Tomczak, Andrzej
"Archiwum Ziem Pruskich. Studium
achiwoznawcze", Irena
Janosz-Biskupowa, "Roczniki
Towarzystwa Naukowego w
Toruniu" R. 77, 1972, z. 3 [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 383-384
1975
R
E
C
E
N
Z
J
E
I
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
I r e n a J a n o s z -B is k u p o w a , A r c h iw u m Z ie m P r u s k ic h . S t u d i u m a r c h iw o z n a w c z e , W a rsz a w a — P o z n a ń 1974, R o cz n ik i T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu , R. 77 za r o k 1972, z e s z y t 3, ss. 283.
D z ieje a rc h iw ó w p o ls k ic h w o k re s ie f e u d a ln y m są w c ią ż jeszcze n ie d o s ta te c z n ie z n an e . Do a rc h iw ó w , o k tó ry c h do n ie d a w n a p r a k ty c z n ie n ie m a l n ic n ie b y ło w ia d o m o , n a le ż a ło A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h , je d y n e A rc h iw u m w y tw o rz o n e w d a w n e j R ze c z y p o sp o lite j p rz e z re p re z e n t a c ję s ta n o w ą . A r c h iw u m p o w sta ło b o w ie m w w y n ik u d z ia ła ln o ś c i a k to tw ó rc z e j z ja z d ó w i s e jm ik ó w P r u s K ró le w sk ic h . I r e n a J a n o s z - - B is k u p o w a w y p e łn iła t u s w o ją p r a c ą d o tk liw ą lu k ę a je j m o n o g ra fia m u s i zn aleź ć ż y cz liw e p rz y ję c ie w co n a jm n ie j d w ó c h k o ła c h o d b io rc ó w : u osób z a jm u ją c y c h się d z ie ja m i P r u s K ró le w sk ic h , a z w łasz cz a ich u s tr o je m s ta n o w y m , o ra z u osób b a d a j ą c y c h d z ie je a rc h iw ó w p o lsk ic h .
P r a c a s k ła d a się z 4 ro z d z ia łó w o ra z I n w e n ta r z a id e a ln e g o A r c h i w u m Z ie m
P r u s k ic h lic z ąc e g o 711 re g e s tó w p o je d y n c z y c h a k tó w o ra z t y tu ły trz e c h k sią g .
W a n e k s a c h w y d ru k o w a n o : n a js t a r s z y sp is z a w a rto ś c i A rc h iw u m z 1615 r o k u o ra z k o n k o rd a n c ję s y g n a tu r ró ż n y c h s p isó w i in w e n ta rz y . C ało ść z a m y k a w y k a z c y to w a n y c h ź ró d e ł i l i t e r a t u r y o ra z in d e k s o só b i n a z w g e o g ra fic z n y c h . K o n s t r u k c ja m o n o g ra fii j e s t ty p o w a d la te g o r o d z a ju p ra c a rc h iw o z n a w c z y c h . P u n k te m w y jś c ia j e s t in s ty tu c ja w y tw a r z a ją c a a k ta , z k o le i o m ó w io n a z o sta ła je j d z ia ła ln o ś ć a k to tw ó rc z a , n a r a s ta n ie i d z ie je a rc h iw u m , w re sz c ie p ro b le m je g o r e k o n s tr u k c ji. R o zd z ia ł I P o w s ta n ie i o r g a n iza c ja r e p r e z e n ta c ji s ta n ó w p r u s k ic h d o ty k a p r o b le m a ty k i z n a n e j ju ż sze ro k o z lite r a t u r y . N ie m n ie j A u to rk a d a ła t u sw ó j w ła s n y w y k ła d o p a rty ta k ż e o w ła s n ą z n a jo m o ść ź ró d e ł. P r z e d s ta w ia p rz y ty m , oczy w iście w d u ż y m s k ró c ie , c a ło k s z ta łt d z ie jó w p r u s k ie j r e p r e z e n t a c ji s ta n o w e j od czasó w n a jd a w n ie js z y c h aż p o p ie rw s z y ro z b ió r P o ls k i.
W d ru g im ro z d z ia le D zia ła ln o ść a k to tw ó r c z a z ja z d ó w i s e jm ik ó w p r u s k ic h z a ję ła się A u to r k a te m a ty k ą d o ty c h c z a s n ie m a l z u p e łn ie d z ie w icz ą . Z a p re z e n to w a ła tu w y n ik b a d a ń n a d k a n c e la r ią s e jm ik ó w i z ja z d ó w s ta n o w y c h , to j e s t n a d je j o r g a n iz a c ją o ra z s a m y m i a k ta m i w k a n c e la r ii p o w s ta ją c y m i. C ie k a w e s ą m ię d z y in n y m i w y w o d y n a t e m a t re c e só w . S p o rz ą d z a n e d la u ż y tk u w ie lk ic h m ia s t n ie n o s iły c h a r a k t e r u a k tó w o fic ja ln y c h i n ie b y ły g ro m a d z o n e w A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h . C h o ć m o ż e n ie w s z y s tk ie z a g a d n ie n ia u d a ło się p rz e d s ta w ić ró w n ie w y c z e rp u ją c o , r o z d z ia ł r y s u je dość w y ra ź n y o b ra z k a n c e la r ii p o w o ły w a n e j d la o b s łu g i k a ż d o r a zow ego s e jm ik u w o p a rc iu o s e k r e ta r z y w ie lk ic h m ia s t p ru s k ic h . N a jb a r d z i e j in te r e s u ją c y j e s t r o z d z ia ł I I I P o w s ta n ie i lo s y A r c h i w u m Z ie m P r u s k ic h . P r z e k o n y w a ją c o p o k a z a n o w n im g e n e z ę a rc h iw u m s ta n o w e g o , n a d k tó ry m ju ż w X V w ie k u p ie c zę s p r a w o w a ł T o ru ń . Z k o le i o m ó w io n o : p rz e jm o w a n ie a k t do A rc h iw u m w T o r u n iu , n a d z ó r n a d n im ze s tr o n y s ta n ó w , c zę ste r e w iz je , m ie js c e i sp o só b p rz e c h o w y w a n ia a k t s ta n o w y c h o b o k a k t m ie js k ic h T o r u n ia , p o ż a r A r c h i w u m w 1703 ro k u , w y k o rz y s ty w a n ie a k t z A rc h iw u m p rz e z s ta n y . K o ń c o w a część ro z d z ia łu o m a w ia lo sy A rc h iw u m p o 1772 r o k u n a tle lo só w całeg o a rc h iw u m m ie js k ie g o T o r u n ia . C h a r a k t e r n ie c o m a rg in e s o w y p o s ia d a u s tę p o p r z e d r u k a c h w ię k sz y c h p a r t i i d o k u m e n tó w z A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h .
O s ta tn i ro z d z ia ł p r a c y P r o b le m r e k o n s tr u k c ji A r c h i w u m Z ie m P r u s k ic h w y k ra c z a p o za a rc h iw o z n a w s tw o w c h o d z ą c w p r o b le m a ty k ę m e to d y k i a rc h iw a l n e j. P r z e p ro w a d z iła t u A u to r k a a n a liz ę z a c h o w a n y c h s p isó w sw e g o A rc h iw u m . J e s t t u n ie c o p o w tó rz e ń w s to s u n k u d o te k s t u ro z d z ia łu p o p rz e d n ie g o , c h y b a j e d n a k n ie do u n ik n ię c ia . N a s tę p n ie d o k o n a n o p ró b y o k re ś le n ia , czy m w ła śc iw ie b y ło A r c h iw u m Z ie m P r u s k ic h i n a czy m p o le g a p r o b le m je g o re k o n s tr u k c ji. J e s t to je d n o c z e ś n ie u z a s a d n ie n ie m e to d y , w e d łu g k t ó r e j sp o rz ą d z o n o n a s tę p u ją c y w d a lsz e j k o le jn o ś c i
I n w e n ta r z id e a ln y A r c h iw u m . S p r a w a o k a z a ła się n ie t a k p r o s ta i z a s łu g u je n a
p o d k re ś le n ie ta k ż e w re c e n z ji.
384 R e ce n zje i o m ó w ie n ia
Z w y k le b y w a ta k , że a k t a n a ro s łe w k a n c e la r ii ja k ie jś i n s ty tu c ji o trz y m u ją n a z w ą a rc h iw u m te j in s ty tu c ji. W w y p a d k u j e d n a k k a n c e la rii z g ro m a d z e ń s ta n o w y c h n ie b y ło s ta łe j k a n c e la rii, a co w ię ce j a k ta n a ro s łe w tra k c ie t r w a n ia z ja z d u czy s e jm ik u w ę d ro w a ły n a s tę p n ie w ró ż n e m ie js c a z a s ila ją c a r c h iw a w ie lk ic h m ia s t, a r c h iw a p a n ó w ra d y . T y lk o n ie ja k o o fic ja ln e a k t a p rz e k a z y w a n o p o d o p ie k ę T o r u n io w i, a i to n ie w sz y stk ie , bo a k ta s ą d o w e z a b i e r a ł z w y k le b is k u p w a rm iń s k i
do sieb ie. A w ię c w sz y s tk ie a k ta , k tó re w n a s tę p s tw ie o b r a d z g ro m a d z e ń s ta n o w y c h p o w s ta w a ły , n ie tw o rz y ły tego, co m o ż n a n a z w a ć A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h . N a z w a A rc h iw u m Z iem P r u s k ic h p o ja w iła się w s to s u n k u do ty c h a k t, k tó r e p o z a k o ń c z e n iu k a ż d e g o s e jm ik u z a b ie r a ł do T o r u n ia s e k r e ta r z te g o m ia s ta . A le i tu ta j tre ś ć p o ję c ia « A rc h iw u m Z ie m P r u sk ic h » n ie r y s u je się p ro s to . W X V II— X V I II w ie k u d e fa c to n a z w a t a o z n a c z a ła ty lk o s to su n k o w o n ie lic z n e a rc h iw u m d o k u m e n to w e (złożone z d o k u m e n tó w s e n s u s tric to ). Do T o r u n ia p rz y w o ż o n o je d n a k ta k ż e in n e lu ź n e a k t a s ta n o w e łą c z o n e p o te m w fa s c y k u ły . O so b y p o rz ą d k u ją c e a rc h iw u m to ru ń s k ie w X I X w ie k u z a lic z y ły te fa s c y k u ły ta k ż e do A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h . M am y w ię c ju ż d w a h is to ry c z n e p o ję c ia A rc h iw u m , w c z e śn ie jsz e i p ó ź n ie jsze .
Co g o rsz a, w d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u cało ść, j a k ą d o ty c h c z a s m n ie j w ię ce j A rc h iw u m tw o rz y ło , ro z b ito , a a k t a s ta n o w e w y m ie sz a n o z m ie js k im i. Z ty m m o m e n te m p rz e s ta ło is tn ie ć fiz y c z n ie w y o d rę b n io n e A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h .
P r z y r e k o n s tr u k c ji A rc h iw u m tr z e b a w ię c p o d ją ć d e cy z ję , co b ę d z ie m y r e k o n s tru o w a ć . P ie rw s z a m o ż liw o ść, to o d tw o rz e n ie cało śc i a k t n a r a s ta ją c y c h p o d c za s z g ro m a d z e ń sta n o w y c h . W ó w czas o d tw o rz y lib y ś m y j e d n a k ja k ie ś „ id e a ln e ” a r c h i w u m , k tó r e w rz e c z y w isto śc i n ig d y n ie is tn ia ło , p o n ie w a ż , j a k p o w ie d z ia n o w y ż e j, n ig d y a k t a w cało śc i n ie b y ły z b ie ra n e i ra z e m p rz e c h o w y w a n e . S łu s z n ie te ż a u to r k a z ta k ie j d ro g i z re z y g n o w a ła . O g ra n ic z y ła się n a to m ia s t do ty c h a k t s ta n o w y c h , k tó r e g ro m a d z o n o w T o ru n iu . T u je d n a k , j a k w ie m y , is tn ia ły te ż d w a z b io ry a k t, k a ż d y o n a z w ie A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h , w c z e śn ie jsz y i p ó ź n ie jsz y . W cz e śn iejsz y z re k o n s tr u o w a ć s to su n k o w o ła tw o . D o k u m e n ty s ta n o w e ro z s ia n e s ą d ziś w ś ró d m ie js k ic h w z b io rz e d o k u m e n tó w A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w T o ru n iu . P ó ź n ie js z y z re k o n s tr u o w a ć t r u d n i e j, część a k t ro z s ia n a j e s t w ró ż n y c h p o s z y ta c h te g o A r c h i w u m , a le p rz e d e w sz y s tk im n ie d a d z ą się w p e łn i o d tw o rz y ć fa s c y k u ły o n ie z n a n e j szczegółow o p ie rw o tn e j z a w a rto ś c i. W te j s y tu a c ji a u to r k a p o szła in n ą je sz c z e d ro g ą , c h y b a je d y n ie m o ż liw ą . W p r o w a d z iła s w o je w ła s n e p o ję c ie A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h . Z a lic z y ła do n ie g o n ie ty lk o w sz y s tk ie z a c h o w a n e w T o r u n iu a k t a m a ją c e w s k a z a n ą s w ą p rz y n a le ż n o ś ć a r c h i w a ln ą d a w n y m i s p is a m i A r c h iw u m Z iem P r u s k ic h , a le ta k ż e w sz e lk ie in n e a k ta o d n a le z io n e w T o r u ń s k im A rc h iw u m , k tó r e p o c h o d zą z k a n c e la r ii s e jm ik ó w p r u s k ic h , a k tó r e n ie b y ły p rz e z n a c z o n e d la m ia s ta T o r u n ia . S ą to n a jc z ę ś c ie j a k ta a d re s o w a n e do s ta n ó w p ru s k ic h , a lb o ta k ie , k tó r e z u w a g i n a s w ą tr e ś ć ty c z y ły og ó łu s ta n ó w . I n w e n ta r z id e a ln y A r c h iw u m o d tw o rz o n y p rz e z a u to r k ę o b e jm u je t a k w ła ś n ie ro z u m ia n e A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h . O d tw a r z a ją c n ie c a łk ie m k o n k re tn e , a le w ja k im ś s to p n iu „ id e a ln e ” A rc h iw u m m o g ła m u te ż a u to r k a n a d a ć u k ła d d o w o ln ie p rz e z s ie b ie w y b ra n y . I w re z u lta c ie w części p ra c y z a ty tu ło w a n e j
I n w e n ta r z id e a ln y o trz y m a liś m y w u k ła d z ie c h ro n o lo g ic z n y m z e s ta w ie n ie re g e s tó w
w sz y s tk ic h a k tó w p rz e c h o w y w a n y c h w T o r u n iu , k tó r e w e d łu g ró ż n e g o r o d z a ju k r y te rió w p o w in n y w c h o d z ić do z a so b u A rc h iw u m Z ie m P r u s k ic h .
W a rto ść p ra c y p o d n o s i fa k t, że n ie k tó r e z a g a d n ie n ia p ró b o w a n o p rz e d s ta w ić n a tle p o ró w n a w c z y m . P o d k r e ś la n o w ię c w w ie lu w y p a d k a c h ró ż n ic e w z g lę d n ie a n a lo g ie z K o ro n ą , P r u s a m i K sią ż ę c y m i, czy P o m o r z e m Z a c h o d n im .
M o n o g ra fia o p a r ta j e s t o s z e ro k ą p o d s ta w ę ź ró d ło w ą . K w e r e n d ę p ro w a d z o n o w a r c h iw a c h i b ib lio te k a c h G d a ń sk a , P e lp lin a , O lsz ty n a , K ra k o w a i W a rsz a w y . N a jw ię c e j o czy w iście m a te r ia łó w d o s ta rc z y ło A rc h iw u m P a ń s tw o w e w T o r u n iu , ja k o s p a d k o b ie rc a a rc h iw u m m ie js k ie g o , w k tó r y m p rz e c h o w y w a n o p r u s k ie a k t a s ta n o w e. P r a c a I r e n y J a n o s z -B is k u p o w e j n ie m o g ła te ż p o m in ą ć p e w n y c h fa k tó w z d z ie jó w A rc h iw u m T o ru ń sk ie g o . A r c h iw u m to n ie p o s ia d a d o ty c h c z a s sw e j m o n o g ra fii. B yć m oże b a d a n i a n a d d z ie ja m i te g o A rc h iw u m o ra z p ra c e n a d re k o n s tr u k c ją jeg o z a so b u z o k re s u sta ro p o lsk ie g o p o z w o lą d o rz u c ić ja k ie ś n o w e u z u p e łn ie n ia i d o r e c e n z o w a n e j t u p ra c y .
