Paweł Sowa, Ryszard Otello
Wykaz prenumeratorów "Głosu
Ewangelijnego" z lat 1937-1938
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 227-230
R yszard Otello,
P aw eł Sowa
WYKAZ PRENUMERATORÓW „GŁOSU EWANGELIJNEGO”
Z LAT 1937— 1938
D otychczasowe b ad an ia n ad „Głosem E w an g elijn y m ” 1 w ykazały, że istn ie
ją jeszcze spore lu k i w znajom ości tego pism a. Dotyczy to najw cześniejszego
ok resu istn ie n ia gazety, a zwłaszcza percepcji „G łosu” w śród M azurów . Dzię
ki d o tarc iu do now ych źródeł m ożna poszerzyć naszą w iedzę w ty m zakresie.
I
„Głos E w a n g elijn y ” pow stał z in ic jaty w y czynników polskich, k tó re szu
k ając d ró g d o tarcia d o M azurów zw róciły uw agę n a siln y stosunkow o ru c h
grom ad k arsk i, m ający znam iona opozycji przeciw germ an izu jącem u działaniu
Kościoła oficjalnego. W m arcu 1925 roku, n a w niosek konsula polskiego w Ol
sztynie, d ra F ilip a Z aw ady, Z w iązek O brony K resów Z achodnich postanow ił
finansow o w spierać g ro m ad k a rzy (500 zł rocznie) i spow odow ać — p rzerw an e
w sk u te k I w ojny św iatow ej — w y d aw an ie „T rąb y E w a n g elijn e j”, gazety g ro -
m ad k arsk iej w języku p o ls k im 2. W k w ie tn iu przekazano Z aw adzie p ierw szą
ra tę subw encji. K onsul sk o n tak to w ał się z R einholdem B arczem i sk łonił go
do w y d aw an ia pism a relig ijn eg o pt. „Głos E w an g elijn y ” s.
G azeta, d ru k o w a n a początkow o w d r u k a m i „ O rtelsb u rg e r Z eitu n g ”, p rze
żyw ała d u że trudności. Po k ilk u m iesiącach, bo już w połowie 1926 roku, w y
d aw cy „ O rtelsb u rg er Z eitu n g ” za sp raw ą O stdeutscher H e im atd ien st odm ó
wili d ru k o w an ia „G łosu”. P re te k s te m sta ły się zaległości finansow e. S y tu a cja
została opanow ana dopiero po pół ro k u i od stycznia 1927 ro k u w znowiono
d ru k „Głosu E w angelijnego” , ty m razem w d ru k a rn i P ien iężn y ch w O lszty
n ie 4.
N astąpiło to w w y n ik u w y jazd u B arcza we w rześniu 1926 ro k u do W ar
szawy, gdzie z działaczam i Z w iązku O brony K resów Z achodnich u sta lił zasady
finansow ania pism a, k tó re m iało o trzym yw ać 150 m are k m iesięcznie (1800
m are k rocznie). Obok tego postanow iono przekazyw ać 100 m are k dla osoby,
k tó ra m iała prow adzić w ra z z B arczem pro p ag an d ę n a M azurach. Po otrzy
m aniu zap ew n ień B arcz przew id y w ał n aw et, że w ciągu ro k u będzie m ógł
usam odzielnić się finansow o. W czasie d y sk u sji poruszano też zagadnienie
1 F o r . R . O t e l l o , G l o s E w a n g e l i j n y (1925— 1939), K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1977, n r 1, t a m ż e d a l s z a l i t e r a t u r a . 2 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w P o z n a n i u ( d a l e j W A P P ) , P o l s k i Z w i ą z e k Z a c h o d n i ( d a l e j P Z Z ) , s y g n . 103, S p r a w o z d a n i e z k o n f e r e n c j i Z O K Z z 30 I I I 1925. 3 I b i d e m , K o p i a p i s m a d o d e l e g a t u r y Z O K Z — W a r m i a z 29 I V 1925. 4 I b i d e m , s y g n . 509, R a p o r t k u l t u r a l n y W a r m i a - M a z u r y z 28 V I 1927. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1979, n r 2 (144)
22 8
Ryszard O t e ll o
—
Pawel Sowa
całej akcji m azurskiej, k tó ra z różnych przyczyn znajdow ała się jeszcze w po
w ijakach. R einhold B arcz i R o b ert M acht, k tó ry też p rzebyw ał w ted y w W ar
szawie, zw rócili uw agę n a konieczność zakładania szkół polskich, nasilenia
a kcji propagandow ej i w y d aw an ia lite ra tu ry re lig ijn ej d la M azurów w ję
zyku p o ls k im 5.
W lata ch późniejszych pomoc finansow ą d la „Głosu” łączono z pomocą
dla „M azura”. W 1931 ro k u Z w iązek Polaków w Niemczech przeznaczył
w sw ym budżecie d la ty ch gazet 2350 m arek , co stanow iło przeszło połowę
finansów n a akcję m azu rsk ą °.
II
W h isto rii M azur i W arm ii zw ykle bezim ienni pozostaw ali ci, którzy
szarym życiem św iadczyli o polskości ty ch ziem. N ależeli do n ich także czy
telnicy gazet polskich, uk azu jący ch się n a ty ch terenach. Dotychczas próbę
zeb ran ia nazw isk abonentów „G azety O lsztyńskiej” podjął dla okresu 1886—
1913 Jan u sz J a s iń s k i7, a ty lk o niepokojow i w ładz niem ieckich należy za
wdzięczać, że zachow ały się częściowo spisy p re n u m e rato ró w „M azura” z 1911
roku, opublikow ane przez B ohdana Łukaszew icza 8.
Podobny powód zadecydow ał, że zebrano — poniżej przedstaw ione —
nazw iska abonentów „Głosu E w an g elijn eg o ” z przełom u la t 1937—1938 °. Ze
staw ienie to zostało sporządzone przez podgrupę w schodnią P ru s W schodnich
B und D eutscher O sten w O lsztynie po to, b y „w ypersw adow ać” poszczegól
nym czytelnikom „Głosu” jego p ren u m eratę. W zw iązku z ty m rozpisano 10
listopada 1937 ro k u specjalną an k ietę w śró d kom órek pow iatow ych Bund
D eutscher O sten i n a jej podstaw ie przedsięw zięto p rz e c iw a k c ję I0. B ył to
jeden z elem entów szeroko zakrojonych działań, m ających n a celu zlikw ido
w anie pisma. Te, ja k i inne, re p re sje n ie przeszkodziły jed n a k w ukazy w an iu
się „Głosu E w angelijnego” do w y b u ch u II w o jn y św iatow ej.
W niem ieckim n agłów ku zestaw ienia w id n ieje przy m io tn ik „częściowy”,
co świadczy, że m im o w y k o rzy sty w an ia w ielu dró g in fo rm acji (m.in. poczty)
n ie potrafiono dotrzeć do w szystkich danych. W zw iązku z ty m w dalszym
ciągu o tw a rta jes t sp raw a u stalen ia liczby p ren u m erato ró w . O tym , że zesta
w ienie jest niepełne, św iadczą też inne zachow ane pism a z a rch iw u m B und
D eutscher Osten. A więc, jak k o lw iek w spisie są ty lk o cztery nazw iska z po
w iatu piskiego, gestapo w Szczytnie w ykryło, że jeszcze w listopadzie 1937 ro
k u (a więc w okresie tw orzenia zestaw ienia) B arcz w y syłał 123 egzem plarze
gazety do 11 abonentów zam ieszkałych w ty m powiecie
N atom iast w paź
d ziern ik u 1938 ro k u B und D eutscher O sten z O lsztyna polecał kom órce w M rą
gowie spraw dzenie dossier ośm iu now o w y k ry ty c h p re n u m e rato ró w „Głosu”
5 I b i d e m , s y g n . 103, k . 183, S p r a w y m a z u r s k i e ( n o t a t k a b . d . i m .). 6 I b i d e m , s y g n . 540, P i s m o Z O K Z z 23 V 1931. 7 J . J a s i ń s k i , C z y t e l n i c t w o „ G a z e t y O l s z t y ń s k i e j ” n a W a r m i i w l a t a c h 1886— 1913, K M W , 1976, n r 3, s s . 401— 405. 8 B . Ł u k a s z e w i c z , N a k ł a d „ M a z u r a” s z c z y c i e ń s k i e g o w l a t a c h 1906—1914, i b i d e m , 1976, n r 1, s s . 56— 58. 9 Z e s t a w i e n i e s p o r z ą d z o n e p r z e z B u n d D e u t s c h e r O s t e n w O l s z t y n i e w l a t a c h 1937—1938 z n a j d u j e s i ę w z b i o r a c h p r y w a t n y c h P a w ł a S o w y w O l s z t y n i e . 10 Z b i o r y P . S o w y , P i s m o B D O , U n t e r g r u p p e O s t p r e u s s e n S ü d w O l s z t y n i e z 10 X I 1937. U Z b i o r y P . S o w y , P i s m o g e s t a p o w S z c z y t n i e z 29 X I 1937.
Wyk az p re n u m e r a t o ró w „ C i o s u E w a n g e li jn e g o "
229
(przedtem dysponow ano dw om a nazw iskam i) z tego p o w iatu i skłonienie ich,
by zrezygnow ali z abonow ania „Głosu” 12.
Poniższe zestaw ienie zaw iera 128 nazw isk, spośród k tó ry ch połowa to
m ieszkańcy ówczesnego p o w iatu szczycieńskiego. Byli to przede w szystkim
grom adkarze, członkowie „Społeczności C hrześcijań sk iej” — org an izacji gro-
m ad k arsk iej, kiero w an ej przez R einholda Barcza.
W śród ty ch 128 je s t k ilk a osób nie zw iązanych z gro m ad k arstw em . N ależą
do nich dw aj księża ew angeliccy, z k tó ry ch szczególnie ks. F ranciszek P ili-
chowski w spółpracow ał z B arczem ls, a zupełnym ew en em en tem jest nazw isko
H ansa Tiski, osław ionego szefa g ru p y B und D eu tsch er O sten w Olsztynie, k tó
ry w pierw szym rzędzie prow adził w alk ę z B arczem i „Głosem E w an g elij-
n y m ”. Z jego najpraw d o p o d o b n iej in icjaty w y pow stał publik o w an y niżej spis,
w sk u tek którego poddaw ano rep resjo m czytelników „Głosu E w an g elijn eg o ” “ .
A N E K S C Z Ę Ś C I O W Y S P I S P R E N U M E R A T O R Ó W „ G Ł O S U E W A N G E L I J N E G O " (1937—1938) P o w i a t S z c z y t n o D y b o w o — K u U i k ; F a r y n y — G u s t a v C h u d z i a k ; F r a j t y — K o s l o w s k i , W e t t k o ; G a w r z y j a ł k i — G r z a n n a , H a b i c h t , A u g u s t K o m p a , M u r a c h ; J e r u t k i — k s . P i l i c h o w s k i ; J e r u t y — G r i t z a n , L e h m a n n , N i s c h i k ; J e s i o n o w i e c — J o h a n n K a p t e i n a ; J u r g i — C h r i s t i a n H a r d t , P i e c h o t k a ; K a ł ę c z y n — P r z y - s t a w i k ; K a n w e z y — K o s l o w s k i ; K i e j k u t y N o w e — B o c i a n G u s t a v , J o h a n n S e r o w y ; K l o n — M a - r z i n z i k ; K o l o n i a — A l e x a n d e r ; L a b u s z e w o — L e i d i n g ; L e m a n y — M a k ó w k a , S t e f f a n ; L e s i n y W i e l k i e — S c h w e i k o w s k i ; L i n o w o — L u m m a , S a g r o m s k i , Z i m m e r m a n n ; L i p o w i e c — G a l o n s k i ; M a r k s o b y — B i a l l u c h ; M ą c i c e — L e w a n d o w s k i ; N a r a j t y — J a k o b B i e n k , H e l e n e C h o n o w s k i ; O r z y - n y — B e r g ; P a s y m — J o h a n n L i p i ń s k i ; P i a s u t n o — J u n g a , O l s z e w s k i , S p ę k a ; P r u s o w y B o r e k — K a l i n o w s k i ; R o z o g i — K o p a t z , l i s t o n o s z ; R u m y — L u m m a ; S a s e k D u ż y — G o t t l i e b G a l l a , K y j ; S ą - p ł a t y — S c h ä f e r ; S c i ę c i e l — P o s n y ; S ę d a ń s k — K n i z a , F r i e d r i c h R o s s l a n I I , W i l h e l m R o s s l a n ; S ę - d r o w o — K a z m a r z i k ; S z c z y t n o — G r o s s , k o l e j a r z , G o t t l i e b K o m p a , H a n s T i s k a , n a u c z y c i e l ; S z y - m a n y — A b r a m z i k , L i t t e k , r e n t i e r , Z i m m e k ; S z y m a n k i — M i c h a e l W a r d a ; Ś w i ę t a j n o — B u r b u l l a ; T a r g o w o — k s . v o n L i n g e n ; T r e l k o w o — S a d o w s k i ; W a p l e w o — S e n g o t t a ; W a w r o c h y — C h u d a s k a ; W e s o ł o w o — K o r z e ń ; W i e l b a r k — F . B e r k a u ; W y s t ę p — S a w a l l i c h , T r z e c z i a k . P o w i a t N i d z i c a B r o w i n a — F i n d l i n g ; B u r d ą g — W i l h e l m S t a c h I I ; D ę b o w i e c — G u s t a w D o m e r a d , A d a m G u n i a , G o t t l i e b P o s n y , M i c h a e l T o r o w s k i ; D ę b o w i e c M a ł y — F r i e d r i c h T u r o w s k i ; D z i u r d z i e w o — B r a u c h - m a n n ; J e d w a b n o — H a n s K a l i n o w s k i ; N a t a ć D u ż a — Z y w e k ; N i d z i c a — G r a b o w s k i P a u l , T ö p f e r b e r g 7 b , W i e r z i g ; N o w e B o r o w e — F . P o s n y ; P i d u n — L a s e r ; R e k o w n i c a — S c h u s t e r ; R ó g — J o h a n n W a l p u s k i ; R u d a M a ł a — W i s c h n e w s k i ; S z u c — G u s t a v J e d a m s k i ; W y k n o — Z i w e k ; W y m i a r y — D u s c h a . P o w i a t O s t r ó d a B o l e j n y —• R u p i t a ; G u z o w y P i e c — B e d n a r s k i ; J e m i o ł o w o — S w e s i g ; K u r k i — A d a m J o n l o n g ; L e - w a ł d — M a t t h i a s ; Ł u t y n o w o — D a n i e l o w s k i , F r i e d r i c h O g r z e w a l l a , O l s z e w s k i ; M a ń k i — B a c h m a n n ; M i e l n o — C a r l M a t z ; P a w ł o w o — J o h a n n W a l o n e k ; S a m b o r o w o — F . J a g u s c h ; W a p l e w o — K a r l W e r n e r ; Ż e l a z n o — J o h a n n G ó r n y . P o w i a t E ł k C h r ó ś c i e l e — C u t z k a ; C z e r w o n k a — S o k o l e k ; E ł k — H e r m a n n R o g o w s k i , D a n z i g e r s t r . 4 a ; K a l i n o w o — R i c h a r d R o m a n o w s k i ; K o k o s z k i — K l i m e k ; M ą k i — E r d t ; P r z y t u ł y — C h m i e l e w s k i : S i k o r y J e z i o r n e — B r i n k m a n n ; S o f y — G u s t a v L i b u d a ; S z a r e j k i — J o n i c k ; S t r a d u n y — B ł o ń s k i ; Z a w a d y — E r n a K o w a l l i k . 22 Z b i o r y F . S o w y , P i s m o B D O , U n t e r g r u p p e O s t p r e u s s e n S ü d w O l s z t y n i e z 1 X 1938. N a z w i s k a t y c h a b o n e n t ó w d o ł ą c z o n o d o p r z e d s t a w i o n e g o z e s t a w i e n i a . 13 R . O t e l l o , o p . c i t . , s. 89. 14 P . S o w a , C e n a p o l s k o ś c i , W a r s z a w a 1976.
