View of Konstrukcja gotyckich ołtarzy w Polsce

R

O

Z

P

R

A

W

Y

T o m X IX , z e s z y t 5 — 1971

KS. WŁADYSŁAW SMOLEŃ

KONSTRUKCJA GOTYCKICH OŁTARZY W PO LSC E*

Sztuka gotycka ześrodkow ała sw oją uw agę i geniusz tw órczy n a w itra - żownictwie, m alarstw ie m iniatorskim i m onum entalnym , a przed e w szy st­ kim na dekoracji plastycznej ołtarzy . Rzeźba i m alarstw o tablicow e w ypow iedziały się nie tylko w poszczególnych obrazach plastycznych, ale i w kom pozycjach całych zestaw ów pojedynczych części n astaw y o łta ­ rzowej.

Znajomość zasad w iązania z sobą scen oraz postaci w u k ładach ołta­ rzow ych pozw ala n a rek o n stru k cję treściow ą, a n a w e t k o nserw ato rską nie znanych fragm entów oraz p onow ne uszeregow anie pom ieszanych części.1 S praw a n abiera szczególniejszej w agi w św ietle now oczesnych postulatów badaw czo-naukow ych, pragnących odczytyw ać w ym ow ę dzieł sztuki nie ty lko z ich j ednostkowego, a le funkcjonalnego oraz k o n tek ­ stowego znaczenia. P otrzeba znajom ości tego rodzaju k ry te rió w uw idacz­ nia się szczególnie przy lek tu rze publikacji p rezen tu jący ch zespoły ta b li­ cowego m alarstw a w Polsce lu b za granicą.2 S tąd uzasadniona w y d aje się próba naszkicow ania ogólnych zasad kom pozycji i układów dekoracji plastycznych polskich o łtarzy gotyckich.

* Zdjęcia fotograficzne w ykonali: n r 1, 8, 23 — Archiwum Fotograficzne In ­ stytutu Sztuki PAN; n r 4, 5 — Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego; nr 9, 10, 11, 16, 16, 19, 20, 20 -— Jerzy Langda; n i'1 13, 14 — Stanisław K olow ca; n r 18, 24, 26, 30, 311 — Zofia Tomaszewska; n r 25 — Archiwum Fotograficzne Zakładu Historii Sztuki Kościelnej KUL.

1 Np. Z. Kępiński (W it Stwosz w starciu ideologii religijnych Odrodzenia. Ołtarz Salwatora, W arszawa 1969, s. 28-34) dokonuje rekonstrukcji układu wszyst­ kich fragmentów pierwotnego stanu omawianego ołtarza n a podstaw ie oryginal­ nego rysunku twórcy Wita Stosza oraz teoretycznych zasad kompozycji ołtarza.

3 ¡Zakładając tylko jeden schem at układu ołtarzy doprowadzić można do po­ mieszania kolejność obrazów i ¡przez to zaciemnić epiczną w ym ow ę ¡ich dekoracji plastycznych. Zauważyć to można w katalogu cennej publikacji D. Radocsaya (A Ko- zepkori Magyarorszag tahlakepei, Budapest 1955, s. 255-502), traktującej o w ęgier­ skim m alarstw ie tablicowym.

6 K S . W Ł A D Y S Ł A W S M Ó Ł E K 1. GENEZA NASTAWY OŁTARZOWEJ

O łtarz uży w any do fu n k cji kulto w y ch stanow ił zawsze w ażny ele­ m en t w zbudzający twórczość arty sty czn ą. W okresie starochrześcijańskim stół o fia rn y u staw ian y b y ł n a podporach n aw iązujących często do form y sarkofagu, dekorow anych m oty w am i architektonicznym i, płaskorzeźbio­ nym i lu b m ozaikow ym i. P rzed staw ien ia fig u raln e prezentow ały najczęś­ ciej n ajw ażniejsze p raw d y objaw ienia i odkupienia. .Stanow iły one często syntezę rozbudow anych treści w y stępu jący ch w dekoracjach plastycz­ ny ch b u d y nkó w kościelnych.

K om pozycje dekoracji plastycznych u stalały się w zależności od arch i­ tektonicznej form y ołtarza. W czasach rom ańskich podstaw y, antepedia, konfesje i m ensy o łtarzy coraz częściej w y p ełniane b y ły rozbudow anym i dekoracjam i płaskorzeźbionym i. Poczęły się w ykształcać przedstaw ienia pokrew ne dekoracjom portali, p rzedstaw iające P an to k rato ra m iędzy apostołam i i św iętym i lub M aryję Stolicę M ądrości.3

.Przełom ow y etap w przejściu okresu rom ańskiego w gotycki nastąpił w raz z p rzeniesieniem kom pozycji dekoracyjnych z podstaw ołtarza nad poziom m ensy.4 Z achow ując ogólną kom pozycję form alną i treściową z fron ton ów antepediów , utw o rzy ły szereg kom pozycyjny o charakterze nastaw y, rozbudow ujący się w zw yż i wszerz. W niektórych w ypadkach k o n stru k cja tak a w y p ełn iła n a w e t całą przestrzeń m iędzy bocznymi ścia­ nam i kościoła.® B ogate zespoły d ek o racyjne zew nętrznej arch itek tu ry ko ścio łów 6 stanow ią p u n k t w y jścia k o n strukcji rom ańskich i

wczesno-3 Por. J. B r a u n , Der christliche Altar — in seiner geschichtlichen Entwick­ lung, Bd. I, M ünchen 1924, s. ¡345, tabl. 70, 81, 82..

4 Tamże, tabl. 5i2, 53.

5 ¡Przykładem tego rodzaju układu, zapoczątkowującego już scenariusz ołtarzy gotyckich, jest konstrukcja ołtarza Ukrzyżowania w kościele św. Elżbiety w M ar­ burgu (tamże, tabl. 70).

s Jako przykład mogą służyć zespoły dekoracyjne z kościołów w Auitun, St. Gilles-du-G ard, Moisisac, Angoulême, Bourges (por. M. A u b e r t , M. P o b é , J. G a n t n e r , L ’art m onum ental roman en France, Paris 1055, tabl. 20-23, 04, 12®, 129, 141, 222, 223), w Chartres, St. Denis, Laon, Rampillon, Poitiers, Tours, Rouen, Amiens, Reims, Strasbourg, Colmar, Thann, Villeneuve-L’Archevêque, Sens, Veze- lay, Lavour, Altoi (por. M. P o b é, J. R o u b l e r, Das gotische Frankreich, Wien— M ünchen 1964, tabl. 1, 35, 36-40, 51-54, 61-67, 73-75, 83, 86, 120, 130, 131, 133, 146, 147, 151-153, 155, 161, 176, 232, 241-248), w Königslutter, Freiberg (por. H. B u s c h , Ger­ mania Romanica, Wien—¡München 1967, tabl. 89, 90, 100, 101), w Magdeburgu, w Schulpfiorta, A rnstadt (por. II.-F. M ö b i u s , Mediaeval Churches in Germany, Leipzig 1064, tabl. 78, 78, 89, 90, 93), w Waimesbury, Lincoln (por. R. Th. S t o l l , J. R o U b i e r , Britania Romanica, Wien—München 1066, tabl. 78-80, 192), w

Lin-K O N S T R U Lin-K C J A G O T Y C Lin-K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E _.7

gotyckich n astaw ołtarzow ych. Dalszych m otyw ów insp iracy jn y ch p rzy ­ dają im zestaw y scen w itrażow ych, łączonych już w zorganizow any sy ­ stem dydaktyczny, opierający się n a u staw ian iu oibok siebie w iększej liczby ilustracji, w yrażających szczególnie pow iązania w y d a rz eń S tarego i Nowego T estam entu .7

Okres gotycki odziedziczył po sty lu rom ańskim n astaw y o łtarzow e' Składające się z tablic, u staw ian y ch w 'stałej pozycji nad ołtarzem . Z ro­ m ańskich zabytków tego rodzaju odnaleziono w D ębnie P odhalańskim fragm enty m alow anych na desce dw u św iętych. Są to, ja k dotychczas, jedyne przykłady pozostałości n a sta w y rom ańskiej w Polsce.8 R uchom y układ, czterech skrzydeł w y pełniających n astaw ę o łta rza w y stąp ił po raz pierw szy w kościele U rszulanek w e W rocław iu z ok. 1350 r.9 W drugiej połowie XIV, a częściowo i w pierw szej połowie XV w. u trz y m u ją się nadal i stałe układy n astaw ołtarzow ych. W yrazem dokonującej się ewo­ lucji jest w ykształcenie się w iększych rozm iarów środkow ych części prezentujących cen traln e kom pozycje. Skrzydła jed n a k um ieszczane obok nich u trzy m u ją nadal stałą pozycję. Ja k o przykład tego rodzaju kom po­ zycji m ożna w ym ienić o łtarze w Bąkow ie i K artuzach.

O łtarz w Bąkow ie (ił. 1) z ok. 1380 r. składa Się z cen traln ej płasko­ rzeźbionej części i dw u skrzydeł. Środkow a, rzeźbiona część stanow i przejście kom pozycyjne do try p ty k u . Poszerzona środkow a część, p rzed sta­ w iająca scenę koronow ania M aryi P a n n y przez C hrystusa, nie osiągnęła jeszcze pełnej szerokości i wysokości, w y stępujących w w ykształconych już ołtarzach szafiastych. K ażde z bocznych skrzydeł podzielone zostało na 3 kw atery , p rzedstaw iające po dw u apostołów. Zauw ażyć już m ożna tendencję do hierarchizow ania postaci. P ierw sze m iejsca biegną z góry na dół n a przem ian jednego i drugiego' skrzydła. Niższą już h ierarch ię zajm ują apostołow ie um ieszczeni na połow ach skrzydeł dalszy ch od środka. N ajbardziej w ym ow nym akcentem stosow anej precedencji jest

deröd (Szwecja) i Ribe (Dania) (por. A, T u u 1 s e, Skandynaw ia romańska, tłum. W. Jeszke, W arszawa 1970, taibl. 38, 63, 64) oraz w Tumie ,k. Łęczycy (por. J. Z a- c h w a t o w i c z , A rchitektura polska, W arszawa 1966, taibl. 13).

1 Nasilenie Eksponowania Starego Testam entu w isztuee Eurqpy uwidoczniło się szczególnie w XII w. jako reakcja przeciw herezji katarów odrzucających lub pomniejszających jego znaczenie (por. J. de G o f f , K ultura średniowiecznej Eu­ ropy, tłum. H, Szumańsfca-Gressowa, W arszawa 1970, s. 199).

8 Por. T. D o b r o w o l s k i , J. E. D u t k i e w i c z , Najstarszy obraz sztalugowy w Polsce, „Ochrona Zabytków w Polsce”, 3 (1950). 22.

9 ¡Por. E. G. T r o c h ę , Das erste Jahrhundert schlesischer Tafelmalerei, [W:] Die hohe Strasse, Bd. I, Breslau 1938, s. 101-104.

8 K S . W Ł A D Y S Ł A W S M O L E ®

um ieszczenie św. P io tra w p raw y m od w idza skrzydle, od strony C hry­ stu sa w górnej kw aterze, a św . P aw ła z lew ej strony. P rzestrzenie 6 dal­ szych k w a te r m alow anych skrzydeł w y p ełn ia razem 18 św iętych postaci kobiecych — po 3 św ięte w każdej kw aterze. Zauw ażyć można, że prece- dencja rozpoczyna się od górnych k w a te r w dół, n a co w skazuje um iesz­ czenie ukoronow anych św iętych M ęczennic w dw u w yższych strefach, a w ostatn iej n a dole św ięty ch bez koron. Chociaż zestaw 3 św iętych w poszczególnych k w a te ra c h stan ow i sam oistną całość, to jednak można zauw ażyć ten d e n c ję do honorow ania św iętych na bliższej środka części skrzydła. Dotyczy to np. św ięty ch K atarzy ny , B arbary, U rszuli i Ja d ­ wigi. K olejność poszczególnych postaci m ożna ustaw ić schem atycznie w edług załączonego ry su n k u (ił. 2).

Inn ym p rzykładem u trzy m u jącej się jeszcze kon struk cji przejściowej do gotyckiego u k ład u szafiastego jest o łtarz koronacji M aryi P ann y w K artuzach, pochodzący z 1444 r.1® N a tle jednolitej nastaw y ustaw iono w jego środkow ej części, n a podium , M aryję i koronującego J ą C hry­ stusa. Zgodnie z obow iązującym schem atem , okresu wczesnogotyckiego, M ary ja zajm u je stronę p raw ą od C hrystusa. W skutek tego, podobnie jak w o łta rz u z Bąkow a, b ard ziej honorow ym i są m iejsca po stronie C hry­ stusa, chociaż je s t to lew a stro n a ołtarza. D latego też obok C hrystusa u sytuo w an y został św. J a n Chrzciciel, w yprzedzający precedencją naw et apostołów. Po drugiej stronie, obok M aryi, stoi n ie zidentyfikow any św ięty z księgą, praw dopodobnie apostoł. Poniew aż cały ołtarz tkw i ideologicznie w d aw n y ch tra d y c ja c h rom ańskich, m ożna wnosić, że apo­ stołem ty m je s t św. P iotr, którego rom anizm — ja k i innych apostołów — znakow ał jed y n ie księgą.11 Przypuszczenie to potw ierdza fakt, że obok św. J a n a Chrzciciela w dalszej kolejności um ieszczony został św. Jan ew angelista, którego w y p rzed zają tylk o św. św. P io tr i Paw eł (ii. 3).

Obók w y stępującej jeszcze stale ustaw ionej nastaw y ołtarzow ej po­ w sta je coraz w ięcej ołtarzy o w ykształconej już części środkow ej oraz zam ykanych sk rzydłach z dekoracją n a w ew nętrzn ej i zew nętrznej stro­ nie. N ajdaw niejszym p rzykładem teg o rodzaju układu jest pochodzący z 1390 r. o łtarz K oronacji M aryi P a n n y z G rudziądza (ii. 4 i 5).12

10 Por. ks. R. C i e c h o 1 e w s k i, Ołtarz Koronacji Maryi Panny w Kartuzach, Lublin 1S68, maszynopis pracy magisterskiej.

11 Kts. K. Ciecholewiski w swej rozprawie (s. 19 n.) poprzestaje tylko n a przy­ puszczeniu, że postać ta może przedstaw iać któregoś z Apostołów lub Ojca Kościoła. 18 Nie Wspominamy tu taj O łtarza Toruńskiego pochodzącego z tego samego czasu, gdyż zachowany w luźnych sfcrzydłaćh bez środkowej części nie może służyć jako przykładowy schemat.

K O N S T B U K C J A G O T Y C K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E ₉ 2. KONSTRUKCJA SZAFY OŁTARZOWEJ

Typow y dla gotyckiego okresu układ szafiasty n astaw y ołtarzow ej stanow i jedno z osiągnięć ilu stru jący ch epokę z jej teo riam i estety cz­ nym i, św iatopoglądow ym i i m etodologicznym i.

K o nstrukcja szafy ołtarzow ej w ykształciła się n a m arg in esie u staleń architektonicznych św iątyni. N aw iązuje, podobnie ja k m o n stran cja, do poprzecznego p rzekro ju kościoła.13 Predella, stanow iąca k o n stru k cy jn ą podbudowę n astaw y, podobna jest d o schodów prow adzących do p o rtalu gotyckiej budowli. Środkow y obraz, k tó ry b y w a w kształcie k w a d ra tu lub stojącego prostokąta, p rzypom ina przekrój naw y głów nej, a skrzydła spełniają rolę naw bocznych. Z w ieńczenie skrzydeł, szczególnie środko­ wego obrazu, przedłuża k o n stru k cję do k sz ta łtu sklepień. Szczególnie układ zw ieńczenia środkow ej części z ażurow ym i elem entam i a rc h ite k ­ tonicznym i n aw iązu je do szczytów fasady kościoła.

Podstaw ow ym schem atem kom pozycji n astaw y ołtarzow ej je s t tró j­ dzielny układ geom etryczny (il. 6). Jeg o środek w y pełnia czworobok. Po bokach um ieszczone są n a zaw iasach skrzydła zam ykające się do środka, jak. u szafy. F a k t te n spraw ia, że boczne sk rzydła są o połow ę węższe od części środkow ej. Szafa ta u staw iona je s t n a p red elli o w ysokości po­ dobnej do szerokości skrzydeł. O praw y górnej części szafy dopełnia zwieńczenie posiadające form ę tró jk ą tó w lu b arch itekto niczn ej kom po­ zycji. Przykładem tego rodzaju try p ty k u w Polsce m oże być o łtarz w Ło­ pusznej (il. 8).14 Bardziej skrócone w form ie są try p ty k i posiadające je ­ dynie obraz środkow y z bocznym i skrzydłam i, a le bez predelli i zw ień­ czenia. W tym w y padk u o łtarz przypom ina jeszcze bardziej szafę (il. 7). Takich n astaw ołtarzow ych je s t w Polsce b ardzo w iele (il. 29 i 31).

Budow a szafy ołtarzow ej w yw odzi się z k o n stru k cji arch itek to n icz­ nej, jednak jej uk ład m ieści się w form ach obejm ujących w szystkie dzie­ dziny życia k u lturalnego w gotyckim okresie. Je j graficzny układ jest bliski p rzede w szystkim kom pozycji herbow ej. Środkow a część n astaw y ołtarza odpow iada centralnej części h erb u , pola zaś skrzydeł, predelli i zw ieńczenia — częściom bocznym, zaw ierającym h e rb y rodziców i dziad­ ków rycerza. Przykładem sym biozy znaku ołtarza gotyckiego i h erbu może być pochodząca z 1491 r. pieczęć biskupia sygnu jąca przyw ilej odpustow y dla Jasn ej G óry (il. 9).

13 M. Walicki (Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny m anieryzm , W ar­ szawa 1961, s. 18 n.) zauważa, iż polskie m alarstw o ołtarzowe, szczególnie rejonu sądeckiego, uzyskuje efdkty osiągane przez w itrażystę lub złotnika.

14 Ten sam autor obiektowi tem u poświęcił specjalną uwagę, zamieszczając jego pełną ilustrację oraz analizując jego treść i budowę jako przykład ołtarza gotyckiego (tamże, s. 299 n.).

10 K S , W Ł A D Y S Ł A W S M O L E Ń

O łtarz gotycki sp ełniał w ażną rolę jako 'główny akcent prezbiterium , bocznych n aw lufo poszczególnych kaplic. P rzy pionow ych akcentach a rc h ite k tu ry jego układ szafiasty i poprzeczny dopełniał rytm ik i kompo­ zycyjnej. Tym bardziej w ięc przez stanow ienie głów nych akcentów we w n ę trz u kościelnym n ab ierał w analogii do h erb u rycerskiego charakteru znaku Bożego. U zasadniony w y d aje się w ięc zam ysł scenarzystów kościel­ ny ch k o n stru o w an ia o łta rza jako m onum entalnej m onstrancji w nętrza czy też h e rb u Boga albo św iętych.

O łtarz w e w n ę trz u gotyckiej św iątyn i stanow ił jeden z n ajw ażniej­ szych środków m asow ego przekazu, oddziaływ ania ideologicznego i ku l­ turalnego. W ówczesnych w arun k ach zastępow ał publiczną księgę, z któ­ rej odczytyw ali treści n ie ty lk o ludzie nie posiadający um iejętności czy­ tania, ale i znający tę sztukę, a k tó ry ch jed nak nie było stać n a zaku­ pienie kosztow nego inkunabu łu . B yła to w ięc „Księga dla ubogich” w obydw u znaczeniach. Z tego ty tu łu treści plastyczne ołtarza m usiały uw zględniać k o n stru k cy jn ie m etodologię nauczania i przekazyw ania treści literackich oraz św iatopoglądow ych.

W obec dydaktycznej w ym ow y ołtarza zastosow ana została m etodo­ logia w y stęp u jąca w kazaniach. M ożna zatem w nastaw ie ołtarzow ej dostrzec treściow e i form aln e schem aty zalecane do ko nstru kcji kazania. Pow stały n a pary sk iej Sorbonie przykładow y sch em at kazania otw ierała zapow iedź tem atu , k tó ry rozw ijano przy pomocy trójstopniow ej arg u­ m entacji (primo, secundo, tertio), z uw zględnieniem w niej dodatkow ych członów (quod declaratu r, quod confirm atur). Z to k u rozum ow ania w y ­ prow adzano podsum ow anie (tzw. unitio). W tym układzie m ożna widzieć forimę n astaw y ołtarzow ej. P red ella stanow iła zapowiedź tem atu, potrójna arg u m en tacja była realizow ana przez trójczłonow y układ obrazu środko­ wego i skrzydeł — z uw zględnieniem podpodziałów w idocznych w po­ przecznych układach k w a te r — z czego znów m iały się w yłonić wnioski w kształcie zw ieńczenia.15

Z am knięta form a ołtarza w m niejszym już stopniu realizow ała syste­ m atyczny u k ład o rato rsk i. Przez prezentację dw u- lub czwórdzielnego u k ład u k w a te r m niej przedstaw iała całościowy ¡traktat hom iletyczny, a realizow ała raczej epikę n arra c y jn ą . Odw rocia skrzydeł relacjonow ały jakąś h isto rię z życia i m ęki C hrystusa, życia M aryi lub św iętych. Przed­ staw iały też sceny sam odzielne. Na luźniejszy układ k w a te r odw rotnych stro n skrzydeł, szczególnie najm niejszych form atów , w pływ ała możność oglądania ich od tyłu. Skrzydła bow iem ołtarzy byw ały ustaw iane w skośnej pozycji, ta k że n aw et w otw artej form ie m ogły być od boków

15 Por. ks. W. S m o l e ń , Ołtarz Mariacki W ita Stosza w Krakowie na tle polskich źródeł literackich, Lublin 1862, s. 114 n.

K O N S T R U K C J A G O T Y C K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E ₁₁

oglądane ich o dw rotne stro n y. W nosić to m ożna n a podstaw ie m in ia tu r dekorujących liturgiczne rękopisy, a p rzedstaw iających litu rg iczne fu n k ­ cje przy ołtarzach (il. 10).

W Polsce, podobnie jak w Czechach, na Słow acji i n a W ęgrzech,16 w ystępow ały rzeźbione środkow e części ołtarzy, k tó re p o s ia d a ły . m alo­ w ane skrzydła. Je d n ak układ sam ych rzeźbionych środkow ych części szaf ołtarzow ych, niezależnie od m alow anych skrzydeł, posiadał kom pozycję tryptykow ą, któ rą m ożna by nazw ać herbow ą. P ro sto k ą tn a środkow a skrzynia posiada w środku postać M adonny z Dzieciątkiem , ja k np. w try p ty k u ze Szczawnicy, po bokach zaś fig u ry św iętych Dziewic — B arbary, Doroty, K atarzy n y i M ałgorzaty (il. 11). Podobną k o n stru k cję posiada rzeźbiona część środkow a ołtarza w k ated rze w aw elskiej z przed ­ staw ieniem Św iętej Trójcy w otoczeniu 4 św iętych D ziewic.17

Bardziej rozbudow anym w a ria n tem try p tyk ow eg o o łtarza gotyckiego jest kon stru kcja posiadająca po dw ie p a ry skrzydeł. Po zam knięciu o łta­ rza nastaw h posiada dw ie p a ry skrzydeł ustaw ionych w jed ny m ciągu. D ruga p ara skrzydeł m oże być rów nież zam ykana do środka i w ów czas za trzecim zam knięciem p ary zew nętrznych sk rzydeł o trzym ujem y zam k­ niętą dw uskrzydłow ą szafę. Taką k o n stru k cję posiada np. ołtarz w O lku­ szu (il. 12). Jeżeli n ato m iast zew n ętrzne skrzydła są przym ocow ane n a stałe, posiadają dekorację plastyczną ty lk o na o tw artej stronie. W ten sposób um ieszczone są boczne skrzydła w ołtarzu W ita Stosza w K ra ­ kow ie (il. 14). O łtarz ta k i nazyw am y p entap ty kiem , a le bezpieczniej jest nazyw ać go poliptykiem ze w zględu na problem jeszcze dodatkow ego traktow an ia odw rotnej stro n y drugiej p ary skrzydeł.

K on struk cy jne różnice zachodziły rów nież w układzie zw ieńczenia ołtarza. W n ajdaw niejszym przykładzie szafiastego ołtarza z G rudziądza (il. 4, 5) jako zw ieńczenie w y stęp u ją nastaw k i w form ie tró jk ą tó w po dwa na każdym skrzydle i cztery na środkow ym , z p rzy dan iem nad częścią środkow ą architektonicznych ozdób w postaci 5 fial i 4 k w ia to ­ nów. T rójkąty p o k ry te są ornam entem . W późniejszych przykładach, n a ­ w e t z 2. poł. XV w., tró jk ą ty tak ie w y stę p u ją po jed ny m na bocznych

Skrzydłach i po -dwa n a części środkow ej.18 O trzy m ują dekorację figu ­ ralną realizującą założenia kom pozycyjne sam ej n astaw y (il. 15).

Pod w pływ em renesansu zw ieńczenia ołtarzy p rzy jm u ją k sz ta łt pół­

18 Radocsay (dz. cyt., s. 255, 264 n.) wspomina m. in. o tego rodzaju ołtarzach w Bardiowie, AlimaJkerek itp.

17 (Por. J. E. D u t k i e w i c z , Rzeźba, [W:] Historia sztuki polskiej, t. I, K ra­ ków ,1962, s. 306, ryc, 191.

18 Podobne zwieńczenia trójkątne w ystępują w sztuce czeskiej i słowackiej (por. J. P e s i n a, Tafelm alerei der Spätgotik und der Renaissance in Böhm en 1450-1550, Prag 1958, il. 2,2.

12 K S . W Ł A D Y S Ł A W S M O L E ?}

kolisty. W o łtarzu św. K atarzy n y w P rzydonicy (il. 16) półkole nastaw y w y stę p u je trz y razy. P ierw szy raz p rzy o łtarzu otw arty m , dru gi raz p rzy zam kniętym , a trzeci raz po połow ie n a skrzydłach otw artego ołtarza (il, 17).19

N ie ty lk o zw ieńczenie, a le i w szystkie górne lin ie szafy zm ieniają się w ołtarzach im portow anych do Polski lub tw orzonych pod w pływ em sztuki n id erlan d zk iej i północnoniem ieckiej. Dotyczy to szczególnie ołta­ rza Z w iastow ania z kościoła św. E lżbiety (ok. 1470— 1480) w e W rocła­ w iu oraz o łtarza M ariackiego z kościoła P a n n y M aryi (r. 1516) w G dań­ sk u (il. 18).

Z asadniczy uk ład gotyckiej n astaw y ołtarzow ej przechodzi do okresu renesansu, m anieryzm u, a n a w e t baroku, zm ieniając tylko opraw ę arch i­ tekton iczną i uleg ając przekształceniom epok posiadających w łasne za­ sady ko n stru k cy jn e. P rzyk ład em gotyckich tra d y c ji w późniejszym ok re­ sie m an iery zm u m oże być o łtarz w kościele św. A nny w Końskowoli, nam alow any w 1618 r. przez S tanisław a S zczerb ica20 (il. 19).

3. UKŁADY TREŚCIOWE

Z arch itekto n iczną k o n stru k c ją o łtarzy gotyckich łączy się organicz­ n ie ich treść, podporządkow ana założeniom dydaktycznym w n ętrz koś­ cielnych z ich b ogatą podstaw ą teologiczną i literack ą.21 Wielopolowa p rzestrzeń n astaw y n ad aw ała się do k o nstruo w ania cyklów treściow ych n a w zór rozbudow anych już w e w n ętrzach kościelnych polichrom ii.22 Sym ­ bioza form alny ch oraz treściow ych elem entów w nastaw ie ołtarza pozwala lepiej zrozum ieć k o n stru k cję epicką oraz w ym ow ę poszczególnych części i rekon stru ow ać je treściow o oraz kom pozycyjnie.

S ystem aty czn e zestaw ianie poszczególnych ilu stracji życia C hrystusa w y stę p u je w płaskorzeźbach sarkofagów już od IV w. Rozbudowaną kom pozycyjnie i sp ek u łaty w n ie całość dekoracji ściennej m ożna widzieć

11 Ten sam Pasana (dz. cyt., il. 230 podaje przykład zwieńczenia ołtarza św/. Jerzego z ok. 1470 r., posiadającego formę prostokąta i podobnie jak w ołtarzu św. Katarzyny z Przydonicy dzielącego się n ad bocznymi skrzydłami na dwie części. Podobne zwieńczenie występuje w ołtarzu Koronacji Maryi Panny z kościoła Mariackiego w G dańsku (Ipocz. XVI w.) (por. D u t k i e w i c z , dz. cyt., s. 328 n., ryc. 208).

20 Inform ację tę zawdzięczam J. Langdzie z Instytutu Sztuki PAN w W ar­ szawie.

21 Por. fes. W. S m o l e ń , Funkcja nauczająca wnętrza kościelnego, [W:] Pas- tori et Magistra, Lublin ,1966, s. 384 n.

22 Przykładem bogatej ikonograficznie polichromii mogą być freski w Czcho­ wie z ok. 1380 r.

K O N S T R U K C J A G O T Y C K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E ₁₃

w mozaice lu k u try um faln eg o S. M aria M aggiore z la t 432— 440.2S D al­ szym w ażnym etapem w k o n stru o w aniu cyklów treściow ych s ta ła się dekoracja p o rtalu kościoła w C h artres 24 oraz w itraż w St. Denis. T u taj kom ponow any przez opata S ugera w y stró j treściow y, obok sym bolicz­ nych i teologicznych zestaw ień, począł oddaw ać pierw sze m iejsce opisom historycznym .25

Pierw szym zabytkiem polskiej sztuki posiadającym pełny program ołtarza szafiastego jest ołtarz z G rudziądza (ok. 1390). Środkow a część p rezentu je dw ufazow y obraz Zaśnięcia i K oronacji M aryi P an n y . Boczne k w atery w ypełnione są ilu stracjam i najw ażniejszy ch w y d arzeń z dzie­ ciństw a C hrystusa: zw iastow anie, narodzenie, ofiarow anie w św iąty ni i pokłon Trzech M ędrców. Porządek k w a te r otw artego ołtarza biegnie od strony lew ej k u p raw ej, n a jp ie rw w górnej, a potem w dolnej k on d y­ gnacji (il. 4). Z am knięta pozycja o łtarza u k azu je odw róconą stro n ę p ierw ­ szej pary bocznych skrzydeł i o dkryw a drugą, zew nętrzną parę. W te n sposób pow staje układ 8 k w a te r w d w u rzędach. C ykl ich b ieg n ie od lew ej strony ku praw ej górnego, a potem dolnego rzędu. P rzed staw ia h istorię m ęki C hry stu sa w edług następ u jącego porządku: 1. M odlitw a w Ogrójcu, 2. P o jm a n ie 3. C h ry stu s przed P iłatem , 4. Biczowanie, 5. Cierniem ukoronow anie, 6. D roga krzyżow a, 7. U krzyżow anie, 8. Z m art­ w ychw stanie (il. 5).

W podobny sposób zestaw ione zostały k w a te ry skrzydeł zam kniętego ołtarza z Ptaszkow ej (ok. 1440) w edług schem atu: 1. W jazd do Jerozoli­ my, 2. O statn ia wieczerza, 3,' C hrystus w O grójcu, 4. P ojm anie, 5. C hry­ stus przed Piłatem , 6. Ecce homo, 7. S potkanie z M ary ją i 8. O bnażenie z szat (il. 20). O łtarz cały, a szczególnie w ym ienione kom pozycje zam kn ię­ tych .skrzydeł, stanow i w ażny etap p rzejęcia przez polskie m alarstw o aw angardow ych osiągnięć europejskiej sztuki. Szczególnie b izan ty n izu - jący ch arak ter cyklu bolesnego św iadczy o pokaźnych in gerencjach treści i form renesansu włoskiego.

Tego rodzaju układy dw u p a r zam kniętych skrzydeł zrealizow ały w tablicow ym m alarstw ie w iele dzieł o pierw szorzędnym znaczeniu dla polskiej plastyki. P ozw alają one n a ustalen ie to k u kom pozycyjnego, przydatnego do ich analizy. U kłady 2 p a r zam kniętych skrzydeł stano­ w ią ośm iodzielne pole, któ reg o porządkow y cykl pow inien być u stalan y z pełną znajom ością h isto rii życia C hrystusa, P a n n y M aryi oraz św ię­ tych. Z czasem bowiem poczną w ystępow ać pew n e w a ria n ty , postulu jące

28 Por. G. S c h i l l e r , Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. I, 2 Auf., Gütersloh 1Ö69, s. 36 n.

24 Tamże, s. 4Ü, il. 62, 63.

14 K S . W Ł A D Y S Ł A W S M O L E Ń

now y sposób u k ład an ia ich w zależności od ogólnej konstrukcji, wym o­ gów kultow ych oraz zam ierzeń sceneryjnych.

Ciągły układ k w ater, biegnących od lew ej k u praw ej stro n ie na wzór pism a w y stęp u je w ilu stracjach w iążących się organicznie z sobą w cykl treściow y (il. 21). Jeżeli n a k w a te ra c h w y stęp u ją św ięte postacie lub w y d arzen ia nie zw iązane z sobą, kom pozycja ich może być różna. Podobnie ja k w przytoczonych stały ch n astaw ach hierarehizow anych od środkow ej sceny i w ty m w y p ad k u kolejność m oże iść od połowy na boki (il. 22). U w y datnia się to wówczas, gdy k w a te ry środkow ych skrzydeł ilu stru ją scenę składającą się z dw u obok siebie ustaw ionych postaci. To np. w idać n a skrzydłach o łtarza ze Strzegom ia, gdzie w y stęp u ją obok siebie obrazy M aryi P a n n y i A nioła zw iastującego oraz postacie M aryi i E lżbiety ze sceny N aw iedzenia.26 Tego rodzaju układy w y stęp u ją raczej rzadko (il. 22).27.

B ogaty i o p a rty n a szerokim podłożu literackim opis życia i m ęczeń­ stw a św. K a ta rz y n y 28 w y stę p u je w ośm iodzielnym układzie zam kniętego o łtarza w Gościszewicach (1505), kom ponow any w kw aterach od lewej ku p raw ej stro n ie (il. 23).

O dm ienna n ato m ia st kolejność k w a te r m oże nastąpić wówczas, gdy poszczególne skrzydła stanow ią dla siebie w ydzieloną kompozycję. W y­ stę p u je to np. w układzie zam kniętych Skrzydeł ołtarza M ariackiego W ita Stosza w K rakow ie (il. 14). Lew e boczne skrzydło zaw iera historię dzie­ cięctw a M aryi P a n n y i kolejność jego 3 k w a te r biegnie z góry na dół. P rzed staw ia ono 1. Z w iastow anie Joachim ow i i sp otkanie u Złotej Bramy, 2, N arodzenie M aryi P a n n y o raz 3. O fiarow anie M aryi w św iątyni. Dwa środkow e skrzy dła zaw ierają h isto rię bolesnych w ydarzeń z życia Jezusa C h ry stu sa i kolejność ich biegnie n a jp ie rw od dołu do góry, a w następ­ n y m skrzydle od góry do dołu. Dwa środkow e skrzydła przedstaw iają w 6 k w a te ra c h n astęp u jące sceny: 1. O fiarow anie C hrystusa w świątyni, 2. Znalezienie C h ry stu sa w św iątyni, 3. Pojm anie, 4. Ukrzyżowanie, 5. Z djęcie z krzyża i 6. Złożenie C h ry stu sa do grobu. Trzy kw atery p ra ­ w ego zew nętrznego skrzyd ła biegnące od góry ilu stru ją sceny poprze­ dzające zm artw y ch w stan ie Jezu sa C h ry stu sa i zostały skonstruow ane na podstaw ie przedstaw ień m istery jn y c h odgryw anych w W ielką Sobotę

26 ¡Por. T r o c h ę , art. cyt., s. 127.

27 Być może, iż tym względem kierow ał się Radocsay (dz. cyt., np. s. 256, 259, 270, 28S, 2192, 316), num erując z reguły kw atery w caterodzielnych skrzydłach po­ czynając od środkowych, idąc z góry n a dół.

K O N S T R U K C J A G O T Y C K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E ₁₅

w kościołach lub przed kościołam i.29 M ożemy odczytać sceny: 1. C h ry ­ stus w otchłani, 2. Trzy M arie u grobu i 3. C hrystus ogrodnik.

Osobny problem stanow ią szafy ołtarzow e, zaw ierające w środkow ej scenie obraz K oronacji M aryi P anny, a w bocznych skrzyd łach św iętych, stanow iących opraw ę try u m fu M aryi P ann y . K olejność ich postaci ta k otw artej, jak i zam kniętej szafy biegnie od środka k u zew nętrznej stro ­ nie. Jak o szczególny p rzykład m oże posłużyć uk ład o łtarza K oronacji M aryi P an ny (ok. 1500) z kościoła św. M ikołaja w K rak ow ie (ii. 24). W ołtarzu o tw arty m boczne skrzydła zostały podzielone kolum ienkam i n a dwie części i w ypełnione postaciam i św iętych, z k tó ry c h górne k w a ­ te ry zajm ują m iejsce w ażniejsze od dolnych (ii. 26). R ów nież ołtarz zam knięty szereguje k w a te ry z 8 p aram i św iętych od środkow ej strony, oo uwidoczniło się w um ieszczeniu postaci apostołów P io tra i P aw ła w górnej kw aterze w ew nętrznego skrzydła od (strony p raw ej ołtarza. W ołtarzu zam kniętym przez drugą p arę skrzydeł pierw sze m iejsce zaj­ m ują dw ie górne k w atery z w izjam i św. G rzegorza i św. H ieronim a.30

Na podobnej zasadzie należało u staw ić 4 skrzydła z ołtarza w K asinie W ielkiej (ok. 1520 ) 31 z postaciam i św iętych, u jm u jąc je pę> dw ie p ary zam ykające się n a nie istniejącą dzisiaj część środkow ą.32 P rz y o tw a rty m stanie od strony środkow ej usytuow ani są św. W ojciech i św. Stanisław , a po zew nętrznej stronie św. D orota i św. K atarzy na. Z am knięte 4 sk rzy­ dła obejm ują w środku postacie C h ry stu sa zm artw ychw stałego i M arii M agdaleny, a po bokach św. E rh a rd a i św. E lżbiety (il. 25 i 27).

Osobny problem skupia się wokół zdekom pletow anych n a sta w o łta ­ rzowych, jak np. poliptyków : A ugustiańskiego, D om inikańskiego lub św. Ja n a Jałm użnika, których układy są przedm iotem badań z u w zględnia­ niem ciągu treściow ego ich otw ieranych i zam ykanych k w a te r.33

Dalszą pozycję treściow ą gotyckich ołtarzy stanow ią tró jd zieln e u k ła­ dy zw ane try p ty k am i. N a ich pełną k o n stru k cję składają się: predella, część środkowa, jed n a p a ra skrzydeł dzielonych na 2 lub 3 k w a te ry oraz zwieńczenie.

29 Problem am i treści ołtarza Mariackiego W ita Stosiza zajm uję się w specjal­ nym studium : Ołtarz Mariacki W ita Stosza w Krakowie na tle źródeł literackich. 39 Poprawnego ustaw ienia wszystkich części dokonała S. Irena Jezierska W swej pracy m agisterskiej (Ołtarz Koronacji Maryi Panny w kościele św. M iko­ łaja w Krakowie, Lublin 1965, maszynopis, il. 1).

31 Por. L, S t r u c z y ń s k a , Skrzydła ołtarzowe z Kasiny W ielkiej, „Roczniki Humanistyczne”, .17 (1969), z. 5, s. 65, 67.

. 33 Struczyńska (tamże, s. 68 n.) przypuszcza również — n a podstawie treścio­ wej i formalnej analizy — że środkową, nie istniejącą dziś, część ołtarza w ypeł­ niała scena Koronacji Maryi Panny.

33 Nip. M. W a l i c k i , Krakow ska Legenda Jana Jałm użnika, W arszaw a 1066, s. 8-1.0.

16 K S . W Ł A D Y S Ł A W S M O Ł E Ń

P red ella stanow i optyczn ą i treściow ą podstaw ę ołtarza. W ystępuje zarów no w try p ty k a ch , jak i poliptykach. W ciągu wieków, na skutek zniszczeń i zm iany gustów , w w ielu w ypadkach pozbyw ano się jej i dla­ tego b ra k u je jej w w ielu ołtarzach. P rzykładam i w pełni zachow anych k o n stru k cji try p ty k o w y ch z pred ellą i zw ieńczeniem są m. in. ołtarze w Łopusznej i D ębnie Podhalańskim .

W p red elli przedstaw iano, zapew ne jeszcze na skutek trad y cji bizan­ tyjskich, C h ry stu sa w otoczeniu A postołów lu b Ś w ięte Oblicze C hrystusa. Od połow y XV w. um ieszczano często genealogię C hrystusa w form ie D rzew a Jessego lub W ielkiej R odziny M aryi P anny. Osoby z obrazów D rzew a Jessego lu b W ielkiej R odziny są często podpisyw ane na b an ­ derolach i dlatego m ożna ułożyć ich schem aty w predellach lub central­ nych o brazach 34, co z kolei um ożliw ia bardziej niż w innych w ypadkach rek o n stru k cję treściow ą oraz form alną brak ujący ch części obrazów.

K olejność k w a te r o tw a rte j lu b zam kniętej szafy ołtarzow ej jest róż­ na.35 W w ypadkach, gdy chodzi o cykle św iętych — zarów no otw artego, jak i zam kniętego ołtarza — biegnie ona z góry na dół n ajp ierw lewego, a n a stę p n ie praw ego skrzydła (il. 28). W w ypadkach historii m ęki Chry­ stu sa lu b dziejów M aryi P a n n y kolejność idzie w k ieru n k u poprzecznym przy o tw a rte j i zam kniętej fo rm ie o łtarza (il. 29). Jeżeli w ram ach 4 kw a­ te r zam kniętego ołtarza w y stę p u ją postacie C h rystu sa i M aryi albo C h ry stu sa i św iętego, to o brazy te um ieszczone są w dolnej strefie (il. 30). N a tejże ilu stracji przedstaw iającej skrzydła try p ty k u z Lipnicy M urow anej scen arzy sta um ieścił obok siebie w dolnej części postacie M atki Boskiej Bolesnej i C h ry stu sa oczekującego na mękę, co świadczy 0 rozum ieniu w ykształcającej się już postaci C hrystusa Frasobliwego jak o p rzed staw ien ia w yw odzącego się z dziejów ukrzyżow ania. Zdarza się rów nież, iż kolejność k w a te r b y w a u staw ian a n a zasadzie szachow­ nicy (il. 31). Jeżeli odw rocia skrzydeł przedstaw iają postacie Anioła 1 M aryi P a n n y ze zw iastow ania lu b C h ry stu sa Boleściwego i M atki Bos­ kiej B olesnej, to po ich zam knięciu stanow ią one z sobą jed ną kompo­ zycję (zestaw w ym ienionych schem atów w il. 32).

*

Om ów ione kom pozycje gotyckich n astaw ołtarzow ych nie w yczerpują zagadnienia i n ie m ogą stanow ić k ry te riu m kom pozycyjnego dla w szyst­ kich przypadków . Czasem trz e b a szukać rozw iązań zakładając naw et nie­ ty p o w e układy.

33 Np. schem at obrazu W ielkiej Rodziny M aryi Panny podaje K. Kiinstle (Ikonographie der christlićhen Kunst, Bd. I, Freiiburg in Br. 1928, s. 33).

35 I w tym w ypadku Radocsay {dz. cyt., s. Ml) stosuje jednolity, a przez to błędny schem at kolejności kw ater.

6

_{5 \h\}

1

5'3

1

₁

_2|4

i

₁

_{'2 !J}

I i

_{r r}

12

//'»i

9\7

1

1

6\6

i

_i

7

!s |s

₁

18 tt'l6

1

m i

1

1

^

2. Bąków — schem at Układu nastaw y ołtarza

8

4. Grudziądz — ołtarz otw arty (ok. 1390)

6. Schemat ogólny tryptyku

9. Jasna Góra — pieczęć (1491)

2

1

h

3

5

Ołtarz otw arty

1 3

Z _h

5

6

7

8

1

₁

₃

₄

O łtarz zam knięty Ołtarz po raz drugi zam knięty

15. Kam ionka M ała — skrzydła zam knięte ołtarza 16. Przydonica — skrzydła zam knięte ołtarza (pocz. XVI w.)

4

8

21. Ptaskkowa — układ kw ater ołtarza zamkniętego

5

1

2

6

9 3

₄

10

11 7

5

1Z

22. Strzegom — układ kw ater ołtarza zamkniętego

1 1 * » 2 i

1

8

6

«!*

>

1

.

7'\8

f k 13

t l \ i l

15M6

O łtarz po raz drugi zam knięty

Skrzydła otw arte

2,8. Przydonica — skrzydła otw arte ołtarza św. Katarzyny

30. Lipnica Murowana — skrzydła zamknięte ołtarza (2. ćw. XVI w.)

2

1

4

3

5

4

/

5

3

1

2

3

4

/

3

4

Sceny z życia Historia Chrystusa

świętych i Maryi

/

4

3

2

Górny układ — z życia świętych; Układ ¡szachownicy dolny — z życia Chrystusa lub Maryi

K O N S T R U K C J A G O T Y C K IC H O Ł T A R Z Y W P O L S C E ₁₇

N iem niej dalsze u stalen ia istniejący ch schem atów treściow ych, fo r­ m alnych i kolorystycznych mogą w iele pomóc w hipotetycznym odtw a­ rzaniu b rakujących części, a przez to w lepszym rozum ieniu o raz analizo­

w aniu w artości plastycznych zachow anego m ala rstw a tablicow ego

w Polsce.

CONSTRUCTION DES AUTELS GOTHIQUES EN POLOGNE Résumé

L’a rt gothique portait une attention toute particulière à la décoration plastique des autels et élabora, p a r conséquent, les principes de lier entre eux personnages et scènes dans des compositions décoratives. Au début de l’époque chrétienne, la talble pour les sacrifices em pruntait la form e du sarcophage décoré des motifs architectoniques, en relief ou en mosaïque. Les scènes figuratives qui représen­ taient habituellem ent les plus im portantes vérités, la Révélation et la Rédemption, constituaient la synthèse de riches sujets propres à la décoration des églises. A l’époque romane, tout le bloc de l’autel ainsi que antepedia et menses furent abondamment décorés de bas-reliefs. De riches ensembles om am entaux de l’arch i­ tecture extérieure des églises sont le point de départ pour la construction des retables rom ans et de prem iers retables gothiques à l ’ouest d e l ’Europe. Une inspi­ ration de plus apportèrent les compositions des vitraux. L’a r t gothique h érita du style roman les retables dotés des tableaux disposés en perm anence a u dessus de l’autel. Avec le temps, les parties m édianes prennent de l ’im portance, cependant les panneaux qui les accompagnent restent immobiles à la deuxièm e m oitié du XlV-e et la prem ière du XV-e siècles.

Très caractéristique pour l’époque gothique est le retable à panneaux ferm ant: c ’est une réalisation qui illustre bien l’époque avec ses théories esthétiques, m étho­ dologiques et sa façon de voir le monde. La construction d ’u n pareil autel rappelle, comme l’ostensoir, le plan transversal de l’église. Dans cette conception, l’autel fut l’accent principal du choeur, des nefs latérales et des chapelles; il fu t égalem ent un des plus im portants moyens de com m uniquer avec les fidèles, d ’exercer sur eux une influence idéologique et culturelle. P a r conséquent, ses sujets plastiques tenant le rôle des „Livres pour pauvres” devaient, dans leur construction, tenir compte de la méthodologie de renseignem ent et prendre en considération la com­ munication des notions littéraires et idéologiques. Ainsi, l’on aperçoit dans ces retables des schémas idéologiques et formels recommandés pour la construction du sermon, subordonnés aux principes didactiques de l’intérieur de l’église et tenant compte de leur base théologique et littéraire. Le prem ier m onum ent de l’art polonais qui illustre déjà le program m e complet du retable à panneaux est l’autel de G ru­ dziądz (env. 1300). Parm i les autels postérieurs où l’on constate, comme chez les Tchèques, en Slovaquie et en Hongrie, les parties m édianes sculptées accompagnées des panneaux peints, il convient de citer l ’autel de Ptaszkow a (env. 1440) et l’autel de l’église Notre-Dame de Gracovie réalisé p a r Wit Stosz. A la base de leur con­ struction, de même que dans plusieurs autres autels en Pologne, figurent princi­ palement les idées littéraires spécifiquement polonaises dans la présentation de la

vie du Christ, de M arie et des saints: ceci les différencie des autels de l'Europe occidentale et méridionale.