Działalność Polskiego Związku Zachodniego w Okręgu Mazurskim

Baryła, Tadeusz

Działalność Polskiego Związku

Zachodniego w Okręgu Mazurskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 265-276

T a d e u sz B aryła

DZIAŁALNOŚĆ POLSKIEGO ZWIĄZKU ZACHODNIEGO

W OKRĘGU MAZURSKIM

W działalności Zw iązku O brony K resów Z achodnich — Polskiego Zw iąz­ ku Zachodniego w ażne m iejsce zajm ow ała p ro b lem aty k a ziem polskich pozo­ stałych w granicach Rzeszy. Obszar P ru s Wschodnich, zam ieszkały w znacz­ n ym stopniu przez ludność polską, pełnił szczególną rolę w polityce niem iec­ k iej zm ierzającej do rew izji gran icy polsko-niem ieckiej h

Po klęsce w rześniow ej am b itn y m zam iarem , odbudow anego w końcu 1942 r., Polskiego Z w iązku Zachodniego (dalej PZZ) było całościowe opraco­ w anie prob lem aty k i zw iązanej z postulow aną granicą zachodnią Polski, w któ rej to mieściło się także zagadnienie przyszłości P ru s W schodnich 2. S p ra ­ w y ludnościowe stan o w iły jeden z n ajb ardziej k o n tro w ersy jn y ch problemów, gdyż określenie zakresu zm ian tery to rialn y ch m usiało także prow adzić do u stalenia liczby ludności polskiej na obszarach postulow anych. Pociągało to- za sobą konieczność rozstrzygnięcia kw estii stosunków narodow ościow ych, w yznaniow ych, postępów germ anizacji i przyszłych losów Niemców. Z daniem PZZ, czynnikiem rozstrzygającym o repolonizacji ziem postulow anych, p rz y założeniu, iż p rzew idyw ane w ysiedlenie Niemców będzie akcją długotrw ałą i nastręczającą duże trudności organizacyjne, m iała być obecność na ty ch ziem iach polskich robotników przym usow ych i polskiej ludności autochtonicz­ n ej 3. Zw iązek podjął prace zmierzające do skupienia w sw ych szeregach dzia­ łaczy zw iązanych z M azuram i i W arm ią oraz stałej p e n etracji obszaru Prus: Wschodnich. Jed n a k że działania te nie n a b ra ły cech system atyczności i tr w a ­ łości, zaś próba oddziaływ ania organizacyjnego przez utw orzenie Polskiego- Zw iązku Północnego nie w yszła z fazy p rac w s tępnych 4.

O bejm ujący na w yzw olonym obszarze Polski w ładzę Polski K o m itet W y

-1 Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h . G e n e z a i z a d a n i a , S t r a ż n i c a Z a c h o d n i a , -1922, s s 48—58; M . M r o c z k o , Z w i ą z e k O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h 1921—1934. P o w s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć , . G d a ń s k 1977; t e n ż e , Z d z i a ł a l n o ś c i Z w i ą z k u O b r o n y K r e s ó w Z a c h o d n i c h — P o l s k i e g o Z w i ą z k u Z a c h o d n i e g o n a p o g r a n i c z u P r u s W s c h o d n i c h го l a t a c h 1921— 1939, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r ­ m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1977, n r 2 , SS. 197—214. 2 W . W r z e s i ń s k i , P r z y c z y n k i d o p r o b l e m u w s c h o d n i o p r u s k i e g o w c z a s i e I I w o j n y ś t u i a - t o w e j , K M W , 1965, n r 1, s . 103; M . M u s i e l a k , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i w o k r e s i e o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j , D z i e j e N a j n o w s z e , 1979, n r 1, s s . 72, 74, 75. 3 B . S r o c k i , P o l s k a i N i e m c y w c z o r a j , d z i ś i j u t r o . C o k a ż d y P o l a k d z i s i a j o P o l s c e i N i e m c z e c h w i e d z i e ć p o w i n i e n , W a r s z a w a 1943, s s . 5, 8; M . M u s i e l a k , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d ­ n i w o k r e s i e o k u p a c j i , s s . 75 , 87; t e n ż e , «G l o s O j c z y z n y » — p i s m o d l a P o l a k ó w d e p o r t o w a ­ n y c h n a r o b o t y p r z y m u s o w e d o N i e m i e c , K w a r t a l n i k H i s t o r i i P r a s y P o l s k i e j , 1978, n r 2,. s s . 97, 98. 4 P o w o ł a n o R a d ę O r g a n i z a c y j n ą : S . S z w e d o w s k i , S t . M i c h a ł o w s k i , W . P o d w i ń s k i , L . R u t ­ k o w s k i , B . S r o c k i , F . B o g u n o w s k i , T . M i c h e j d a , E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , k t ó r a o p r a c o w a ł a m e m o r i a ł o r a z n a w i ą z a ł a k o n t a k t z e Z w i ą z k i e m M a z u r ó w : M . M u s i e l a k , P o l s k i Z i o i q z e k Z a ­ c h o d n i w o k r e s i e o k u p a c j i , s s . 75. B y ć m o ż e w z w i ą z k u z t y m m e m o r i a ł e m p o z o s t a j e z a c h o ­ w a n e o p r a c o w a n i e E . S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n y P r u s y W s c h o d n i e a P o l s k a , B i a ł a P o d l a s k a 1943,. Z b i o r y s p e c j a l n e O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h ( d a l e j O B N ) , P T H - R 195.

Zwolenia Narodowego (dalej PKWN) stanął, biorąc na siebie ciężar decyzji w spraw ie g ranicy wschodniej, przed problem em nad an ia koncepcji g ranicy zachodniej form y p ra k ty k i politycznej, w ym agającej podjęcia planow ych oraz organizacyjnych działań. W tych w a ru n k ac h doszło, jesienią 1944 r., do re a k ­ ty w o w ania PZZ, organizacji deklaru jącej aktyw izację działań społecznych ce­ lem przyw rócenia polskości ziemiom zachodnim i północnym 5.

PZZ w porozum ieniu z PK W N powołał Biuro Studiów celem pro w ad ze­ nia p ra c koncepcyjnych nad pow rotem ziem odzyskanych do Macierzy. P rz y ­ gotowało ono m ate ria ły dla g ru p operacyjnych. Z arząd G łów ny PZZ opraco­ w a ł 19 lutego 1945 r. M emoriał w sprawie ludności polskiej na Ś lą sku, P om o­ r z u Z achodnim i Prusach. W sc h o d n ic h 6. O pierając się n a dośw iadczeniach przy w y zw alaniu Śląska, w dokum encie wskazyw ano, iż należy ujednolicić akcję ochrony i opieki ludności polskiej na „obszarach rew in d y k o w an y ch ”. W inna ona leżeć w k o m petencjach pełnom ocników rządu, k tórym podlegaliby delegaci adm in istracji państw ow ej dobierający sobie siły pomocnicze spośród przedstaw icieli polskiej ludności m iejscow ej, legitym ujących się udziałem w w alce z niemczyzną. Do kom petencji pełnom ocników w inno także należeć w y ­ dzielenie Polaków spośród ogółu ludności niem ieckiej, zaś za przynależnych do narodowości polskiej należało uznać tych, którzy: „1 — b ra li czynny udział w w alce o polskość (plebiscytach) i należeli do organizacji i stow arzyszeń polskich; 2 — w yk azu ją znajomość m ow y polskiej i używ ają jej jako m ow y potocznej w życiu codziennym; 3 — są pochodzenia polskiego, co u w y d atn ia się w brzm ieniu nazw iska, zw iązkach oraz trad y cjach rodzinnych”. Memoriał ok reślał polski obszar etnograficzny w P ru s ac h W schodnich szacując, iż o bej­ m u je on około 31% pow ierzchni zam ieszkałej przez ponad 400 tys. o s ó b 7; p rz y czym sta n te n należałoby powiększyć o liczbę polskich robotników p rz y ­ m usow ych i jeńców w ojennych. W tym kontekście in teresujące jest stan o ­ wisko Z arządu Głównego PZ Z w ' kw estii obyw atelstw a polskiego tej lu d ­ ności. Byłoby ono uzyskiw ane w try b ie nad an ia przez pełnom ocnika osobom w ystęp u jący m o nie; pełnom ocnik podejm ow ałby decyzję wespół z organem ad m in istracji ogólnej, na podstaw ie opinii form ułow anej przez przed staw i­ cieli polskiej ludności m ie js c o w e j8.

5 C. B r o s z k i e w i c z [J . D u b i e l l , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i i j e g o z a d a n i a , G l o s L u d u . 1945, n .r 22; C . P i l i c h o w s k i , S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P Z Z z a o k r e s 1944— 1947, w y g ł o s z o n e n a W a l n y m Z j e i d z i e P Z Z 7— 8 X I I 1947 r . , S t r a ż n i c a Z a c h o d n i a , 1948, n r 3— 4, s s . 51, 52. G r u p a d z i a ł a c z y m a z u r s k i c h u c z e s t n i c z y ł a w u t w o r z e n i u Z w i ą z k u W y s i e d l e ń c ó w i U c h o d ź c ó w Z i e m Z a c h o d n i c h R P w S i e d l c a c h , j e d n a k ż e n i e u d a ł o s i ę u s t a l i ć s k ł a d u t e j g r u p y , z o b . R z e c z y p o s ­ p o l i t a , 1944, n r 81. 6 M e m o r i a ł ( Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z ) w s p r a w i e l u d n o ś c i p o l s k i e j n a S l q s k u , P o m o r z u Z a c h o d n i m i P r u s a c h W s c h o d n i c h , 19 l u t y 1945 r . , O B N , 312, m i k r o f i l m . W c z e ś n i e j z p o d o b n ą i n i c j a t y w ą o d n o ś n i e l u d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s a c h W s c h o d n i c h w y s t ą p i ł a g r u p a d z i a ł a c z y m a ­ z u r s k i c h . Z o b . F . L e y k , P a m i ę ć n o t u j e i u t r w a l a . W s p o m n i e n i a , o p r a ć . T . K i s i e l e w s k i , W a r ­ s z a w a 1969; T . F i l i p k o w s k i , Z a g a d n i e n i e P r u s W s c h o d n i c h w m e m o r i a ł a c h p r z e d ł o ż o n y c h P o l ­ s k i e m u K o m i t e t o w i W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o , K M W , 1980, n r 1, s s . 55— 57. 7 S z a c u n k i e m t y m o p e r o w a n o w P Z Z j e s z c z e w c z a s i e o k u p a c j i . W m a j u 1945 r . P i a n o s a d n i c z y B Z Z l u b m e m o r i a l o r g a n i z a t o r ó w B i u r a S t u d i ó w O s a d n i c z o - P r z e s i e d l e ń c z y c h p o d a ­ w a ł , i ż n a t e r e n i e b . P r u s W s c h o d n i c h z n a j d u j e s i ę o k o ł o 60 t y s . W a r m i a k ó w i 300 t y s . M a ­ z u r ó w : K . K e r s t e n , T . S z a r o t a , K s z t a ł t o w a n i e s i ę p i e r w s z e g o p l a n u o s a d n i c t w a Z i e m Z a c h o d ­ n i c h , P o l s k a L u d o w a . M a t e r i a ł y i s t u d i a , 1966, t . 5, s s . 144, 149. 8 M e m o r i a l ( Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z ) w s p r a w i e l u d n o ś c i p o l s k i e j , O B N . C i e k a w ą r e k o n ­ s t r u k c j ę w i z j i w y z w o l e n i a i j e j z d e r z e n i a z r z e c z y w i s t o ś c i ą p r z e d s t a w i ł Z . I z d e b s k i , B ł ę d n e k o ł o . Z s o c j o g r a / i i n i e m i e c k i e j l i s t y n a r o d o w e j n a G ó r n y m S l q s k u , S t r a ż n i c a Z a c h o d n i a , 1946, n r 9—U , s s . 341— 343. .

D zia łalność Polskiego Związku Z a c h o d n ie g o 2 6 7

W ydarzenia ostatniego okresu wojny, a szczególnie n astępstw a niem iec­ kiej p o lityki ludnościow ej, doprow adziły do odm iennej niż przew idyw ano sy ­ tu ac ji w P ru s ac h W sc h o d n ic h s. J u ż w styczniu i lu ty m 1945 r. w a ru n k i za­ stane n a Działdowszozyźnie i w południow ych po w iatach P ru s W schodnich oraz nik łe możliwości w ładz polskich, nie przygotow anych do regulow ania skom plikow anych problem ów ludnościowych, spow odow ały in terw en cje p rzed ­ w o jen n ej działaczki P Z Z Emilii Sukertow ej-B ied raw in y , a także g ru p y m ie j­ scowych d z ia łac zy 10. Zarów no w czasie fu n kcjonow ania pełnom ocnika rządu p rz y dow ództw ie III F ro n tu Białoruskiego, ja k i w pierw szym okresie dzia­ łan ia Pełnom ocnika R ządu Tymczasowego R P na O kręg Mazurski, nie istniała re a ln a możliwość oddziaływ ania na stosunki ludnościow e ty ch obszarów (sta­ n ow iły o n e strefę p rzyfrontow ą do końca k w ietn ia 1945 r.), a decyzje w p rz ed ­ m iocie niepodzielnego przejścia całej w ładzy cyw ilnej na obszarze ziem od­ zyskanych w ręce pełnom ocników rząd u polskiego zapadły na specjalnej k o n ­ feren cji w W arszaw ie 28 m aja 1945 r.lł. Z atem i lutow y M emoriał Z arządu Głównego PZZ nie mógł spełnić pokładanych w nim nadziei. Pełnom ocnik Rządu RP, d r J a k u b P raw in , m ając oparcie w grupie m iejscow ych działaczy, po d ejm ow ał p ró b y rozw iązania problem u W arm iaków i Mazurów, jednakże dopiero od czerwca 1945 r. p ro b lem aty k a polskiej ludności rodzim ej stała się przedm iotem skoordynow anej p o lityki w ładz centraln y ch IS.

Obok obecności polskiej ludności rodzim ej na ziem iach odzyskanych, czynnikiem przesądzającym o trw ałości zespolenia ty ch ziem z polskim o rga­ nizm em państw ow ym było szybkie i sp raw ne ich zasiedlenie. Toteż osadnic­ two obok w aloru czynnika kształtującego sytuację w e w n ętrzn ą państw a, sta ­ w ało się a rg u m en tem w dyskusji nad ostatecznym u regulow aniem zachodniej i północnej g ranicy Polski. T ak i też b y ł pogląd PZ Z 13 w tej kwestii. Jednego z pierw szych rozpoznań terenow ych obszaru P ru s W schodnich dokonał w lu ­ ty m 1945 r. d elegat PZ Z w Białym stoku M. Jaśkow ski, k tó ry uczestniczył w prow adzonych z tere n u Białegostoku przygotow aniach do objęcia P ru s

9 E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945— 1947. K s z t a ł t o w a n i e s i ę s t o s u n k ó w p o l i ­ t y c z n y c h , O l s z t y n 1970, s s . 62; p o r . H . R y b i c k i , P o c z ą t k i w ł a d z y l u d o w e j n a z a c h o d n i c h l p ó ł ­ n o c n y c h o b s z a r a c h P o l s k i 1945— 1948, W a r s z a w a 1978, s s . 50. 10 P i s m o E . B i e d r a w i n y d o m i n i s t r a A d m i n i s t r a c j i P u b l i c z n e j ( w p ł y n ę ł o 10 1 1945 r . ) o r a z p i s m o d e l e g a c j i M a z u r ó w w s c h o d n i o p r u s k i c h d o P r e m i e r a R z ą d u w s p r a w i e z a p o b i e g a n i a w y n i s z c z e n i u l u d u m a z u r s k i e g o w p o w i e c i e d z i a ł d o w s k i m ( w p ł y n ę ł o 2 7 I I 1945 г .). S p o w o d o ­ w a ł y o n e p o d j ę c i e d z i a ł a ń z m i e r z a j ą c y c h d o r o z w i ą z a n i a p r o b l e m u . Z o b . S p r a w o z d a n i e z i n ­ s p e k c j i p o w i a t u d z i a ł d o w s k i e g o i p o ł u d n i o w e j c z ę ś c i P r u s W s c h o d n i c h p r z e p r o w a d z o n e j n a z l e c e n i e O b . G i e b a r t o w s k i e g o , O t w o c k 9 I I I 1945 г . ; R e f e r a t b i u r a p r a w n e g o P r e z y d i u m R a d y M i n i s t r ó w w s p r a w i e p o w i a t u d z i a ł d o w s k i e g o , W a r s z a w a 29 I I I 1945 г . ; Z a r z ą d z e n i e W o j e w o d y W a r s z a w s k i e g o S t . M a z u r a i K o m e n d a n t a W o j e w ó d z k i e j K o m e n d y M i l i c j i O b y w a t e l s k i e j G r z e ­ g o r z a K o r c z y ń s k i e g o w s p r a w i e t y m c z a s o w e g o u r e g u l o w a n i a k w e s t i i b . o b y w a t e l i P a ń s t w a P o l s k i e g o w p i s a n y c h n a t r z y o s t a t n i e g r u p y n i e m i e c k i e j l i s t y n a r o d o w e j , O B N , 312, m i k r o ­ f i l m . • 11 A . M a g i e r s k a , Z i e m i e z a c h o d n i e i p ó ł n o c n e w 1945 r . K s z t a ł t o w a n i e s i ę p o d s t a w p o l i ­ t y k i I n t e g r a c y j n e j p a ń s t w a p o l s k i e g o , W a r s z a w a 1978, s s . 50— 52. 12 W ł . W a c h , W e r y f i k a c j a l u d n o ś c i m i e j s c o w e j n a M a z u r a c h i W a r m i i , S t r a ż n i c a Z a ­ c h o d n i a , 1946, n r 6, s . 222; K . P i e t r z a k - P a w ł o w s k i , B i l a n s r o c z n y p o l i t y k i n a r o d o w o ś c i o w e j O k r ę g u W a r s z a w s k i e g o , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1946, n r 4, s . 399; J . G o ł ę b i o w s k i , P i e r w s z e l a t a w ł a d z y l u d o w e j w w o j e w ó d z t w i e ś l ą s k o - d ą b r o w s k i m 1945— 1946, K a t o w i c e 1964, s. 230, E . W o j - n o w s k i , c<p. c i t . , s . 217. • 13 A . W o l f f - P a w ę s k a , R o l a P o l s k i e g o Z w i ą z k u Z a c h o d n i e g o w z a g o s p o d a r o w a n i u Z i e m Z a c h o d n i c h , P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 3970, t . 2, s . 426; z o b . W . M a r k i e w i c z , S y t u a c j a w e w n ę t r z n a i m i ę d z y n a r o d o w a P o l s k i a p r o c e s y p r z e m i a n s p o ł e c z n y c h n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h , w : P r z e ­ m i a n y s p o ł e c z n e n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h , r e d . W . M a r k i e w i c z , P . R y b i c k i , P o z n a ń 1967.

2 6 8

W schodnich. Jego zdaniem , PZZ pow inien uczestniczyć w ty ch przygotow a­ niach, szczególnie w zakresie osadnictwa. O pierając się na relacjach św iad ­ ków, sugerow ał skierow anie fali osadniczej do siedmiu południow o-w schod­ nich pow iatów P ru s Wschodnich, w k tó ry ch w a ru n k i sprzy jały naty ch m iasto ­ w em u osadnictwu. Przeprow adzenie tej akcji w ym agałoby uzyskania zgody w ładz radzieckich, a celem jej organizacyjnego opanow ania konieczne b yło utw orzenie funkcji pełnom ocnika-delegata z siedzibą w B iałym stoku i w ypo­ sażenie go „we w szelkie pełnom ocnictw a" 14.

W związku z decyzją R ady M inistrów w przedm iocie tymczasow ego po­ działu adm inistracyjnego ziem odzyskanych, z 14 m arca 1945 r., Z arząd Głów ­ n y PZ Z zdecydował powołać D elegata Z arządu Głównego PZZ na P ru s y Wschodnie. Został nim d r Z ygm u n t Chrzanow ski, k tó ry w ekipie praco w n i­ ków M inisterstw a A d m inistracji P ublicznej d o tarł z W arszaw y do O lsztyna 21 k w ietnia 1945 r .15 Ju ż w pierw szym spraw ozdaniu odnośnie sy tuacji lu d ­ nościowej O kręgu M azurskiego d r Z. Chrzanow ski pisał: „pozostało około 12°/» poprzedniego zaludnienia i to bądź na sk u tek ucieczki i ew akuacji Niemców, bądź przez pociągnięcie przez w ojska radzieckie pozostałych resztek ludności do p rac na innych te re n a c h ”. W ty ch w a ru n k ac h podstaw ow ym czynnikiem budow y życia polskiego w O kręgu M azurskim w inno stać się, mimo zniszczeń i b ra k u in w en tarza żywego, zorganizow ane osadnictwo 16.

Zadaniem delegata było w łaśnie zbadanie możliwości osadniczych O kręgu M azurskiego oraz przedstaw ienie w aru n k ó w panu jący ch na ty m obszarze. Z ty ch względów pierw sze spraw ozdanie D elegata Z arządu Głównego P Z Z m a c h ara k te r szczegółowego opisu zastanej sytuacji. Pow ołanie D elegata Z a­ rząd u Głównego PZZ na O kręg M azurski stanow iło początek działań o rg an i­ zacyjnych zm ierzających do objęcia tego obszaru p racam i prow adzonym i przez Związek.

W m aju 1945 r. pow stała w Olsztynie D elegatura Z arządu Głównego PZZ. Obsadę personalną tw orzyli delegat d r Z. C hrzanowski, przeb y w ający od czerwca stale w Olsztynie, oraz trzech p ra c o w n ik ó w ” . Na podstaw ie prac prow adzonych przez D elegaturę ZG PZZ sądzić można, iż byli nimi: J e rz y K asprzak, red. A ntoni K w iatkow ski, d r S tanisław S to larz ew ic z 18. O.d w ładz m iejskich uzyskano przydział dom u p rzy ul. Dąbrowszczaków 32, (wówczas Stalina), w k tó ry m m ieściła się siedziba D elegatury oraz m ieszkania jej p r a ­ cowników. W ram ach D eleg atu ry dokonano podziału czynności w y o d ręb n ia­

14 M e m o r i a ł D e l e g a t a P Z Z O d d z i a ł B i a ł y s t o k m g r . M . J a ś k o w s k i e g o , L u b l i n 19 l u t y 1945, O B N , 312, m i k r o f i l m . . 15 O B N , s y g n . R . 58, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z w y j a z d u d o P r u s W s c h o d n i c h 15—2 8 I V 1945 r . D e l e g a t a Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z n a P r u s y W s c h o d n i e , d r . Z . C h r z a n o w s k i e g o , Ł ó d ź 2 8 I V 1945 r . s . 30. 16 I b i d e m , s . 31. 17 A r c h i w u m P a ń s t w o w e m . P o z n a ń ( d a l e j A P P ) , P Z Z , 586. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i O k r ę g u O l s z t y ń s k i e g o , s s . 97; O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d o t y c h c z a s o w e j d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z w O l s z t y n i e n a d z i e ń 20 c z e r w c a 1945, s . 3. N a t o m i a s t P i l i c h o w s k i n a z j e ź d z i e P Z Z p o d a ł b ł ę d n i e j a k o b y w c z e r w c u 1945 r . p o w s t a ł O k r ę g P Z Z w O l s z t y n i e : C z . P i l i c h o w s k i , o p . c i t . , s . 132. 18 A P P , P Z Z , 586. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i O k r ę g u O l s z t y ń s k i e g o , s . 98. P o r a z p i e r w s z y o d n o t o w a n o u d z i a ł p r z e d s t a w i c i e l a P Z Z w k o n f e r e n c j i z o r g a n i z o w a n e j w U r z ę d z i e P e ł n o m o c n i k a w O l s z t y n i e 28 k w i e t n i a 1945 г .; W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y ­ n i e ( d a l e j W A P O ) , U r z ą d P e ł n o m o c n i k a , 26. P r o t o k ó ł z k o n f e r e n c j i o d b y t e j d n i a 2 8 I V 1945 г . , s . 16. N a j c z ę ś c i e j b r a l i u d z i a ł J e r z y K a s p r z a k i A n t o n i K w i a t k o w s k i ( i b i d e m , l i s t y o b e c n o ś c i z k o n f e r e n c j i w d n i a c h 12 m a j a . 2 c z e r w c a , 20 l i p c a , s s . 29, 43, 44).

D ziałalność Polskiego Zw iązku Z a c h o d n ie g o 2 6 9

jąc działy: ogólny, osadniczo-rolny, inform acyjny, p ra so w o -p ro p a g an d o w y 19. W listopadzie w yodrębniono dodatkow o dział porad p raw n y ch dla W arm ia­ k ó w i M a z u ró w 2°. W istocie było to raczej biuro p orad p raw n y ch udziela­ nych bezpłatnie przez mec. Z bigniew a Jasińskiego. Dział ogólny n a d aw a ł k ie­ r u n e k pracom d elegatury, u trzy m y w a ł k o n ta k t z w ładzam i a d m in istrac y jn y ­ mi, p a rtiam i i organizacjam i oraz prow adził sp raw y finansow e. D elegaturę u trzym yw ano z subw encji Z arządu Głównego i U rzędu Pełnomocnika, przy czym b yły one niezw ykle skrom ne i nie pozw alały na prow adzenie szerszych prac, k tó re w ym ag ały b y fin a n s o w a n ia 2I. Z akres czynności działu ogólnego w skazuje, iż m u siał być on k iero w an y bezpośrednio przez dr. Z. C h rzanow ­ skiego. P race działu osadniczo-rolnego k oncentrow ały się na organizacji osad­ nictwa. P ierw sza fa la osadnicza na W arm ii i M azurach m iała c h a ra k te r nie k ontro lo w an y i nie zorganizow any, co pociągnęło za sobą kom plikacje n a tu ry nie tylko g o sp o d a rcz e j22. Celem jej opanow ania, 8 czerwca 1945 r. powołano W ojewódzki K om itet Osiedleńczy, k tó ry będąc organem społecznym, k o n tro ­ lującym , in icjaty w n y m w zakresie osadnictwa, jednocześnie m iał stać się za­ czątkiem W ojewódzkiej R ady N a ro d o w e j23. W yrazem w spółpracy D elegatury Z arz ąd u Głównego PZ Z z U rzędem Pełnom ocnika było pow ołanie do W oje­ wódzkiego K om itetu Osiedleńczego dwóch przedstaw icieli PZZ. Zadaniem działu osadniczo-rolnego był udział w p racach tego K om itetu, k tó ry dążąc do zasiedlenia O kręgu M azurskiego zakładał, iż ak cja osiedleńcza „nie może się odbyć ze szkodą i k rzy w d ą M azurów i W arm iaków , k tó ry ch należy w ciągnąć do p ra cy w celu jak najszybszego spolszczenia tego elem en tu ” 24. P rz e d staw i­ ciele PZZ brali także udział w p racach Pow iatow ego K om itetu Osiedleńczego w Olsztynie, zaś obsadzenie pozostałych pow iatów napotkało na trudności spow odowane nik łą liczbą członków PZZ w O kręgu M azurskim oraz b rakiem z ain teresow ania dla p ra cy s p o łe cz n ej25.

D elegatura Z arządu Głównego PZZ w Olsztynie podjęła prace zm ierza­ jące do aktyw izacji osadnictwa, zabiegając szczególnie o przyjazd sił facho­ wych: nauczycieli, urzędników , rzem ieślników , kupców, k tó ry ch b ra k był szczególnie odczuw alny n a teren ie O kręgu M azurskiego 26. W zw iązku z do­ św iadczeniam i pierw szego okresu osadnictw a zam ierzano położyć głów ny n a ­

19 O B N , R 57, Z a r z ą d O k r ę g u P Z Z w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z n a d z i e ń 20 c z e r w c a 1945 r . , s . 3; A P P , P Z Z , 586. S p r a w o z d a n i e z d z i a ­ ł a l n o ś c i , s s . 98, 100. 20 B e z p ł a t n e p o r a d y p r a w n e d l a W a r m i a k ó w i M a z u r ó w , G ł o s Z i e m i , 1945, n r 12. O k r ę ­ g o w y P o l s k i K o m i t e t N a r o d o w o ś c i o w y u r u c h o m i ł s t a ł e b i u r o p o r a d p r a w n y c h 1 l u t e g o 1946 r . : W A P O , U r z ą d P e ł n o m o c n i k a , s y g n . 119. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i O k r ę g o w e g o K o m i t e t u N a r o d o w o ś c i o w e g o w O l s z t y n i e z a c z a s o d 1 I I 1946 d o 30 V I I 1946 r . , s. 1. 21 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e Z a r z ą d u O k r ę g u P Z Z w O l s z t y n i e z a c z a s o d U m a r c a 1946 d o 1 m a j a 1947 r . , s . 18. 22 B . W i l a m o w s k i , S t u d i a z z a ł o ż e ń i p o c z ą t k ó w o s a d n i c t w a r o l n i c z e g o n a t e r e n i e w o j e ­ w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945— 1948, P r a c a d o k t o r s k a , m a s z y n o p i s , O B N , s y g n . R-6 90; E . W o j n o w s k i , o p . c i t . , S . 79, 81, 224. 23 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z p o s i e d z e n i a W o j e w ó d z ­ k i e g o K o m i t e t u O s i e d l e ń c z e g o 8 c z e r w c a 1945 r . , s . 93; i b i d e m , R 58. P r o j e k t r e g u l a m i n u W o ­ j e w ó d z k i e g o K o m i t e t u O s i e d l e ń c z e g o , s s . 33; i b i d e m . R e g u l a m i n P o w i a t o w e g o K o m i t e t u O s i e ­ d l e ń c z e g o , s . 38. 24 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z p o s i e d z e n i a , s. 93; z o b . A M a g i e r s k a , o p . c i t . , s s . 167, 173. 25 W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945, n r 6; O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a ­ w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z z a c z a s o d 21 c z e r w c a d o 31 l i p c a 1945 r . , s . 5. 26 A P P , P Z Z , 586. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i , s . 99.

2 7 0

cisk na grupow e osadnictwo rolne, któ re w inno być dokonyw ane z tere n ó w o zbliżonym poziomie k u ltu ry rolnej. Jed n ak że możliwości oddziaływ ania De­ leg a tu ry w Olsztynie były w ty m względzie znikome, zaś udział PZ Z w osad­ nictw ie na W arm ii i M azurach był w pierw szym rzędzie w y nikiem działań podjętych przez Z arząd G łów ny PZZ na teren ie Polski centralnej, a szczegól­ nie aktyw ności w procesie osadniczym okręgów PZ Z w arszaw skiego i biało­ stockiego 27. W zw iązku z ruchem osadniczym biuro D elegatury w Olsztynie obsłużyło ok. 12 tys. osób 28. P race działu inform acyjnego k o n centrow ały się na obsłudze ru ch u osadniczego. Dział ten dostarczał inform acji o w a ru n k ac h panu jący ch w O kręgu M azurskim, przede w szystkim o jego chłonności osad­ niczej. Inform acje były następnie przekazyw ane do placówek PZZ pro w ad zą­ cych skierow ania przez swe w ydziały bądź re fe ra ty osiedleńcze. P ow ażną bo­ lączką było nieprzygotow anie członków PZZ — przybyw ających do O kręgu M azurskiego w tran s p o rta ch P aństw ow ego U rzędu R apetriacyjnego (dalej: PUR) lub kierow anych in d y w idualnie przez okręgi i oddziały PZ Z — do ciężkich w ym ogów okresu pionierskiego. Byli oni często zbyt optym istycznie inform ow ani co do kom petencji D elegatury Z arządu Głównego PZ Z w p rz y ­ dziale gospodarstw a rolnego bądź lokalu w m iastach, podczas gdy jej rola sprow adzała się do k ierow ania osadników do odpowiednich urzędów i zap ew ­ nienia, w w y jątk o w y ch przypadkach, noclegu oraz jednodniowego w yżyw ie­ nia 29. P róba rozbudow y p rac tego działu oraz zabiegi wokół stw orzenia s ta ­ łych punk tó w in form acyjnych na trasach tran sp o rtó w PU R w O kręgu M azur­ skim zakończyły się fiaskiem z pow odu b ra k u środków finansowych. W je d ­ nym z czerwcowych spraw ozdań d r Z. Chrzanow ski sform ułow ał opinię, iż „Zbyt optym istyczne inform ow anie przez placów ki [PZZ] w ysyłające rozszerza w praw d zie pęd osadniczy początkowo, ale stw arza m alkontentów , któ rzy w y ­ cofując się do pierw otnego m iejsca zam ieszkania rozsiew ają szkodliwe, bo p rzesadnie ujem n e wieści o w a ru n k ac h czekających osadników w tere n ac h nowo wyzwolonych, co w konsekw encji osłabia akcję osadniczą” 30.-G łów nym zadaniem działu prasow o-propagandbw ego było szersze ośw ietlenie prob lem a­ tyki O kręgu M azurskiego zarówno w śród członków PZZ, jak i, za pośrednic­ tw em prasy, w całym społeczeństwie. Dział ten przystąpił także do zbierania dokum entów polskości W arm ii i M azur oraz podjął prace zmierzające do likw idacji śladów niemczyzny. N aw iązano stałą w spółpracę z oddziałem P o l­ skiej A gencji P rasow ej „Polpress” , k tó ry m kierow ał członek PZZ red. Zbig­ niew P rz y g ó rs k i31. Z ram ien ia D elegatury Z arządu Głównego PZZ, A ntoni K w iatkow ski uczestniczył w przygotow aniach do w y d aw an ia dziennika „Głos Ziemi M azurskiej” 32. Poniew aż in icjaty w a ta nie została urzeczyw istniona

27 Z e w z g l ę d u n a s p o s ó b p r o w a d z e n i a s t a t y s t y k i p r z e z P a ń s t w o w y U r z ą d R e p a t r i a c y j n y n i e j e s t m o ż l i w e u s t a l e n i e u d z i a ł u P Z Z w z a s i e d l e n i u O k r ę g u M a z u r s k i e g o : A . W o l f f - P a w ę s k a , o p . c i t . , s . 430; z o b . A . M a g i e r s k a , o p . c i t . . s . 187; p o r . S . Z y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e w w o ­ j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w l a t a c h 1945— 1949, O l s z t y n 1971, s . 180. 28 P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i n a z i e m i m a z u r s k i e j , P o l s k a Z a c h o d n i a , 1946, n r 18—19, s. 13. 29 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z n a 20 V I 1945 r . , s . 3. 30 I b i d e m . • 31 Z e b r a n e m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e p o l s k o ś c i p r z e k a z a n o Z a r z ą d o w i G ł ó w n e m u P Z Z w z w i ą z ­ k u z p r z y g o t o w y w a n ą w y s t a w ą . Z o b . W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945, n r 25; T r u d n o s t w i e r d z i ć w z r o s t l i c z b y p u b l i k a c j i w n a s t ę p s t w i e d z i a ł a ń D e l e g a t u r y : B . Ł u k a s z e w i c z , P r a s a i n f o r m a - c y j n o - ę o l i t y c z n a W a r m i i i M a z u r 1945— 1975, W a r s z a w a 1982, s s . 58, 61, 63. 32 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u ­ r y , s . 3.

Działalność Polskiego Zw iązku Z a c h o d n ie g o 2 7 1

K w iatkow ski w szedł w skład red ak cji „Wiadomości M azurskich” — pism a U rzędu Inform acji i P ro p a g a n d y w Olsztynie 33. W propagow aniu roli i zadań PZZ n a ziem iach odzyskanych pom agały D elegaturze u lotki i p lak a ty nad esła­ ne przez okręgi poznański i b y d g o s k i31. J e d n ą z najciekaw szych inicjaty w działu prasow o-propagandow ego było w ydanie, w zw iązku z pierw szym i u ro ­ czystościami g runw aldzkim i w O kręgu M azurskim, dw unastostronicow ej J ed ­ nod n ió w ki u , w y d ru k o w an ej w Bydgoszczy w nakładzie 2199 egzemplarzy. R edaktorem Jed n o d n ió w ki był k ieru jąc y p racam i działu p raso w o-propagan­ dowego A. K w iatkow ski. Obok m ate ria łu rocznicowego i spraw ozdań z roz­ w oju adm inistracji, przem ysłu, rybołów stw a, rolnictw a i osadnictw a zaw iera­ ła ona a rty k u ły poświęcone polskiej ludności rodzim ej w O kręgu Mazurskim. Sekretarz G en eralny PZZ Czesław Pilichow ski w arty k u le Pod zn a k iem Rodła w ierni Polsce 36 ukazał skom plikow ane losy ludności polskiej w Niemczech. S tw ierdzał on, iż trw a n ie tejże ludności w trad y c ji polskiej jest oznaką d o j­ rzałości narodow ej, z k tó rej tru d n y egzamin przyszło zdawać w latach 1939— 1945. Toteż należy polską ludność rodzim ą przyjąć w poczet w iern y ch człon­ ków n a ro d u polskiego, zaś resty tu o w an i w sw ych p raw ach obyw atelskich P o ­ lacy o b y w atelstw a niemieckiego stanow ić będą pozytyw ny elem ent pań stw a polskiego 37. Jedn ak że w św ietle re jestracji W arm iaków i M azurów jako oby­ w ateli polskich — zarządzonej w czerwcu 1945 r. przez Pełnom ocnika Rządu RP na O kręg M azurski — bez w ym ag an ia od nich dodatkow ych ośw iadczeń w ty m względzie, su gerow ana przez Pilichowskiego re sty tu a cja p ra w n a rodo­ w ych i obyw atelskich tejże ludności, jako „rozstrzygnięcie przez czynnik spo­ łeczny, ściśle w spółpracujący z czynnikam i czuw ającym i nad bezpieczeństw em p a ń stw a ”, brzm iała niezw ykle enigm atycznie. C harakterystyczne, co znalazło odzwierciedlenie rów nież w Jednodniówce, było p referow anie m azurskiej p ro ­ b lem aty k i narodowościowej. W Jednodniówce znalazły się artykuły: Dusza m azurska w świetle legend, D ow ody polskości ziem i m azurskiej, M a z u r y 3S. W arty k u le M azury np. zamieszczono w zm iankę o zasługach „G azety O lsztyń­ skiej” w k rzew ieniu trad y c ji polskich oraz o p racy Polskiego K om itetu N aro­ dowościowego w Olsztynie. Sądzić można, iż w łaśnie Polski K om itet N arodo­ wościowy m iał na m yśli Cz. Pilichow ski w cytow anym artykule, gdy pisał 0 roli czynnika społecznego w re sty tu c ji p ra w obyw atelskich W arm iaków 1 Mazurów. 33 B . Ł u k a s z e w i c z , o p . c i t . , s . 80. 34 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i , s . 3. 35 J e d n o d n i ó w k a w y d a n a p r z e z P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i w O l s z t y n i e z o k a z j i z w y c i ę s t w a o r ę ż a p o l s k i e g o n a d K r z y ż a k a m i p o d G r u n w a l d e m , 15 l i p c a 1945 r . P i e r w s z a s t r o n a o p a t r z o n a b y ł a r o t ą p r z y s i ę g i : ,,P o m n i n a k r e w n a s z y c h o j c ó w , p r z e l a n ą n a p o l a c h z w y c i ę s k i e j b i t w y p o d G r u n w a l d e m , p o m n i n a c z y n t e n , k t ó r y m N a r ó d P o l s k i w o b r o n i e s t r z e c h r o d z i n n y c h o d p a r ł n a j a z d n a w a ł y n i e m i e c k o - k r z y ż a c k i e j n a n a s z e z i e m i e o j c z y s t e i w y z w o l i ł j e z p o d c i ą g ł e g o t e r r o r u b u t n e g o k r z y ż a c t w a , ś l u b u j e m y , ż e d z i e ń G r u n w a l d u m i e ć s t a l e b ę d z i e m y w p a m i ę c i , i ż e t e n d z i e ń s t a n i e s i ę d l a n a s s y m b o l e m i d e i o b r o n n e j p r z e d k a ż d y m w r o g i e m , g o d z ą c y m w ż y w o t n e i n t e r e s y P a ń s t w a i N a r o d u P o l s k i e g o . W p r z e d ś w i a d c z e n i u , ż e t y l k o w s p ó l n ą p r a c ą i w s p ó l n y m w y s i ł k i e m p o d p r z e w o d n i c t w e m R z ą d u J e d n o ś c i N a r o d o w e j p r z y ­ c z y n i ć s i ę m o ż e m y d o m o c a r s t w o w e g o r o z w o j u d e m o k r a t y c z n e j P o l s k i , p o m n i , ż e n i e z g o d a i p r y w a t a z g u b i ł a d a w n ą P o l s k ę , ś l u b u j e m y , ż e w e w s z y s t k i c h p o c z y n a n i a c h n a s z y c h " z a w s z e w s p ó l n i e i z g o d n i e w y s t ę p o w a ć b ę d z i e m y , b y j e d n o ś c i ą s i l n i i p e ł n i m i ł o ś c i d o w s z y s t k i c h r o d a k ó w o p r z e ć s i ę a g r e s j i z a w i s t n y c h w r o g ó w ” .' 36 I b i d e m , s s . 6—7. 37 I b i d e m , s. 7. 38 I b i d e m , D u s z a m a z u r s k a w ś w i e t l e l e g e n d , s s . 5—6; D o w o d y p o l s k o ś c i z i e m i m a z u r ­ s k i e j , s . 11; M a z u r y , s s . 7— 8.

2 7 2

Przypom niano też w Jednodniówce historię PZZ. „A kt re ak ty w izacji” organizacji w 1944 r. spowodował, iż zasadnicze cele i zadania stojące przed Zw iązkiem „uległy tylko w ielkiem u rozszerzeniu i pogłębieniu”. W arty k u le W szyscy do szeregu! podkreślano, iż u g ru n to w an ie polskości ziem odzyska­ nych w y m aga w bieżącej chwili „obsadzenia nowo odzyskanych terenów przez doborow e siły ludzkie”, zaś uśw iadom ienie i „O rganizow anie społeczeństw a w d uchu tego koniecznego zbiorowego w ysiłku na teren ie całej Rzeczypospo­ litej — oto drugi nie m niej w ażn y odcinek p racy Z w iązku”. Z atem w szere­ gach PZ Z było m iejsce dla w szystkich obyw ateli bez w zględu na p rzynależ­ ność p a rty jn ą, którzy ta k pojm ow ali polską rację stanu. Szczególnie p o dkreś­ lano, iż udział w p racach PZZ może stanow ić n a tu ra ln e pole aktyw ności bez­ p a rty jn y c h obyw ateli stroniących od akcji politycznych ss. W dziale kom uni­ k atów olsztyńska D elegatura inform ow ała o przystąpieniu do re je strac ji człon­ kó w PZZ, jak rów nież o przyjm ow aniu now ych 40.

Jednodniów ka zapow iadała uruchom ienie m iędzy 16 a 22 lipca 1945 r. k u rs u wiedzy ogólnej o ziem iach odzyskanych i zasadach funkcjonow ania a d ­ m in istra cji p u b lic z n e j41. Jeszcze w kw ietn iu 1945 r. staran iem Polskiego In ­ s ty tu tu P ra w a A dm inistracyjnego i Z arządu Głównego PZZ powołano w Ło­ dzi K om itet O rganizacyjny A kadem ii A d m inistracyjnej (Akademia Służby Publicznej Ziem Odzyskanych), przy k tó rej przeprowadzono, po uzyskaniu zgody m in istra Oświaty, 3 k u rsy w iedzy ogólnej o ziem iach odzyskanych K u rs zorganizow any przez D elegaturę w Olsztynie, na k tó ry m w ykładow cam i byli m. in. prof. d r T adeusz Hilarowicz i prof, d r S tanisław Zajączkowski z A kadem ii A d m inistracyjnej w Łodzi, przeprow adzono głów nie dzięki w s p a r­ ciu udzielonem u przez U rząd Pełnom ocnika. Celem k u rs u było przygotow anie

do p racy k a d r adm inistracji, toteż w ykładam i objęto następujące dziedziny: historię ziem odzyskanych, geografię i stosunki gospodarcze ziem odzyska­ nych, cele i zadania PZZ, re p atria c ję i osadnictwo, likw idację m ienia ponie­ mieckiego, ogólne zasady ad m inistracji publicznej, zasady postępow ania ad m i­ nistracyjnego, zadania szkolnictw a na teren ach odzyskanych, zasady o rg an i­ zacji adm in istracji skarbow ej, zadania k om unikacyjne na teren ach odzyska­ nych. P odjęto też tem a t „Polska a B ałty k ” 43. K u rs te n zapoczątkow ał prace zm ierzające do powołania, w Olsztynie wyższej uczelni, kształcącej k a d ry pracow ników adm inistracji. Pełnom ocnik Rządu RP, d r J a k u b P raw in , zaapro­ bow ał 7 sierpnia 1945 r. w yniki zebrania konstytuującego K om itet O rganiza­ cyjny A kadem ii A d m inistracji Oddziału w Olsztynie. P rzyjęto wówczas, że A kadem ia „jest in stytucją Polskiego Zw iązku Zachodniego”, a do czasu uzys­ kania w łasnego b u d y n k u biuro K om itetu Organizacyjnego mieścić się będzie w siedzibie D eleg atu ry w Olsztynie 44. R ek to r olsztyńskiego oddziału A kadem ii prof. d r T. Hilarow icz 14 sierpnia 1945 r. przedstaw ił dr. J. P raw in o w i szcze­ gółow y program trzy letn ich studiów (uw zględniający p ra k ty k ę a d m in istracy j­

39 I b i d e m , s s . 10— 11. 40 I b i d e m , s . 12. 41 I b i d e m . 42 A . K w i a t k o w s k i , A k a d e m i a P r a w a A d m i n i s t r a c y j n e g o w O l s z t y n i e , K u r i e r C o d z i e n n y , 1945, n r 47. 43 J e d n o d n i ó w k a , s . 12. 44 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . P r o t o k ó ł k o n s t y t u u j ą c e g o z e b r a n i a K o ­ m i t e t u O r g a n i z a c y j n e g o A k a d e m i i A d m i n i s t r a c y j n e j — O d d z i a ł w O l s z t y n i e , 7 s i e r p n i a 1945 г ., ■s 91; p o r . J . L e b i e d z i e w i c z , Z d z i e j ó w p i e r w s z e j w y ż s z e j u c z e l n i w O l s z t y n i e 1945—1948, K w a r ­ t a l n i k H i s t o r i i N a u k i i T e c h n i k i , 1980, z. 2, s . 321.

D ziałalność Polskiego Zw iązku Z a c h o d n i e g o 2 7 3

ną na obszarze ziem odzyskanych), p ro jek t b udżetu uczelni oraz zapropono­ w ał now ą nazw ę O ddziału w O l s z t y n ie A k adem ia P ra w n o -A d m in istrac y j­ na. P rzystąpiono do zapisów słuchaczy na pierw szy rok studiów. Prow adziło je biuro D elegatury. K ierow ano się zasadą, iż do czasu n a d an ia uczelni pełni p ra w akadem ickich można, w pew nych przypadkach, odstąpić od w ym ogu św iadectw a dojrzałości (dłuższa p ra k ty k a w służbie publicznej). W związku z koniecznością stw orzenia podstaw finansow ych uczelni, czego nie m ogła za­ pew nić D elegatura, przyjęto 18 w rześnia 1945 r. postanow ienie, na m ocy k tó ­ rego A kadem ia stała się własnością g m iny m iasta Olsztyna 4S. 19 października, na posiedzeniu w dniu in au g u ra cji ro k u akademickiego, K o m itet O rganizacyj­ ny określił ten stan jako tymczasowy, toteż sta ran ia o n adanie uczelni pełni p ra w akadem ickich w in n y być zw iązane z jej u p a ń s tw o w ie n ie m 4S. S tw orze­ nie w łasnego b iu ra oraz przekształcenie na początku 1946 r. A kadem ii w W yż­ szą Szkołę P raw no-E konom iczną w Olsztynie p raktycznie zerw ało jej łączność z PZZ.

Do czasu powołania, 11 m arca 1946 r., O kręgu Olsztyńskiego i u k o n sty ­ tuo w an ia się Z arządu O kręgu tru d n o odtworzyć rozwój organizacyjny w t e ­ ren ie oraz n ap ły w członków PZZ w O kręgu M azurskim. Zarów no delegat, jak i D eleg atu ra Z arządu Głównego PZZ w Olsztynie w sw ych spraw ozda­ niach w skazyw ali, iż rozwój Z w iązku jest uzależniony od zaludnienia Okręgu Mazurskiego, zaś nikłe e fek ty p racy w tere n ie są w y nikiem k a ta stro faln e j sy tuacji ludnościowej. P ierw szą placów ką terenow ą było, pow stałe w m aju 1945 r., Biuro PZZ p rzy S tarostw ie Pow iatow ym w S z tu m ie 47. Objęło .ono działaniem m iasta i p o w iaty sztumski, m alborski, elbląski, k w idzyński oraz suski. Je d n ak że w zw iązku z u chw ałą R ad y M inistrów z 7 lipca 1945 r., na m ocy k tó rej 7 pow iatów odłączono od O kręgu Mazurskiego, obszar te n z w y ­ jątk iem Susza i p o w iatu suskiego przeszedł do O kręgu Gdańskiego P Z Z 4S. W lipcu D elegatura ZG PZZ w Olsztynie udzieliła delegatowi, pow ołanem u dla ty ch terenów przez Z arząd O kręgu PZZ w B iałym stoku, in fo rm acji o w a ­ ru n k a ch panu jący ch w pow iatach ełckim, gołdapskim , o le c k im 4S. W n a stęp ­ nych latach przedm iotem licznych zabiegów podejm ow anych zarów no przez Zarząd Główny, jak i Z arząd O kręgu PZ Z w Olsztynie stało się ustalenie podległości odłączonych siedm iu pow iatów czy n a w et szerzej objęcia przez w ojew ództw o olsztyńskie w szystkich terenów b. P ru s W schodnich i koniecz­

45 A r c h i w u m A k a d e m i i R o l n i c z o - T e c h n i c z n e j w O l s z t y n i e ( d a l e j A A R T ) , z e s p ó ł a k t S t u ­ d i u m P r a w n o - A d m i n i s t r a c y j n e g o p r z y " W y d z ia l e P r a w n o - E k o n o m i c z n y m U n i w e r s y t e t u w T o ­ r u n i u ( d a l e j S P A ) , l / l . P r o t o k ó ł k o n f e r e n c j i 18 w r z e ś n i a 1945 r . w Ł o d z i i u m o w y o ‘ p r z e d ­ m i o c i e s t a t u s u A k a d e m i i A d m i n i s t r a c y j n e j — O d d z i a ł w O l s z t y n i e , s . 9. 46 A A R T , S P A , l / l , P r o t o k ó ł z p o s i e d z e n i a K o m i t e t u O r g a n i z a c y j n e g o 19 p a ź d z i e r n i k a 1945 r . w O l s z t y n i e , s . 29. P o d w p ł y w e m o c z e k i w a ń m i e j s c o w e g o s p o ł e c z e ń s t w a c o d o z a k r e s u p r a c p r o w a d z o n y c h p r z e z u c z e l n i ę w s k a z y w a n o , i ż m i a ł a b y o n a z a z a d a n i e b a d a n i e h i s t o r i i s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h z i e m m a z u r s k i e j i w a r m i ń s k i e j i P o m o r z a t a k w p r z e s z ł o ś c i , j a k i w s p ó ł c z e ś n i e ; i b i d e m , J . P r a w i n . M e m o r i a ł w s p r a w i e z a ł o ż e n i a w y ż s z e j u c z e l n i A d m i n i s t r a c j i ] P u b l i c z [ n e j ] w O l s z t y n i e , s. 27. N a i n a u g u r a c j i r o k u a k a d e m i c k i e g o w i m i e n i u P Z Z p r z e m a w i a ł S z p a d e r s k i : J . L e b i e d z i e w i c z , o p . c i t . , s . 322. 47 P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i n a z i e m i m a z u r s k i e j , S t r a ż n i c a Z a c h o d n i a , 1946, n r 18— 19, s . 13. P o d k r e ś l a n o , iż p i e r w s z a p l a c ó w k a t e r e n o w a p o w s t a ł a w ł a ś n i e w ś r o d o w i s k u a u t o c h t o ­ n i c z n y m . 48 A P P , P Z Z , 586. S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i , s s . 97; W A P O , U r z ą d P e ł n o m o c n i k a , 60. P i s m o P e ł n o m o c n i k a R z ą d u R P n a O k r ę g M a z u r s k i z 14 l i p c a 1945 r . w s p r a w i e p r z e k a z a n i a p o w i a t ó w w y ł ą c z o n y c h z o k r ę g u . 49 O B N , R 57, pzz Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i D e l e g a t u r y Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P Z Z w O l s z t y n i e z a c z a s o d 21 c z e r w c a d o 31 l i p c a 1945 r . , s . 5. 4 — K o m u n i k a t y

2 7 4

n ej zgodności zasięgu tery to rialnego w ojew ództw a i O kręgu PZZ, celem u je d ­ nolicenia p rac szczególnie w zakresie polityki n aro d o w o ścio w ej6°.

O rganizacją placów ek terenow ych kiero w ał w D elegaturze S tanisław Sto- larzewicz. Je d n a k że w okresie działalności D eleg atu ry tru d n o m ów ić o ścis­ łym przestrzeganiu norm statu to w y ch w p racach nad rozbudow ą życia o rga­ nizacyjnego. N a zeb ran iu 15 listopada 1945 r. w Nidzicy przyjęto przez a k la ­ m ację 26 członków będących założycielami O bw odu oraz dokonano w yboru Z arządu Obw odu i K om isji R e w iz y jn e j61. Większość członków PZZ pocho­ dziła z Polski cen traln ej i przybyła do O kręgu M azurskiego w ra m a ch osad­ nictw a bądź jako członkowie ekip organizujących życie polskie na M azurach i W arm ii. We w rześniu D elegatura ZG PZZ w Olsztynie rejestro w ała 320 członków, jednakże w większości nie skupionych w koła PZZ 52. Toteż z n a­ czące prace b yły w ynikiem działalności sam ej D elegatury, k tó rą przychylnie trak to w a ł Pełnom ocnik Rządu RP, bądź indyw idualnego zaangażow ania n ie­ licznej g ru p y działaczy społecznych. Na przełomie w rześnia i października p rzyjęto n a w et założenie, iż postęp p rac jest na tyle znaczący, że m ożna m ó­ w ić o zakończeniu okresu organizatorskiego i ty m sam ym należy podjąć p r a ­ ce zmierzające do przekształcenia D eleg atu ry w O kręg M azurski PZZ. P rz e ­ prow adzono rozm ow y w stępne z dr. J . P raw inem , k tó ry w y raził zgodę na objęcie stanow iska przewodniczącego zarządu w przyszłym O k r ę g u 53. P la n o ­ w ano odbycie w połowie października 1945 r. zebrania organizacyjnego celem utw orzenia O kręgu i w y b o ru jego w ładz statutow ych 54. Z am iar ten nie został urzeczyw istniony z powodu przygotow ań do zm iany na stanow isku Pełnom oc­ n ika Rządu R P na O kręg Mazurski. Jed n ak że w yrażenie przez dr. J. P raw in a zgody na kierow anie pracą przyszłego Z arządu O kręgu PZ Z dowodzi a k ty w ­ ności D elegatury w ty m okresie, a jednocześnie potw ierdza, iż dw om a głów ­ nym i k ieru n k am i p rac na teren ie O kręgu, b yły osadnictwo i problem polskiej ludności rodzimej. Pierw sze stanow iłoby głów ny obszar działań PZZ, drugie nato m iast leżało w kom petencjach Okręgowego Polskiego K om itetu N arodo­ wościowego, k tó rem u przew odniczył zastępca Pełnom ocnika Rządu RP, Jerzy B urski. .Tak zarysow any k ieru n ek prac był charaktery sty czn y dla całego okresu działania D elegatury Z arządu Głównego PZZ w Olsztynie. W sp raw o ­ zdaniach podkreślano k a tastro faln ą sy tuację W arm iaków i M azurów oraz k o ­ nieczność rozw iązania tego palącego problem u. W lipcu D elegatura zorganizo­ w a ła kolonie letnie w Zgierzu dla 50 dzieci m a z u rs k ic h 56. Jed n ak że

general-50 O B N , R 57, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . P r o t o k ó ł z W a l n e g o Z j a z d u D e l e g a t ó w O k r ę g u O l s z t y ń s k i e g o z 11 m a j a 1947 r . , s s . 97—98, 122, 123; W c z e ś n i e j p o d o b n e s t a n o w i s k o z a ­ j ę l i c z ł o n k o w i e i n s t y t u t u M a z u r s k i e g o : z o b . E . W o j n o w s k i , o p . c i t . , s . 70; W m a j u 1946 r . d e ­ l e g a c j a W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j w O l s z t y n i e p r z e d ł o ż y ł a w M i n i s t e r s t w i e Z i e m O d z y s ­ k a n y c h w n i o s e k w s p r a w i e p r z y ł ą c z e n i a c z t e r e c h p o w i a t ó w n a d w i ś l a ń s k i c h : z o b . E . K i e r e j -c z y k . W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e w l a t a -c h 1945— 1949, s . 44. 51 D o Z a r z ą d u O b w o d u n a l e ż e l i : F . S w i e c i k o w s k i — p r e z e s , F . S i e j a w a — w i c e p r e z e s o r a z c z ł o n k o w i e W i c h l i ń s k i — s k a r b n i k , W . G r a b o w s k i — s e k r e t a r z , C h u d z i k , G o d l e w s k i , 2 a - k i e w i c z , B r o k o w s k a . K o m i s j a R e w i z y j n a : Z a j ą c z k o w s k i , G ó r z y ń s k i , S c h m i d t . P i e r w s z y w n i o ­ s e k , k t ó r y u c h w a l o n o , d o t y c z y ł u c h y l e n i a u s t a w y o r e h a b i l i t a c j i v o l k s d e u t s c h ô w : A P P , P Z Z , 586, S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i , s . 99. 52 I b i d e m , s . 100. • . 53 W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945, n r 25. W t y m s a m y m c z a s i e z w r ó c o n o s i ę d o Z y g m u n t a K a ł a p s k i e g o o o b j ę c i e m a n d a t u w p r z y s z ł y m Z a r z ą d z i e O k r ę g u : O B N , R 60, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . P r o t o k ó ł n r 8 z p o s i e d z e n i a Z a r z ą d u O k r ę g u P Z Z w O l s z t y n i e z 25 V 1946 r . , s . 12. ‘ 54 W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945. n r 25. 55 W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945, n r 20.

D ziałalność Polskiego Związku Z a c h o d n i e g o 2 7 5

nie problem polskiej ludności rodzim ej poruszany był przez D elegaturę w zw iązku z p racam i Wojewódzkiego K om itetu Osiedleńczego. U tw orzenie p rzy D elegaturze b iu ra porad p ra w n y ch dla W arm iaków i M azurów, w listopadzie 1945 r., wiązało się pow staniem kw estii gospodarstw spornych (w następstw ie osadnictw a — często dzikiego), realizacją ustaw y o m ieniu poniem ieckim oraz przeprow adzeniem re je strac ji W arm iaków i Mazurów, zakładającej ich ró w ­ noupraw nienie. U chw ały Wojewódzkiego K om itetu Osiedleńczego z paździer­ nika i listopada 1945 г., któ re m iały te sp raw y uregulow ać, b yły kom prom iso­ w e i nie zadow oliły żadnej ze stron 56.

Działalność D eleg atu ry osłabła w okresie początkującym pow ołanie M ini­ sterstw a Ziem O dzyskanych, k ied y to problem ostatecznego uregulow ania oby­ w atelstw a polskiej ludności rodzim ej był szeroko dyskutow any, także w k o n ­ tekście działania p a rtii politycznych. P o d jęta w O kręgu M azurskim próba rozw iązania p roblem u obyw atelstw a W arm iaków i M azurów w try b ie ustaw y, z 20 stycznia 1920 г., o obyw atelstw ie p ań stw a polskiego została oceniona n e ­ gaty w n ie przez w ładze centralne, a w PZZ nie w zbudziła rezonansu, mimo niezw ykłej w. tej kw estii aktyw ności Zw iązku na pozostałych obszarach ziem o d z y sk a n y ch 57. Po w yjeździe z Olsztyna dr. Z. Chrzanowskiego, w styczniu i lu ty m 1946 r. załam ała się działalność D elegatury w O ls z ty n ie 58. W tych w aru n k ach Z arząd G łów ny PZ Z w związku z przygotow yw aną „U staw ą 0 obyw atelstw ie P a ń stw a Polskiego osób narodowości polskiej zam ieszkałych n a obszarze Ziem O dzyskanych” podjął sta ran ia o u a k ty w n ie n ie placówek terenow ych. A. K w iatkow ski został m ianow any p.o. kiero w n ik a przyszłego O kręgu PZZ w Olsztynie. Placów ka ta m iała czynnie uczestniczyć w rozw ią­ zyw aniu p roblem u W arm iaków i Mazurów, widząc go w persp ek ty w ie in te­ gracji społeczeństw a ziem odzyskanych 59. Działalność D elegatury była p rzed ­ miotem kry ty czn y ch ocen g ru p y m iejscow ych działaczy Związku, k tó rzy w i­ dzieli konieczność in tensyw nej p ra cy PZZ na teren ach W arm ii i Mazur. Z a­ k ład ali oni, że stw orzenie O kręgu PZ Z w w yniku in icjaty w y oddolnej p rz e ­ rw ie okres tymczasowości i zin tensyfikuje działania oraz, przez naw iązanie stałego k o n tak tu z Z arządem Głównym, pozwoli na w ym ianę doświadczeń 1 zapew ni pomoc finansową. Toteż U m arca 1946 r. doprowadzono do zeb ra­ nia, na k tó ry m podjęto decyzję o u tw orzeniu O kręgu Olsztyńskiego PZ Z i do­ konano w yboru jego władz. Tego samego dnia nastąpiło ukonsty tu o w an ie się Z arządu O kręgu: prezes — B ronisław S teinm ann, wiceprezesi — Z ygm unt K ałapski, K azim ierz P ietrzak-P aw łow ski, sekretarz — dr. W ładysław Gębik, sk arb n ik — d r W ładysław Piaskiew icz, członkowie Z arządu — Zbigniew J a ­ siński, Mieczysław Sawicki, Juliu sz Malewski. W ty m czasie nowo utw orzony O kręg liczył 286 członków, z któ ry ch 15 w stąpiło do Z w iązku na terenie O kręgu M az u rs k ieg o M. W Urzędzie W ojewódzkim w Olsztynie 16 m arca

56 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s i e d l e n i a w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945—1949, w : S t u d i a n a d z a g a d n i e n i a m i g o s p o d a r c z y m i i s p o ł e c z n y m i Z i e m Z a c h o d n i c h , P o z n a ń 1962, p a s s i m ; E . W o j 'n o w s k i , o p . c i t . , s . 224. 57 N . K o ł o m e j c z y k , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i ( o k r ę g ś l ą s k i ) w l a t a c h 1945— 1950, w : S t u ­ d i a i m a t e r i a ł y z d z i e j ó w Ś l ą s k a , 1964, t . 6, s s . 312, 338; z o b . M . U j d a k , U d z i a ł P o l s k i e g o Z w i ą z k u Z a c h o d n i e g o w r o z w i ą z y w a n i u k w e s t i i n a r o d o w o ś c i o w e j n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h , Z a r a n i e Ś l ą s k i e , 1980, n r 2, s s . 303, 305 58 O B N , R 60, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O l s z t y n i e . P r o t o k ó ł n r 8 z p o s i e d z e n i a Z a r z ą d u O k r ę g u , s. 10. 59 I b i d e m . P r o t o k ó ł n r 2 z p o s i e d z e n i a Z a r z ą d u O k r ę g u 12 m a r c a 1946, s . 11. 60 I b i d e m . P r o t o k ó ł z p i e r w s z e g o z e b r a n i a Z a r z ą d u O k r ę g u P Z Z 11 m a r c a 1946, s . 1.

2 7 6

1946 r. n astąpiła oficjalna re je strac ja Związku, jako in sty tu cji społeczno-poli­ tycznej m ającej na celu „skupienie w ysiłków społeczeństw a dla w szechstron­ nego rozw oju polskich sp raw państw ow ych i narodow ych na Zachodzie” ei.

61 W A P O , U r z ą d W o j e w ó d z k i w O l s z t y n i e , 292. R e j e s t r , s . 172. D I E T Ä T I G K E I T D E S P O L N I S C H E N W E S T B U N D E S I M M A S U R I S C H E N B E Z I R K Z u s a m m e n f a s s u n g S c h o n i m M o m e n t s e i n e r R e a k t i v i e r u n g i m J a h r e 1944 b e g a n n d e r P o l n i s c h e W e s t b u n d m i t A r b e i t e n a n d e r V e r e i n i g u n g d e r G e b i e t e d e s e h e m a l i g e n O s t p r e u s s e n m i t d e m p o l n i ­ s c h e n S t a a t s w e s e n . D i e s e G e b i e t e m i t i h r e r e i n h e i m i s c h e n p o l n i s c h e n B e v ö l k e r u n g u n d d e n g e f o r d e r t e n W e s t g r e n z e n s t e c k t e n i n d e r T r a d i t i o n d e r T ä t i g k e i t d e s B u n d e s . N a c h M e i n u n g d e s P o l n i s c h e n W e s t b u n d e s s o l l t e n ü b e r d i e B e s t ä n d i g k e i t d i e s e r V e r e i n i g u n g u . a . e i n e g e s c h i c k t e u n d s c h n e l l d u r c h g e f ü h r t e B e s i e d l u n g s o w i e d i e G e g e n w a r t d e r p o l n i s c h e n e i n ­ h e i m i s c h e n B e v ö l k e r u n g , d i e b e s o n d e r e S o r g e e r f d r d e r t e , e n t s c h e i d e n . I m Z u s a m m e n h a n g m i t d e r p r o v i s o r i s c h e n V e r w a l t u n g s e i n t e i l u n g d e r W i e d e r e r o b e r t e n G e b i e t e w u r d e e i n S o n ­ d e r b e a u f t r a g t e r d e s V o r s t a n d e s d e s P o l n i s c h e n W e s t b u n d e s e i n b e r u f e n , D r . Z y g m u n t C h r z a ­ n o w s k i , d e r a m 21. A p r i l 1945 i n O l s z t y n e i n t r a f . F ü r d i e v o n d e r D e l e g a t u r d e s V o r s t a n d e s d e s B u n d e s g e f ü h r t e n A r b e i t e n w u r d e n f o l g e n d e A b t e i l u n g e n a b g e s o n d e r t : A l l g e m e i n e , f ü r F r a g e n d e r S i e d l u n g u n d L a n d w i r t s c h a f t , I n f o r m a t i o n s a b t e i l u n g u n d A b t e i l u n g d e r P r e s s e u n d P r o p a g a n d a . D i e A r b e i t e n k o n z e n t r i e r ^ t e n s i c h a u f d i e B e s i e d l u n g s a k t i o n a u c h d u r c h d i e T e i l n a h m e a n d e n A r b e i t e n d e r S i e ­ d l u n g s a u s s c h ü s s e . D a s B ü r o d e r D e l e g a t u r b e d i e n t e 12 T a u s e n d A n s i e d l e r . E i n e r h e b l i c h e r E r f o l g w a r d i e H e r a u s g a b e — i m Z u s a m m e n h a n g m i t d e n F e i e r l i c h k e i t e n b e i G r u n w a l d ( T a n n e n b e r g ) — e i n e r 12 S e i t e n z ä h l e n d e r , . E i n t a g s z e i t u n g ” , s o w i e d a s M i t w i r k e n a m G r ü n ­ d e n d e r H o c h s c h u l e z u r H e r a n b i l d u n g d e r V e r w a l t u n g s k a d e r . D e r M i t g l i e d e r z u s t r o m u n d d i e o r g a n i s a t o r i s c h e E n t w i c k l u n g i m G e b i e t w a r e n n u r g e r i n g f ü g i g , w a s n a c h M e i n u n g d e r D e l e g a t u r a u f d i e B e v ö l k e r u n g s s i t u a t i o n i m M a s u r i s c h e n B e z i r k z u r ü c k z u f ü h r e n w a r . Z u B e g i n n d e s J a h r e s 1946 b r a c h d i e T ä t i g k e i t d e r D e l e g a t u r z u s a m m e n . D i e E i n b e r u f u n g A n ­ t o n i K w i a t k o w s k i e z u m s t e l l v e r t r e t e n d e n L e i t e r d e s k ü n f t i g e n B e z i r k s d u r c h d e n V o r s t a n d d e s P o l n i s c h e n W e s t b u n d e s s o w i e d i e I n i t i a t i v e e i n e r G r u p p e e i n h e i m i s c h e r A k t i v i s t e n , d i e d e r T ä t i g k e i t d e r D e l e g a t u r k r i t i s c h g e g e n ü b e r s t a n d e n , f ü h r t e n a m 11. M ä r z 1946 z u r S c h a f ­ f u n g d e s B e z i r k s O l s e t y n d e s P o l n i s c h e n W e s t b u n d e s , m i t 286 M i t g l i e d e r n .