View of Materiały Archiwum Kurii Siedleckiej

(1)

M I S C E L L A N E A

ST. LITAK, ST. LAZAR

M ATERIAŁY ARCHIWUM K U RII SIE D L E C K IE J

Dzięki życzliwości i poparciu ks. bpa Św irskiego, w listop a dzie i 956 r. w A rchiw um K urii Siedleckiej przeprow adzona zo stała kw erenda *), w czasie której w szystkie księgi i luźne poszyty tego archiw um — za w yjątkiem ak t konsystorza janow skiego pow stałych po 1818 r. — otrzym ały tym czasow e n u m ery i zostały prow izorycznie zinw entaryzow ane. N um ery dla poszczególnych ksiąg zostały um ieszczone na k a rtk a ch i włożone do ksiąg. D la każdego volum inu sporządzono osobną k a rtę in w en taryzacy jną, na której podano ty tu ł księgi, k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ę jej zaw ar tości i stan zachow ania. K a rty te w liczbie 168 zn ajd u ją się w p ra cowni In sty tu tu G eografii H istorycznej Kościoła w Polsce w L u blinie.

W spomniane arch iw u m posiada dość różnorodny m ate ria ł ręk o piśm ienny tyczący się terenó w daw nej diecezji łuckiej, także poznańskiej i lubelskiej oraz późniejszej diecezji podlaskiej z sie dzibą w Janow ie P odlaskim w zględnie w Siedlcach. W ystępow anie w tym archiw um źródeł z diecezji łuckiej, poznańskiej i lubelskiej związane jest z genezą diecezji podlaskiej. B iskupstw o podlaskie, erygow ane 2 VII 1818 z siedzibą w Janow ie Podlaskim , pow stało bowiem z części w ym ienionych poprzednio diecezji. Istniało ono do 22 V 1867 r., kiedy to ukazem carskim zostało zniesione. Stolica Apostolska adm in istrację jego przekazała biskupom lu b el skim. Dopiero po I w ojnie św iatow ej, w r. 1918 nastąpiło wzno w ienie tegoż biskupstw a. Jego siedzibą, podobnie jak w r. 1818, był Janów Podlaski. Z pow odu b rak u odpow iednich pom ieszczeń, została ona następnie przeniesiona do Siedlec.

W archiw um tym dają się w yróżnić dw ie g rupy źródeł, pozo stające w związku z powyższym i inform acjam i o pow staniu die

* Oprócz autorów tej notatki, k w eren d ę p rzeprow adzała także m gr J. Zawadzka.

(2)

cezji podlaskiej. Do pierw szej należeć będą a k ta sprzed czasu pow stania diecezji w Janow ie, tj. sprzed r. 1818, do drugiej n atom iast ak ta pow stałe w w y n ik u urzędow ania k u rii podlaskiej. M ateriał źródłow y sprzed r. 1818 odnosi się przede w szystkim do ty ch terenó w w yżej w spom nianych diecezji, które włączone zostały do diecezji podlaskiej. W yróżnić tu m ożna bardziej jedno lite zespoły akt, jak np. ak ta o ficjalatu i konsystorza janow skiego lub ak ta w izytacji diecezji łuckiej. Duża część tego m ateriału znalazła się w ty m archiw u m przypadkow o. W edług inform acji uzyskanych w k u rii zeb ran a została w lata ch 1934— 1938 w czasie w izytacji przeprow adzonej przez biskupa Sokołowskiego i jego n otariu sza ks. Szklarskiego. M ateriał ten będzie omówiony w edług poszczególnych rodzajów źródeł.

N ajliczniejszy zbiór archiw aliów w archiw um siedleckim sta now ią ak ta oficjalatu i konsystorza janow skiego (104 vol.). N aj starsza księga obejm uje spraw y z la t 1469— 1486. N astępna za czyna się dopiero od r. 1539. Z okresu do końca XV I w. pow ażniej sze luki pochodzą jedy n ie z la t 1565— 1569 i -1592—-1600. W w. X V II najw iększa luka pochodzi z lat 1608— 1615. A kta kon systorskie z w. X V III i pocz. X IX na ogół są kom pletne. Należy zaznaczyć, że księgi m niej więcej do poł. X V III w. są zatytułow a ne A cta o ficii, Janoviensis, n ato m iast późniejsze Acta consistorii Janoviensis. S ta n ich zachow ania określić m ożna jako dobry.

W ym ienione wyżej księgi posiadają bardzo liczne obiaty do k u m en tów fu nd acy jn y ch i erek cy jn y ch p arafii i klasztorów . Dla p rzy k ła d u m ożna podać księgę z la t 1539— 1542, k tó ra zaw iera m iędzy in n y m i dokum ent fu n d acy jn y arch id iak onatu łuckiego, akt w yłączający osoby duchow ne spod sądow nictw a świeckiego, de k r e t królew ski przeciw ko innow iercom itp. K sięga z lat 1543— 1544 podaje przepisane z oryginałów tek sty dokum entów dla m iasta Jan o w a z la t 1465 i 1497, dokum ent fu n dacyjn y koś cioła w K uczynie z r. 1419 oraz przyw ilej W itolda W. Ks. L itew skiego z r. 1428 zapisujący różne dobra kapitule łuckiej. W innych księgach zn ajd u jem y np. przyw ilej dla klasztoru franciszkanów w D rohiczynie (księga n r 59), przyw ilej dla w ójtostw a janow skie go z r. 1503 (nr 70), w zm ianki o pożarze m iasta Janow a (nr 73 i 122), fu n d acje dom inikanów w Janow ie (nr 118) oraz dokum enty zw iązane z erek cją kościoła szpitalnego w M iędzyrzecu (nr 121). K sięga z la t 1656— 1659 oprócz dokum entów fundacyjnych róż n ych kościołów, m. in. kościoła i k lasztoru k arm elitó w w Białej Podlaskiej, zaw iera rów nież S ta tu s dioecesis luceoriensis, gdzie kolejno są w ym ienione d ek anaty i parafie in Podlachia. W księ

(3)

dze tej wyliczono ponadto M onasteria regularium in dioecesi lu- ceoriensi. Z najdu jem y tu rów nież obszerny Processus exam inis approbations et decisionis m iraculorum , gratiarum ... ad sacrum imaginem... Virginis Mariae w kościele dom inikańskim w Łucku, w raz z Konnotacją starodaw nych cudów. W księdze zaś z lat 1700— 1701 zaw arty jest opis diecezji łuckiej z inform acjam i o jej początkach i listą biskupów , spory o p raw a p a tro n a tu oraz S ta tu s dioecesis luceoriensis et brestensis Rom am ... pro in fo rm atione transmissus...

D rugą stosunkow o liczną grupę m ateriałów stanow ią w izytacje (około 25 vol.). Dotyczą one terenów leżących w obrębie daw nej diecezji łuckiej, poznańskiej i lubelskiej, jak też terenów pow sta łego w r. 1818 biskupstw a podlaskiego. Są to dekan aty: w Białej, Brańsku, Drohiczynie, Jan o w ie Podlaskim , K am ieńcu, Lataw icach, Łosicach, Siedlcach, Stężycy, Szereszowie i W ęgrowie. N ajstarsza księga w izytacji pochodzi z r. 1662. N astępne pochodzą z okresu od 1700 do 60 la t X IX w. N a w yróżnienie zasługują w izytacje bis kupów łucko-brzeskich M ikołaja i F ranciszka Prażm ow skich z lat

1662 i 1700. A n drzeja S tanisław a K ostki Załuskiego z I poł. X V III w., W ojciecha Skarszew skiego, bisku p a lubelskiego z pocz. X IX w. oraz w izytacje biskupów janow skich, ja k M arcelego G u t kowskiego z 20 i 30 la t X IX w. i B eniam ina Szym ańskiego z lat 1859 i 1860.

W izytacje te, z w y jątk iem w izytacji G utkowskiego, są op ra w ione w księgi, k tó re obejm ują po jed n y m lu b k ilk a dekanatów . N iektóre spośród tych ksiąg zszyte zostały dopiero w X IX w. Oprócz nich znajd u ją się w A rchiw um K u rii Siedleckiej liczne w izytacje różnych kościołów, będące w stan ie luźnym lu b też przypadkow o w szyte w księgi pow stałe z różnych a k t w X IX w.

W spomniane w izytacje w zasadzie nie różnią się jeśli chodzi 0 treść od w izytacji znajdujący ch się w in n y ch archiw ach kościel nych. A więc podają, oprócz zew nętrznego opisu zabudow ań koś cielnych, plebańskich, klasztornych, szpitalnych, szkolnych itp. oraz opisów okręgów p arafialn y ch i obszernych spisów sp rzętu, szat j naczyń liturgicznych składających się n a w yposażenie da nego kościoła czy kaplicy, także i obszerny m ate ria ł do podstaw gospodarczych poszczególnych in sty tu cji kościelnych. Z w raca je d nak uw agę b rak porządku i staranności p rzy ich redagow aniu 1 uk ładaniu w księgi, co rzuca się w oczy gdy się je porów na z w i zytacjam i np. b iskupstw a krakow skiego.

Z asługuje na uw agę duża ilość regestów i odpisów dokum en tów znajdujących się w pow yższych w izytacjach, w śród których

(4)

często spotyka się regesty i odpisy dokum entów fundacyjnych i erek cy jn y ch p arafii i klasztorów , nie zawsze naw et zn ajd u ją cych się w obrębie granic diecezji podlaskiej. Np. w księdze pow stałej w r. 1831 (nr 139) z fragm entów różnych wcześniejszych w izytacji diecezji łucko-brzeskiej, zn ajdujem y m. in. erectio ecclesiae parochialis m ielnicensis (r. 1513), erectio ecclesiae in oppido K u r n ik dioecesis poznanensis (r. 1529) oraz szereg innych, jak erectio ecclesiae K om oroviensis, erectio ecclesiae Horoden- sis itd.

Liczne regesty i odpisy dokum entów zaw ierają też księgi wi zy tacyjn e z la t 1662 (nr 92), 1726— 1729 (nr 79), 17-37 (nr 77), 1737 (nr 80), 1761 (nr 81), 1791— 1792 (nr 90), 1811 (nr 143), 1831 (nr 27), 1831 (nr 139), 1859— 1860 (nr 82 i 83).

Je d n ą z w ażniejszych pozycji stanow i w izytacja generalna p a rafii w K odniu, w ykonana 10 X I 1811 r. przez W ojciecha S k ar szewskiego, biskupa lubelskiego (nr 143). W w izytacji tej znaj d u jem y obszerne dane dotyczące początków tej parafii, m. in. od pis dokum entu erekcyjnego oraz regesty i odpisy licznych doku m entów donacyjnych dla tego kościoła. O pisana jest w niej rów nież erek cja kościoła szpitalnego św. D ucha w Kodniu.

W n iek tó ry ch księgach obok w izy tacji m ożna rów nież spotkać inne ak ta kościelne i świeckie, ja k np. odpisy bulli papieskich, listy p asterskie (nr 44), spisy pogłównego i tabele podatkow e (nr 27).

A k ta biskupów janow skich pochodzą z dość dużym i lukam i z la t 1819— 1867. J e st ich 4 księgi. M ateriał w nich zaw arty jest bardzo rozm aity. M. in. są tu ogłaszane przy różnych okazjach listy pasterskie, postanow ienia konsystorza generalnego oraz ko respo nden cje biskupów z w ładzam i państw ow ym i. W księdze z lat

1857— 1865 (nr 167) znaleźć m ożna in te resu jąc y m ate ria ł do roz ruchów w arszaw skich w r. 1861 i pow stania styczniowego.

Na szczególną uw agę zasługują 4 księgi przechow yw ane w tym archiw um , z k tó ry c h dw ie noszą ty tu ł L iber iu riu m ecclesiarum parochialium . K sięgi te zaw ierają przew ażnie odpisy dokum entów fu n d acy jn y ch i erek cy jn ych in sty tu cji kościelnych, a zwłaszcza parafii, w y stępu jący ch —• jak m ożna sądzić z pobieżnego ich p rze jrz e n ia — na ty ch teren ach diecezji łucko-brzeskiej, któ re w łączone zostały do diecezji podlaskiej. Dwie z nich pow stały w w. X V II (nr 76, 141), pozostałe (nr 45 i 138) w r. 1831. W ydaje się, że podobne księgi sporządzono w X V II w zględnie XV III w. dla teren ów całej diecezji łucko-brzeskiej.

(5)

Dla dziejów gospodarczych dużą w artość p osiadają księgi upo sażeń i księgi inw entarzow e samego bisku p stw a jak i poszczegól nych p arafii w niektórych dekan atach diecezji łuckiej. K siąg ty ch zachowało się 4. Pochodzą one z la t 1428— 1748 (nr 87), 1711 (nr 18), 1740 (nr 144), 1797— 1806 (nr 156). K sięga z r. 1711 obej m uje parafie w dekanatach: janow skim , kam ienieckim , szereszow - skim, węgrow skim . Pozostałe 3 księgi dotyczą bądź uposażenia biskupstw a łuckiego, bądź innych in sty tu cji kościelnych będą cych na teren ie tej diecezji. Oprócz opisów uposażeń i in w en tarzy in sty tu cji kościelnych, zn ajdują się w nich rów nież odpisy do kum entów , w ypisy z ksiąg grodzkich i ziem skich oraz d e k re ty try b u n alsk ie lubelskie. Cenna z uw agi na przepisane w niej doku m enty jest w spom niana już księga z la t 1428— 1748. Są w niej w tra n su m p ta ch m. in. dokum enty W itolda i Z ygm unta, W ielkich K siążąt Litew skich. K sięga natom iast z r. 1740 stanow i dokładny inw entarz dóbr bisku pstw a łuckiego, podaje liczne regesty doku m entów dla tegoż bisk upstw a oraz obszerny opis zam ku jan o w skiego.

Księgi m etrykaln e, k tó ry c h w archiw u m ty m nie m a w iele (3 vol.), pochodzą z okresu od końca X V III w. do poł. w. X IX i dotyczą m iejscowości Kodeń, K ukóryki, K urzaw ka, Neple, Sa- mowice. Księgi m etry k aln e ludności praw osław nej wsi Chłopków w liczbie 4 vol. pochodzą z II poł. X IX w.

Należy rów nież w spom nieć o 5 księgach odnoszących się do klasztoru bazylianów w Białej Podlaskiej (nr n r 66, 130, 134, 135, 136). N a uw agę zasługują księgi z w ykazam i przychodów i roz chodów tego klasztoru w II poł. X V III i pocz. X IX w. (n r 66, 134) oraz inw entarz ruchom ości i nieruchom ości z r. 1841 (nr 136).

Oprócz w ym ienionych poprzednio m ateriałów , k tó ry ch cha ra k te r m ożna było łatw o określić, arch iw u m to posiada 17 vol. zaw ierających najrozm aitszy m ate ria ł źródłow y. W edług dat um ieszczonych w ich ty tu łach, pow stały one w ciągu X V III i X IX w. Nie w każdym w ypadku da się ustalić ich przynależność kancelaryjną. W księgach ty ch spotkać m ożna różne dokum enty fundacyjne, erekcy jne lub inne dla p arafii i klasztorów , bulle p a pieskie, w izytacje kościołów, protokoły z posiedzeń konsystorza, listy pasterskie, korespondencje biskupów , w ypisy z ksiąg m ie j skich, rozporządzenia rządow e itp. W n iektóry ch księgach z n aj du ją się naw et oryginalne dokum enty. W ym ienić tu należy przede w szystkim księgi: n r 15, w k tórej jest 7 tak ich dyplom ów z XVI w., n r 137, gdzie są bulle papieży, m. in., B en ed yk ta XIV, K lem ensa X III, P iusa VI oraz dokum ent z r. 1505 dla kościoła

(6)

w K urow ie. W spom niane wyżej 17 vol. można by podzielić ogól nie na kilk a rodzajów. N ajw iększą w artość przedstaw iają te vol., w k tó ry c h są odpisy i oryginały dokum entów dla parafii i klasz torów . Nie bez w artości będą rów nież te, w których przew ażają odpisy różnych rozporządzeń w ładz państw ow ych i kościelnych. T rzeba także w spom nieć o księgach zaw ierających stosunkowo bogaty m ate ria ł dla m iasta K odnia i wsi Chłopków, a zwłaszcza © 4 vol. zaw ierających opis m iasta K odnia pod względem histo- ryczno-kościelnym , własnościowym , topograficznym i statystycz nym , w okresie od II poł. X V III do końca X IX w. Obok powyż szych są rów nież we w spom nianym archiw um inne księgi nie po siadające ty tułów , a zaw ierające w artościow e źródła. W jednej z nich (nr 131), pow stałej praw dopodobnie na przełom ie XVIII i X IX w., zn ajd u je się np. odpis dokum entu erekcyjnego semina riu m duchow nego w Jan o w ie Podlaskim .

P rzed staw ion y wyżej m ate ria ł źródłow y m a podstaw ow e zna czenie do opracow ania dziejów Kościoła na terenach objętych X IX -w iecznym i granicam i diecezji podlaskiej. Dużą w artość bę dzie on rów nież posiadał dla b adania dziejów osadnictw a na Pod lasiu od końca XV w. Ź ródła A rchiw um K u rii Siedleckiej dotych czas nie b yły w y ko rzy sty w an e dla p rac naukow ych. Byłoby rze czą pożyteczną zbadanie pochodzenia m ateriałów wspomnianego archiw u m i odszukanie dalszych archiw aliów byłej diecezji łucko- brzeskiej.