło rów nież specjalny fundusz, który m ia ł stworzyć p o d s ta wy fin a n so w e d z ia ła ln o ści Z arządu Zabytków . Fundusz ten m iał być tw orzony z w szelkich nadań, w p ła t, d a rowizn, d ochodów z w łasnej d zia ła ln o ś c i oraz rocznej subw encji państw ow ej. O p ra c o w a n ie budżetu rocznego na le żało do obow iązków dyrektora, a za tw ie rd za ła go Rada W ykonawcza.
W u z u p e łn ie n iu rozporządzenia z 1966 r. w ydano w 1969 r. przepis re g u lu ją cy eksport „s ta ro ż y tn o ś c i” w ro zum ieniu określonym w Proklam acji z 1966 r.11. O r g a nem a d m in istru ją cym przepis m ia ł być Z arząd Z a b yt ków, który cytow any je s t z uzu p e łn ie n ie m — podanym w naw iasie — M uzeum N a rodow e, co w skazuje na to, że d z ia ła ln o ś ć obu tych instytucji pokryw ała się. M u zeum N arodow e pow stało z przekształcenia muzeum przy Etiopskim Instytucie A rcheologicznym (zał. 1952), na którego bazie - ja k w id a ć — zb u d o w a n o etiopską och ro n ę zabytków.
Rozporządzenie o wywozie dzieł sztuki było jedynym , j a kie ukazało się przed re w o lu c ją z 1974 r. O fu n k c jo n o w a n iu i skuteczności d z ia ła n ia e tio p s k ie j służby kon serw atorskiej w okresie cesarskim (1966-1974) — brak ja k ic h k o lw ie k w iadom ości. N ie zachow ały się z tego czasu żadne akta ani rejestry. N ow e w ładze ko n tyn u ow ały w sp ó łp ra cę z UNESCO, której rezultatem był p ro je k t z 1974 r., pośw ięcony ,.ochronie i pre ze n ta cji wy
branych ośrodków zabytkowych i dziel a rc h ite k tu ry " 12
oraz rezolucja UNESCO z 1978 r., in ic ju ją c a m iędzyna rodow ą ka m p a n ię s o lid a rn o ścio w ą i o p ra c o w a n ie p ro gram u o b e jm u ją c e g o zo rg a n izo w a n ie bazy fa ch o w o -te - chnicznej (szkolenie, in w e n taryza cja , la b o ra to ria itp.) i konserw ację w ybranych zespołów zabytków (m .in. Ak- sum, G o n d a r, L a lib e la , klasztory w re jo n ie je z io ra Ta na, m iasto H a rra r) 13. W rozw inięciu tych p ro je któ w zn a lazło się także o p ra c o w a n ie nowej ustawy o o chronie d ó b r kultury, przystosowanej do zm ienionych w arunków społeczno-ustrojow ych. Do czasu je j o p ra c o w a n ia pozo staje stale w mocy cesarska Proklam acja z 1966 r. (z dodatkow ym i zarządzeniam i), która je d n a k w p ra kty ce — z w yjątkiem ko n tro li wywozu dzieł sztuki s p ra w o w a n e j przez M uzeum N a ro d o w e — nie je s t stosow a na.
N owa ustaw a ma bazow ać na Pro klam acji z 1966 r., która — ja k w ia d o m o — uznała g e n e ra ln ie wszystkie d o b ra k u ltu ra ln e (a n tiq u itie s ) sprzed 1850 r. za w
ła-10 Order No. 45 of 1966. An Order to Provide for the Cre ation of an Ethiopian Antiquities Administration. Addis Aba ba 22.6.1966.
11 Export of Antiquities Regulations. Issued under the Ethio pian Antiquities Administration Order of 1966 (No. 45 of 1966). Addis Ababa 1969.
12 UNESCO/UNDP assisted Project ETH/7/014 — Preserva tion and Presentation of Selected Sites and Monuments. 13 UNESCO Resolution 19C-4/126. Campaign for the Inter national Solidarity for the Preservation and Presentation of the Cultural Heritage of Ethiopia. 1978.
1. G o n d a r, p a ł a c F asilad a 1. G o n d a r , the Palace o f F asilad a
2. G o n d a r , kościół D e b re Bastian Salassie, m a l o w i d ł a ś c ie n ne
2. G o n d a r, the Church of D e b re ßastian Salassie, m u r a l p a in tin g s
snosć pa ń stw o w ą . Po re w o lu c ji n a s tą p iła d o d a tko w a n a c jo n a liz a c ja w szelkich pryw atnych n ieruchom ości, z w yją tkie m je d n o ro d z in n y c h c h a t lu d n ości ro ln e j. W ten sposób p aństw o stało się wyłącznym w ła ścicie le m wszy stkiego, co można uznać za p rze d m io t d zie d zictw a k u l tu ra ln e g o , p rz e jm u ją c tym samym na siebie rów nież ca łą o d p o w ie d z ia ln o ś ć i wszystkie o b o w ią zki zw iązane z utrzym aniem tych o b ie k tó w w dobrym stanie. Jest to te n d e n c ja , któ ra w ystę p u je w usta w o d a w stw ie w ie lu nowych socjalistycznych państw afryka ń skich . Jednak mimo że w ypływ a ona z chęci o to cze n ia dziedzictw a k u ltu ra ln e g o ja k na jle p szą o p ie ką, może d z ia ła ć wręcz o d w ro tn ie . W ym a g a to bow iem ta k w ie lk ic h n a k ła d ó w fin a n so w ych , na ja k ie nie je s t w s ta n ie pozw olić so b ie n a w e t bard zo b o g a te państw o.
Z a d a n ie m każdej ustawy p o w in n o być stw orzenie m ak sym alnych p o d sta w praw nych d la o ch ro n y o b ję tych nią p rzedm iotów . R ównocześnie muszą istn ie ć re a ln e w a runki je j e g z e k u c ji. N ie w yd a je się, by stara Prokla
m a cja s p e łn ia ła te w a ru n k i i d la te g o n a le ż a ło b y przy
o p ra c o w a n iu now ej ustaw y d o k ła d n ie p rze a n a lizo w a ć wszystkie zw ią za n e z tym aspekty. P ropozycje w ysu n ię te w tra k c ie k o n s u lta c ji dotyczyły zarów no potrzeby ści ślejszego z d e fin io w a n ia ro d za ju i w ieku p rze d m io tów o b ję tych o c h ro n ą , ich rejestru i kla s y fik a c ji, ja k i stw o rzenia o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w do fu n k c jo n o w a n ia służby ko n se rw a to rskie j. M ożna by tu się oprzeć ró w nież na u sta w o d a w stw ie innych krajów , szczególnie tych, które b o ry k a ją się z podo b n ym i p ro b le m a m i, i które m ają p o d o b n y u stró j 14. Z a p ro p o n o w a n o też u ści ś le n ie te rm in ó w ; za m ia st „s ta ro ż y tn o ś c i" — d zie ła a r c h ite ktu ry, u rb a n istyki, p a rki, cm entarze itp . z w ra c a ją c uw a g ę na znaczenie zespołów i o to cze n ia zabytków . W E tio p ii z n a jd u ją się zespoły o w yją tk o w e j w a rto ści (ja k Aksum , L a lib e la , G o n d a r i H a rra r), które p o w in n y być tra k to w a n e ja k o in te g ra ln e całości. M ie js c a z a b y tk o we, ja k L a lib e la i cały re g io n je z io ra Tana z u n ik a to wymi ko ścio ła m i, klasztoram i i ru in a m i p a ła c u kró le w skiego w Starym G o rg o ra , n a le ża ło b y otoczyć o c h ro ną w p o w ią z a n iu z o ta cza ją cym je kra jo b ra ze m , ja k o „k ra jo b ra z k u ltu ro w y ", n a jle p ie j w fo rm ie p arków n a rodow ych 15. P roblem atyka ta w iąże się też z z a g a d nieniem o ch ro n y przyrody i k ra jo b ra zu w raz ze z n a jd u ją c y m i się tam zabytkam i e tn o g ra fic z n y m i, p re h is to ry cznymi i p a le o n to lo g ic z n y m i.
S precyzow ania w ym aga rów nież te rm in o lo g ia z z a kre su zabytków ruchom ych — d zieła m a la rstw a , rzeźby i rzem iosła artystycznego. Jest to szczególnie w ażne ze
14 The Prote ction of C u lt u ra l Property, h a n d b o o k o f n a t i o n a l le g isla tions. ICOM, Paris 1974; La p ro t e c t io n d u p a t r i m o in e c u lt u re l m ob il ie r. UNESCO, Paris 1979. Archiwum UNESCO w Paryżu posiada poza tym wiele nie opubliko wanych w tych książkach ustaw państw tzw. trzeciego świa ta.
15 Po tej linii poszedł również opracowany przez F. A a I u n- d'a E th io p ia — M a s t e r Plan fo r the Preservation a n d Presen t a t io n of C u lt u r a l H e r it a g e . Series FMR/CLT/CH/85/139. UNESCO, Paris, 1985. O tym i szerzej o aktualnej sytuacji ochrony zabytków w Etiopii patrz: F. A a I u n d, Preserving E t h io p ia ’ s C u lt u r a l H e r it a g e . ICOMOS Information 1986 nr 2.
w z g ię d ó w praw nych i n iezbędne d la w ładz, które m a ją zdecydow ać o tym, co może być w łasnością pry w a tn ą lu b co p o w in n o być o b ję te zakazem wywozu za g ra n ic ę . Z powyższymi uściśleniam i zw iązane je st ściśle kryterium w ieku o b ie k tó w poddanych och ro n ie . W ie le kra jó w o s ta tn io za przestało stosow ania tego kry te riu m a lb o też o g ra n iczyło ich w ie k z np. 100 do 50 la t. P ro klam acja przyjęła ze cezurę czasową rok 1850. Ze w zg lę d u na szczególną sytu a cję E tiopii, w której wszystkie zabytki uznane zostały za w łasność p a ń stw o w ą, is tn ie je p iln a potrzeba ścisłego okre śle n ia ich w ie ku oraz w y e lim in o w a n ia o b ie k tó w o pro b le m a tyczn e j w a rto ści. Z tych w zg lę d ó w za p ro p o n o w a n o kryterium „1 0 0 la t” ja k o m o d yfika cję p o p rz e d n ie j cezury czaso w e j (1850), u m o ż liw ia ją c e w raz z upływem czasu a k tu a liz o w a n ie in w e n tarza zabytków . Problem ochrony za bytków E tio p ii je s t z u p e łn ie n ie p oró w n yw a ln y z p ro b le m am i w ystępującym i w państw ach e u ro p e jskich . W ie l kość k ra ju (p o n a d 3 razy w iększego od Polski), a prze de wszystkim rozrzucenie i nie d ostę p n o ść o b ie któ w , n a p ię c ia polityczn e i c ią g łe jeszcze n ie p o k o je w o je n n e , klęski żyw iołowe i tra d ycyjn a nieufność w ierzących, b ro n ią cych dostępu do kościołów i ukryw ających p rzed m ioty kultu re lig ijn e g o przed obcym i i w ła d za m i, o kre ś la ją w a ru n k i, w ja k ic h ma d z ia ła ć służba konserw a to rska . Są to tru d n o ś c i olbrzym ie, które p o g łę b ia je szcze b ra k w łasnych w ykw a lifiko w a n ych służb i z u p e ł nie fra g m e n ta ry c z n a znajom ość stanu p o s ia d a n ia , b a z u ją c a zresztą na b a d a n ia c h obcych sp e cja listó w . W szystko je s t tu ta j w zalążku, a środki m in im a ln e . D la te g o też n a w e t na jle p sza ustaw a nie rozwiąże p ro b le mu. Konieczne je s t zb u d o w a n ie zarów no c a łe g o a p a ratu a d m in istra cyjn o -w yko n a w cze g o , ja k i zaplecza n a u ko w o -te ch n iczn e g o . D z ia ła ją c e ju ż przy M in iste rstw ie K u ltu ry i S portu C entrum d la B adań i K onserw acji D ziedzictw a K u ltu ra ln e g o (o d p o w ia d a ją c e polskiem u) D e p a rta m e n to w i O ch ro n y D óbr Kultury, M uzeów i Plas tyki ma rów nież sekcję in w e n taryza cji z p ra co w n ią fo to g ra fic z n ą oraz przejęto daw ny Francuski Instytut A r c h e o log iczn y i p ra co w n ię m ikro film o w ą starodruków . Po n a d to d zia ła n a d a l uniw ersytecki Instytut S tudiów E tiop skich z młodym konserw atorem wykształconym w B u d a peszcie i historykiem sztuki, który stu d io w a ł w Pradze, oraz u państw ow iony daw ny Etiopsko-Szwedzki Instytut T e ch n o lo g ii B u dow lanej, zasłużony w b a d a n ia c h nad h is to rią a rc h ite k tu ry e tio p skie j i zaczątkiem skansenu. W szystko to je d n a k je s t k ro p lą w morzu w stosunku do olbrzym ich potrzeb. Rozwiązać je będzie można d o p ie ro po w ykształceniu n ie zb ęd n e j kadry etiopskich fa chow ców , a to z kolei w ym aga stw orzenia na m iejscu o d p o w ie d n ic h kierunków studiów . Są to za d a n ia na w ie le dziesiątków lat, n iew ykonalne bez pom ocy z ze w nątrz. W yd a je się, że polska ochrona zabytków ze swoim dużym dośw iadczeniem , instytucjam i naukowym i i liczną w yso ko kw a lifiko w a n ą kadrą konserw atorską by ła b y w stanie u d zie lić ta k ie j pomocy, a Etiopia nie jest w rzeczywistości ta k odległym krajem , ja k by się w yd a w a ło . Szef ta m te jsze g o Z arządu Z abytków — A to Ta- desse Terfa — s tu d io w a ł a n tro p o lo g ię (?) w W a rsza w ie i mówi b ie g le po polsku.
d r Eugeniusz G qsiorowski Reskilde, D a n ia
PROBLEMS OF THE PROTECTION OF MONUMENTS IN ETHIOPIA The foundations of the Ethiopian protection of monuments was laid by the Emperor's proclamation no 229 of 1966, on the strength of which all monuments from before 1850, irrespective of who was the owner, were recognized as the state property. Still, proclamation does not say anything about the Emperor. Nor lists it museums, libraries, archives. (Six months later the instructions were given to establish the autonomous Board of Ethiopian Monuments that was to con trol „research, care, protection and studies” on the monu ments of the country).
After 1974 new authorities continued cooperation with UNESCO, the outcome of which was a plan for "the pro tection and presentation of selected historic objects and works of architecture” and 1978 UNESCO resolution in itia ting an international solidarity campaign, drawing of a pro gramme of a professional technical base and conservation of chosen historic complexes (i.a. Aksumu, Condar, Lalibela, Ulaschory in the region of the Fana lake and the town of Harrar).
By the time a new law on the protection of cultural pro perty is passed, the 1966 Emperor’s Proclamation, not applied in practice, remains in force.
The new law has to create both an optimum legal base for
the protection of monuments as well as the conditions for their use. During the consultation of UNESCO (in which the author of the present report has also taken part) attention has been paid to the need to define the kind and age of objects covered by protection and their classification as well as the creation of the conditions that would enable the operation of conservation services. The problem of the pro tection of monuments in Ethiopia is completely incomparable with the problems encountered in European states. The size of the country and, first and foremost, dispersion and inac cessibility of structures, political tensions and permanent war unrest, natural calamities and a traditional mistrust of belie vers who defend the access to churches and hide objects of religious cult before the strangers and authorities deter mine the conditions in which conservation services are to work. These are great difficulties, worsened still by the lack of professional services and merely partial knowledge of objects in possession. Everything here is in an embryo stage and available means — meagre. Therefore, even the best law will not solve the problem. And these are the tasks for a few decades. It is necessary to build up both the entire administrative — executional apparatus as well as scientific and technical facilities.
ANTONI KOZIELSKI
FORT M ONTE ANTENNE W RZYMIE - ELEMENT XIX-W IECZNEGO O B O Z U W A R O W N E G O 1
K ierun ek rozw oju fo rtyfikacji w X IX w.
Postęp, ja k ie g o d o k o n a n o w końcu XVII w ieku w d z ie d z in ie nośności i skuteczności rażenia a rty le rii dzięki w p ro w a d z e n iu now ej te c h n ik i oraz ta ktyki w o jsko w e j, w p ły n ą ł na zm ianę ko n ce p cji dzieł ob ro n n ych . C h o dziło przede wszystkim o zwiększoną ruchliw ość d zia ł, um ieszczonych na łożach łatw iejszych do m a n e w ro w a n ia , oraz o tzw. tiro di in fila ta, tj. ta k i sposób p ro w a d z e n ia o g n ia , który p o zw a la ł razić u g ru p o w a n ie p rze ciw n ika ró w n o le g le do je g o lin ii fro n tu , czyli z n a cznie sku te czn ie j niż przy s trze la n iu pro sto p a d łym do te j lin ii.
W zw iązku z tym p o ja w ił się pro b le m b raku skutecz ności m niejszych dzieł ob ro n n ych i c ią g ły c h kurtyn, które można było ła tw o zniszczyć o g n iem a rty le rii. N a stępny p ro b le m to o d s u n ię c ie g łó w n e j lin ii o p o ru od ce n tru m b ro n io n e g o m iasta. W te j now ej sytuacji l i nia ta nie m ogła tworzyć c ią g łe g o o b w o du , lecz m u s ia ła się sk ła d a ć z szeregu w ysuniętych i o d d a lo n y c h od sie b ie dzieł.
W roku 1689, w związku z fo rty fik a c ją stolicy F ra n cji, V a u b a n z a p ro p o n o w a ł o d n o w ie n ie starych m urów i b u dow ę n o w e j lin ii d zie ł o b ro n n ych u sytu o w a n e j przed m uram i, w o d le g ło ś c i o d p o w ia d a ją c e j m aksym alnem u za się g ow i d z ia ła (od 1000 do 1200 sążni).
W d ru g ie j p o ło w ie XVIII w ieku M o n ta la m b e rt s u g e ro w a ł u tw o rze n ie lin ii dzieł o bronnych w o d le g ło ś c i 2000 do 3000 m przed obw odem tw ierdzy, w celu z a p o b ie żenia b o m b a rd o w a n iu , w zm o cn ie n ia o b ro n y i zm usze nia a ta k u ją c e g o do rozw inięcia szeregu ro b ó t o b lę żn i- czych. Ta p ro p o zycja fra n c u s k ie g o a u to ra za p o w ia d a id e ę now oczesnego obozu w a ro w n e g o .
Przyjęcie k o n c e p c ji o b ro n y dużych tw ie rd z za pom ocą ła ń c u c h a d zie ł w ysuniętych, o ta cza ją cych pozycję c e n tra ln ą (u tw o rzo n ą z reguły przez daw ny o b w ó d fo rty
fik a c ji), stw orzyło przede wszystkim konieczność z a p ro je k to w a n ia tych dzieł, u w z g lę d n ia ją c y c h zasady fo rty fik a c ji p o lig o n o w e j lu b b a stio n o w e j.
W roku 1842 rozpoczęto budow ę ob w o du o b ro n n e g o Paryża, s k ła d a ją c e g o się z 94 fro n tó w b a stionow ych, 16 dzieł w ysuniętych, o d d a lo n y c h od 1800 do 5000 m od o b w odu, zależnie od w a ru n k ó w terenow ych i z w ią zanych z izo lo w a n ą cyta d e lą M o n t V a le rie n . D zieła w ysunięte — to forty, m a ją ce 4 lu b 5 fro n tó w b a s tio nowych, z o tw a rtym i stanow iskam i a rty le rii na b a s tio nach (rys. 1).
W tym samym czasie d o k o n a n o pierwszych p ró b z a rty le rią g w in to w a n ą , która zn a la zła powszechne za sto sow anie przynosząc istotny postęp w skuteczności d z ia ła n ia (w zrost zasięgu i celności o g n ia ). Tradycyjna fo r ty fik a c ja „ b ie r n a ” u s tę p u je teraz m iejsca fo rty fik a c ji „a k ty w n e j” , u tw o rzo n e j ze zg ru p o w a ń a rty le rii, o d p o w ie d n io rozm ieszczonych i zo rganizow anych w fo rta c h . Lo ka liza cja fo rtó w p o zw a la ła pokryć skutecznym o g niem cały te re n p rze d p o la . W ten sposób fo rty tw orzyły system zw any obozem w a ro w n ym ; były one o d d a lo n e od 4 do 6 km od pozycji c e n tra ln e j, która p e łn iła d ru gorzędną fu n k c ję o b ro n n ą (rys. 2).
G łó w n y w ysiłek o rg a n iz a c ji o poru był zatem sko n ce n tro w a n y w fo rta c h , które o b e jm o w a ły stanow iska a rty leryjskie i nasypy ziem ne, tw orzące przykrycia ko n stru k cji m urow anych, składów , krytych m agazynów prochu itp . C ałość była po łą czon a w ewnętrznym systemem ko m unikacyjnym , służącym do przem ieszczania ludzi i sprzętu, oraz otoczona fosą, ko n tro lo w a n ą ogniem b ro ni le kkie j, za p e w n ia ją cym o b ro n ę bliską (rys. 3).
1 Tekst ten stanowi fragment opracowania przygotowanego przez autora na podyplomowym studium ochrony zabytków ICCROM w Rzymie, w 1986 r.
