A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITTERARIA 5, 1982
M ałgorzata Świderska
ZUR DÜRER - REZEPTION IN DER SEELISCHEN LANDSCHAFT DES "DOKTOR FAUSTUS" VON THOMAS MANN
Es s c h e in t immer in t e r e s s a n t zu s e i n , d ie Q u e lle n d er sogen an nten d ic h t e r is c h e n I n s p ir a t io n in einem l i t e r a r i s c h e n Werk a u fz u fin d e n , s i e au f g e w is s e W eise zu "dem askieren". Die Autoren sch e in e n ü b r ig e n s o f t d ab ei b e h i l f l i c h zu s e i n , denn man f i n d e t u n z ä h lig e Autokommentare zu den Romanen, G ed ich ten u s w ., d ie den L esern e s e r le i c h t e r n s o l l t e n e in Werk aufzuneh-men.
Thomas Mann h a t s i c h auch mehrmals zu seinem S ch a ffe n ge-ä u ß e rt. Über "Die E ntstehung d es »D oktor F au stu s« s c h r ie b e r den "Roman e in e s Romans" m it dem Motto aus G oethes "Dichtung und W ahrheit". In diesem A r t ik e l wird nur a u f e in e n k le in e n T e i l d er P roblem atik d es "Doktor Faustus" aufmerksam gem acht, a u f d ie Probleme d er Dürer R ezep tio n b e i Thomas Mann in s e i -nem D ü rerisch - L utherschen Roman.
D ie P roblem atik d ie s e s Spätwerkes umfaßt so v i e l und i s t so u m fan greich, daß s i e den K r itik e r n d ie "Nahrung" fü r a l l e und kaum denkbaren A nalysen gegeben h a t. E in ig e von den k r i t i
-sch en Versuchen und A r t ik e ln , d ie s i c h m it d er Dürer-Problema-t i k b e i Thomas Mann a u s e in a n d e r s e Dürer-Problema-tz e n , wurden am Ende d ie s e s A r t ik e ls b e r ü c k s ic h t ig t .
Im e r s te n K a p ite l d es "Doktor Faustus" f i n d e t man e i n i g e Erwägungen ü ber das Wesen e in e s "Genies". Schon am Anfang wird au f d ie " g eh eim n isv o lle" V erw andtschaft d es sc h ö p fe r is c h e n Elem ents m it dem dee dämonischen h in g e w ie se n . Das Wort "Genie" i s t " . . . e d l e n , harm onischen und humaiv-gesunden K langes und C harakters [ . . . ] und doch i s t n ic h t zu leu gn en [ . . . ] daß an d ie s e r str a h le n d e n Sphäre das Dämonische e in e n beunruhigenden
1
A n te il h a t 1* . D iese Worte b e z ie h e n s i c h au f den T o n se tz e r Ad-r ia n LeveAd-rkühn. Indem Serenus Z eitblom d ie R e la tio n von dem Leben und S ch a ffen d ie s e s Komponisten b e g in n t, w i l l e r au f d ie s e W eise, w ie in e in e r Symphonie, e in Thema " v o r z e it ig a u f- t r e t e n la s s e n " ; Adrian h ä tte s e l b s t autf d ie s e W eise, a u f e in e
" fe in v e r s t e c k t e und kaum schon g r e if b a r e Art von fe r n e e in
J 2
s o lc h e s Thema s i c h anmelden la s s e n " . Diesm al i s t es "eine dunk-l e , fragw ürdige Andeutung" d er Probleme e in e s Werkes, das d er z w ie li c h t ig e n Sphäre ganz a n geh ö rt. In d ie s e r Sphäre l e b t und kom poniert Adrian Leverkühn. D ie ä s th e tis c h e n K ategorien d er D ü rerisch -L u th ersch en "Landschaft" werden zu r Komponente s e i n e r P e r s ö n lic h k e it , e r e r le b t d ie s e Welt d er Graphik , d er A b str a k tio n , d er Z ahlen d es m agischen Quadrats d er "Me- le n c o l i a " .
Der C harakter des Romans, d er " fa u s tis c h " i s t , wird a l s d ie "neue" V ersion d er F a u stsa g e, d es Mythos von einem nach d er Wahrheit suchenden Menschen durch d ie u n m itte lb a r e Anknüpfung an d ie Welt d er R eform ation, an d ie "Luthersche" L andschaft und an d ie Kunst Dürers mehr eu ro p ä isch und in den d eu tsch en R e a lien a n g e s ie d e lt . "Doktor F au stu s" , das Werk, das G oethes "Faust" zurücknehmen s o l l t e , en tsta n d und l e b t in d er c h r i s t l i c h - euro-p ä is c h e n , im engeren Sinne in d er d eu tsch en T r a d itio n . Das i s t auch d ie Meinung von Karl K eren y i, d ie e r in s e in e n B r ie fe n an Thomas Mann geäu ß ert h a t t e . Nach d er Lektüre des Romans s c h r ie b er: "ich habe den Roman g e le s e n und war sch m e rzlich e r sc h ü t-t e r t-t " . Für ih n war es " . . . e i n e dem ütige U n g e r e c h tig k e it gegen s i c h s e l b s t , e in S ch u ld b ek en n tn is. Das t u t nur e in C h r is t! Der ^Doktor F a u stu r« i s t e in c h r i s t l i c h e r Roman!"^. Thomas Mann a n t- w o r te te d a ra u f, daß ihn d ie Äußerung von K. K erenyi " fra p p ie r-te " und e r f ü l l t e ihn " . .. m i t d er Genugtuung, d ie einem d ie Wahrheit gew ährt. Es i s t j a wahr und f a s t s e lb s t v e r s t ä n d lic h : wie
1
T. M a n n , Doktor F a u stu s. F is c h e r B ü c h e rei, Frankfurt am M.-Hamburg 19 67 , S. 8.
2 Ebd. S. 8.
^ T. M a n n , K. K e r e n y i , Gespräch in B r ie f e n , d tv , München 1 9 6 7 , S. 26.
s o l l t e denn auch e in so r a d ik a le s Buch n ic h t irg en d w ie in s Re-l i g i ö s e reich en " 5 .
Mein Busen, d er vom W issensdrang g e h e i l t i s t , S o ll k ein en Schmerzen s i c h v e r s c h lie ß e n ,
Und was d er ganzen M enschheit z u g e t e i l t i s t , W ill ic h in meinem in n e m S e lb s t g e n ie ß e n ,
Mit meinem G e is t das Höchst* und T i e f s t e g r e if e n , Ih r Wohl und Weh a u f meinen Busen h ä u fen ,
Und so mein e ig e n S e lb s t zu ihrem S e lb s t e r w e ite r n .
I s t das e in T e u fe ls b e k e n n tn is , T eu felsp a k t? t . . .] Es i s t h ö c h ste L e b e n s b e r e its c h a ft, d er h ö ch ste [ . . . ] Anspruch auf M e n sch h eitsrep rä sen ta n z, h ö c h s te r Humanismus6 .
Auf d ie s e Weise i n t e r p r e t i e r t Thomas Mann das T e u fe lsb e -k en n tn is F au sts und G oeth es. H ö ch stw a h rsch ein lich w o llt e e r auch in seinem Faust d ie s e Überzeugung und c h r i s t l i c h e , obwohl n ic h t nur in d er c h r i s t l i c h e n W eltanschauung a u ftr e te n d e O pfer-b e r e it s c h a f t und d ie L ieb e zu a l l e n leb en den G eschöpfen au s- drücken. "Doktor Faustus" i s t deswegen k ein " h e ite r e s" Buch. Von Goethe stammt d ie " h ö h n isc h w itz ig ste " T e u fe ls fig u r der W elt-d ic h tu n g , h ö l l i s c h e P e r s o n if ik a t io n a l l e s N eg a tiv ism u s. Goethe s e i fü r Thomas Mann " . . . d e r Erasmus und L uther dazu, d er e in e V erein igu n g d es Urbanen und des Dämonischen d a r s t e l l t . . . " 7 J e-doch wird das Dämonisch-IXrnkle, d ie s e r N egativism u s in d er Person sein es. S c h ö p fers, "ins A llm e n s c h lic h e , in d ie
Lebens-О w
h in g eg e b e n h eit" um gedeutet .
Im "Doktor Faustus" g i b t es v i e l vom "Teufel" v i e l von th e o lo g is c h e n Erwägungen über das Wesen d es B ösen, d es "Dämoni-sch en " , e n d lic h v i e l vom G e is te des " R it te r s , Todes und Teu-f e l s " d er "M elencolia" und von "wuchtiger" P e r s ö n lic h k e it Lut-h ers ( i n den v e r sc Lut-h ie d e n e n Werken, d ie d ie s e r däm onologischen und z w ie li c h t ig e n P roblem atik gewidmet wurden, kann man Erklärungen fü r d ie B e g r if f e "Dämonologie" und "Teufel" fin d e n 9) .
5 E bd ., S. 180. £
Thomas Mann. Das e s s a y i s t i s c h e Werk in a ch t Bänden, h rsg . v . H. B ü r g i n , Moderne K la s s ik e r . F is c h e r B ü ch erei. S c h r ifte n und Reden zu r L it e r a t u r , Kunst und P h ilo s o p h ie , Frankfurt am M. 1968 3 . B d ., D ie d r e i G ew a ltig en , S. 211.
7 E b d ., S. 210. 8 E b d ., S. 211. Q
E ncyclop aed ia o f O ccu ltism , U n iv e r s ity Books, New York 1960: "Demonology, th a t branch o f magic which d e a ls w ith m alevolen t
Thomas Mann h at folgenderm aßen ü ber d ie D ü re risch -d eu tsch e C h arak terw elt g e sc h r ie b e n : "Kreuz, Tod und G ruft" s e i d o rt " . . . i n n i g v ersch rä n k t m it j e n e r M än n lich k eit und S tä n d ig k e it, jenem R ittertu m zw ischen Tod und T e u fe l: P a s s io n , Kryptenhauch,
10 L eid en ssy m p ath ie, f a u s t i s c h e M e le n c o lia .. . "
In Dürer, G oethe, Schopenhauer, N ie tz s c h e und Wagner e r -b l i c k t man nach Thomas Mann " ...d a s u n s t e r b lic h e , eu rop ä isch e
S c h a u s p ie l, d ie e t h is c h e T ragödie von Selbstüb erw ind u ng, S e l-b s tz ü c h tig u n g , S elb stk r eu zig u n g [ . . . ] es i s t e in e b ü r g e r lic h
-1 -1
D ü rerisch - m ora lisch e Sphäre" . Die d eu tsch e K unst, d er auch Adrian Leverkühn entstam m t, s e i " ...k r a u s - e x a k t, verson n en , k in d lic h - g r e is e n h a f t , s k u r r il - däm onisch, u n e n d lic h k e itsk r a n k , v o l l von P h i l i s t e r e i , grü b eln d er Mühsal, S e lb s tp la g e ; d er d eu
t-sch e K ü n stler l i e b e n ic h t d ie Farbe, sondern d ie Zeichnung", 1 2
"es i s t das g r a p h isc h D eutsche" . Wo b l e i b t a l l das in d er G esch ich te von Adrian Leverkühn, d er "das S c h ic k s a l Hugo Wolfs und s e lb s t v e r s t ä n d lic h d a s je n ig e N ie tz s c h e s " t e i l t ?
D ie Dürersche L a n d sch aft, mehr s e e l i s c h und in n e r lic h a l s v i s u e l l e r l e b t , t r i t t zum e r s te n Mal in d er Form d es
Zahlen-s p i r i t Zahlen-s . In r e li g i o n Zahlen-s Zahlen-s c ie n c e i t haZahlen-s come to in d ic a t e knowledge regard in g su p ern a tu ra l b eing who are n ot d e i t i e s . The Greek term »Daimon«, o r i g i n a l l y in d ic a te d » g e n iu s « o r s p i r i t . The schoolmen th au ght th a t a l l knowledge and power might be ob ta in ed from th e a s s i s t a n c e o f th e f a l l e n a n g e ls . They were s k i l l e d in th e a b s tr a c t s c i e n c e s , in th e b e l l e s l e t t r e s , in moral p h ilo s o p h y , d i-v i n i t y , m agic, h is t o r y and prophecy. They could in f lu e n c e th e pas-s io n pas-s o f th e mind [ . . . ] , induce mania and m elan ch oly, o r d ir e c t th e fo r c e and o b j e c t s o f th e se x u a l a t t e n t io n " . " . . . a name o f de-v i l d e r ide-v e d from th e Greek » D ia b o lo s« - s la n d e r e r i t i s th e name f o r th e supreme s p i r i t o f e v i l , th e enemy o f God and man. The con-c e p t io n o f Satan as we have i t to -d a y i s alm ost p u r e ly Hebrew and C h r is tia n - i s t h a t o f an » a d v ersa r y « , o r agen t o f o p p o s itio n " .
S ie h e auch z .B . Lexikon d es G eheim w issens, von H. E. M i e r s . F reib u rg /B rg . 1970, S. 100 -ü b e r "das Dämonische": " ...v o n g r ie c h . daim ones, d ie Bezeichnung fü r d ie G ö tte r , b ald fü r d ie Wesen, d ie zw ischen G öttern und Menschen in d er M itte s te h e n . P la to z .B . s t e l l t das Dämonische in d ie M itte zw ischen G ott und Menschen, H esiod v e r s t e h t u n te r D. S c h u t z g e is te r , w elche d ie Se-e lSe-e n d Se-e r MSe-enschSe-en aus dSe-em gold Se-en Se-en Z Se-e i t a l t Se-e r s Se-e i n s o l l t Se-e n " .
1 0
Thomas Mann. Das e s s a y i s t i s c h e Werk.. . , 1 . B d ., Dürer, S. 317.
11 E bd ., S. 3 1 7. 12 E bd., S. 318.
q u a d ra ts, des m agischen Q uadrats, das v i e l m it Adrians o d er Schönbergs Z w ö lfto n tech n ik des Komponierens zu tun h a t, a u f. In dem Zimmer, wo Adrian noch in H a lle wohnte, " ...w a r an d er Wand ü ber C ...] einem P ian in o b e f e s t i g t , e in [ . . . ] m agisches Quadrat, w ie e s neben dem S tu n d en g la se, dem Z ir k e l, d e r Waage, dem Po-ly e d e r und anderen Symbolen, auch a u f Dürers » M e le n c o lia e r -s c h e in t . Dort war d ie F igu r in 16 a r a b isc h b e z i f f e r t e F eld er e i n g e t e i l t [ . . . ] d ie Magie bestand d a r in , daß d ie s e Zahlen t . . . ]
А "Я. immer d ie Summe 34 ergaben" .
D iese Zahlenm ystik wird in dem K a p ite l ü ber d ie p h ilo s o p h i-schen V orlesungen e r k lä r t . "Die Z ahl, das Z a h le n v e r h ä ltn is war a l s [ . . . ] I n b e g r if f d es S e in s , d er s i t t l i c h e n Würde e r fa ß t; das Schöne, das E xak te, das S i t t l i c h e f lo ß [ . . . ] zu r Id ee d er Auto-r i t ä t , d er r e l i g i ö s e n L ebensem eüerung [ . . . ] zusammen"1 4 . N ich t nur während d es Studiums in H a lle b e fa ß te s i c h Adrian m it d ie -sen "pythagoreischen" Problemen. In einem Gespräch ü ber d ie Id ee d es "strengen" S a tz e s und d er m u sik a lisch en K o n s t e lla tio n e r z ä h lt e e r von s e in e n E r n e u e r u n g se in fä lle n : "Vernunft und Magie begegnen s i c h [ . . . ] i n dem, was man W eish eit n en n t, im Glauben
15
an d ie S t e n ie , d ie Zahlen" . Serenus nannte s e in e neue Kompo-s i t i o n Kompo-s t e c h n ik e in m agisches Q uadrat, denn " . . . d i e Z ubereitung d es M a te r ia ls geschäh e durch d ie V a r ia tio n , [ . . . ] d ie F re i-h e i t d es Komponisten wäre in s M a teria l z u r ü c k v e r le g t; d er Kom-p o n is t wäre f r e i durch s e l b s t b e r e i t e t e n Ordnungszwang1,1 Das ma-g is c h e Wesen d er Musik könnte man dann "in m en sch lich e Ver-nunft" a u flö s e n , das würde "dem u r a lte n V erlangen" en tsp rech en . Erwähnenswert s c h e in t noch das T e u fe lsg e sp r ä c h zu s e i n . Der T e u fe l s p r ic h t d o rt auch ü ber d ie " a l l e r c h r i s t l i c h s t e " Kunst - d ie Musik, e r wird so g a r " p a th etisch " ; "die Hingabe an d ie Mu-s i k s e i E rkenntnis und V e r f a lle n h e it in einem", s i e wird auch
" ab solu t dem V erd äch tigen zu gesch rieb en " 1 7 . Das K ü n stle r isc h e wird in den Rahmen d e r D ürerschen L andschaft g e s t e l l t : zw ischen
13 T. M a n n , Doktor F a u stu s, S. 9 4 . 1 4 E bd ., S. 9 5 .
d ie Sanduhr und das "stimmige" Zahlenquadrat d er "M elencolia". Die K ü n stlern a tu r s e i immer s o , daß d er Pendel "weit h in und h er
1 8
zw ischen A ufgeräum theit und M e len co lia s c h lä g t" . Wenn e in e r "im Raptus s c h r e ib t : b in s e l i g ! B in außer mir! Das nenn' ic h neu und groß !" So f o l g t dann nachher "blöde Öde, H undedasein, d ie H ö lle
14 möge s i c h s e i n e r erbarmen" .
Man kann d ie s e S ä tze m it denen ü ber d ie m i t t e l a l t e r l i c h e Lehre von den v i e r Temperamenten v e r g le ic h e n . Das b e z ie h t s i c h auch au f d ie m e la n ch o lisch e V erfassung d es Dürerschen Menschen. Wilhelm W aetzoldt in seinem bekannten Buch "Dürer und s e in e Z e it" , m it dem s i c h Thomas Mann in t e n s iv b e fa ß te , s c h r ie b über das B ild Dürers "Die v i e r A p o stel" : " ...D ü r e r h at in den v i e r G e s ta lte n des B ild e s d ie v i e r Komplexionen d a r g e s t e l l t . Daran wird r i c h t i g s e i n , daß s i c h f ü r Dürers V o r ste llu n g d er Reichtum i n d i v i d u e l l e r S e e le n h a f t ig k e it au f d ie v i e r Grundformen [ . . . ] b rin gen l i e ß " . Der A p o ste l Johannes t r ä g t d ie Züge d es in t i e -f e s Sinnen (‘T ie-fsin n O versin k en d en M e la n ch o lik e rs, e r i s t "eine
?n B r u d e r g e s ta lt zu r g e w a ltig e n M ela n ch o lie Dürers" .
Nach A r i s t o t e l e s " se ie n a l l e großen Menschen M elan ch oli-ker". "Man v e r s u c h te d ie s e n Satz so g a r in e in e r bemerkenswerten W eise c h r i s t l i c h m o ra lisch zu begründen [ . . . ] e c h t m i t t e l a l t e r -l i c h , wobei d er Nachdruck n ic h t so se h r au f d ie B efähigung zu den L eistu n g en [ . . . ] , sondern a u f d ie S ic h e r h e it v o r den Anfech-tungen g e l e g t w ird .D er m e la n ch o lisch e Wahnsinn wird b ein ah a l s e in Gnadengeschenk b eg rü ß t. Die M usik, h e i t e r e Umgebung C ...] s o l l t e schon S a u l, dem b ib lis c h e n U rb ild a l l e r M e la n ch o lik e r, E r le ic h -teru n g gewähren"21.
Adrian Leverkühn g eh ö rt m it s e in e n K om positionen ganz bestimm t zu d i e s e r m ela n ch o lisch en C h a rak terw elt. Der T i t e l " A p o c a lip sis cum f i g u r i s " , s e in e s Oratoriums "von dem Ende", war e in e H
uldi-1 8 E bd., S. 231. 19 E bd., S. 2 3 7. 20
W. W a e t z o l d t , Dürer und s e in e Z e i t , Wien 193 5, S. 249.
21
V gl. E. P a n o f s k y , F. S a x l , Dürers K u p fe r stisc h "M elencolia I". Eine q u e lle n - und t y p e n g e s c h ic h tlic h e U ntersu-chung, B e r lin und L e ip z ig 19 23 . E. P a n o f s k y . The l i f e and A rt o f A lb rech t Dürert P r in c e to n 195 5, S. 140.
gung an Dürer und w o l l t e " ...d a s V is u e ll-V e r w ir k lic h e n d e , dazu das G raphisch - M in u tiö se , d ie d ic h t e G e f ü l l t h e i t des Raumes m it
22
p h a n ta s tis c h e x a k te r E in z e lh e it betonen" . Das tönende Gemälde von Adrian e r z e u g te den "Gesamteindruck d es S ich a u ftu n s der anderen W elt, d es H ereinbrechens d er Abrechnung, e in e r H ö lle n -
2"*,
fa h rt" . Das Wesen d ie s e r K om position war e in e "explod ierend e 24
A lte r tü m lic h k e it" . Das Thema des Werkes war das G eheuel, d ie "m arkerschütterndste Anwendung des ! G lissando«" - d er Chor wurde " . . . b e i Lösung des s ie b e n te n S i e g e l s , dem Schwarzwerden d er Son-n e , dem V erb lu ten des Mondes, dem Kentern d er S c h if f e in d er
25
R o lle s c h r e ie n d e r Menschen a n g e s e tz t" . In d er B ib e l wird d ie -s e -s B ild m it fo lg e n d e n Worten d a r g e s t e l l t : " ...u n d ic h sähe Cda ward e in g r o s s e s Erdbeben) und d ie Sonne ward schw artz w ie e in h a rin Sack (und d er Mond ward w ie B lu t) und d ie S tern e d es Himmels f i e l e n a u ff d ie Erden (und d er Himmel en tw eich w ie e in e in g e w ic k e lt Buch) und a l l e B erge und I n su le n wurden be-wegt aus j r e n ö rtern " 2^.
Adrian b e n u tz te d a b ei n ic h t nur den "Grundtext" d es " H e ili-gen G e s c h r ift" , sondern auch "feine a p o k a ly p tisc h e K ultur", d ie b is " . .. z u einem g ew isse n Grade f e s ts te h e n d e G e s ic h te und Er-l e b n i s s e ü b e r Er-l i e f e r t , a u f d ie s e W eise, daß e in e r n a c h fie b e r t , was andere v o r g e f ie b e r t ; man s e i a n le ih w e is e und nach d er Scha-b lo n e verzü ck t" . D ie in n er e L andschaft b i l d e t auch d ie
S ch ild eru n g s e in e r s e e li s c h e n V erfa ssu n g , d ie nach dem e r s te n B la t t d er Dürerachen H o lz s c h n it tr e ih e zu r Apokalypse g e s c h i l -d e r t un-d g e z e ic h n e t wurde.
"Ich hocke a l s frommer D ild e r , Johanni Martyr im Ö lk e s s e l, im S c h a ff, u n te r dem e in l u s t i g e s H o lzfe u e r p r a s s e l t C.. . ] und v o r den Augen k e i s e r l i c h e r M a je stä t, [ . . . ] e s i s t d e r K aiser
22 M a n n , Doktor F a u stu s, S. 358. 23 E bd ., S. 358. 2 4 E bd ., S. 373. 25 E bd., S. 374. 2f)
D. M. L u t h e r , D ie g a n tze H e ilig e S c h r if t Deudsch, W ittenberg 154 5, " W isse n sc h a ftlic h e B u c h g e s e lls c h a ft Darmstadt,
Sonderausgabe fü r d ie M itg lie d e r d er W is e n s c h a ftlic h e n Buchge-s e l l Buchge-s c h a f t " November 1 9 7 2 , S. 2483.
27
Nero e in p r ä c h tig e r Großtürke mit einem i t a l i e n i s c h e n Brockat im Rücken; g i e ß t mir d e r H enkersknecht C.. .1 das sie d e n d e Ö l, w orin ic h an d äch tig s i t z e , ü ber den Nacken t . d a s gela d en e
Publikum, in Turbanen t e i l s in g u t a ltd e u ts c h e n Kappen m it Hüten obendrauf s i e h t s i c h a l l e s an. E in er z e i g t e s dem
ande-re n , w ie es einem H ö llen b ra ten er g eh t" . Es sin d "bied ere Städ-t e r " , s i e haben " ...z w e i F in g er an d er Wange und zw ei u n te r d er N ase. S ie h s t d u 's . E i n f ä l t ig e E rb a u th eit auf den G esich-te r n . Das Hündchen Herrn Neros i s t auch mitgekommen, damit k e in Fleckchen l e e r i s t . Im H intergrund s i e h t man d ie Türme,
26 S p itz e r k e r und G ieb el von K a isersasch en " .
An e in e r anderen S t e l l e wird ganz u n zw eid eu tig "von d er g u t a ltd e u ts c h e n L uft anno fünfzehnhundert" g esp ro ch en , kurz "vor d er d r e iß ig jä h r ig e n L u stb a r k e it" ; "Am Rheine» war es " ...s e e le n v o lla u fg e r ä u m t und kram pfig, man konnte W allfah rtsd ran g zum H e ilig e n B lu t nach N ik la sh a u sen im T a u b e r ta l, Kinderzüge und b lu ten d e H o s tie n , H ungersnot, Bundschuh, K rieg und d ie P e s t zu K ö lle n , M eteoren, Kometen, d ie auf K le id e r d er Men-sch en e r s c h e i n e n ..." e r le b e n . Es war "gute Z e i t , v e r t e u f e l t g u te Z e it" 2 9 .
Dann kam L uther. Der G e is t von " L u th erszeiten " bestimm t d ie Atmosphäre d es "Doktor Faustus" schon von Anfang an. D ie "E rb-B ib el", in d er V a ter Leverkühn zu l e s e n p f l e g t e , wurde m it den " g e is t-r e ic h e n " Vorreden und Randglossen L uthers v er seh en .
S ein e K a tik a tu r b i l d e t E h ren fried Kumpf, "ein m a ssiv e r , v o l l e r Mann". Mit dem T e u fe l stan d e r "auf s e h r vertra u tem , wenn auch n a t ü r lic h gespanntem Fuße"3 0 . Adrian und Serenus b esu ch ten ih n einm al in seinem F a m ilie n k r e is . Kumpf h a t t e u n te r » . . . v i e l -s e i t i g e n E xp ek toration en [ . . . ] -s i c h g e w a ltig in s Zeug m it E ssen und Trinken g e l e g t , dann w ies e r in e in e n s c h a t t ig e n Winkel [ . . . ] S e h t, da s t e h t d er S p e iv o g e l, Der Wendeschimpf, d er t r a u r ig e , sa u re G e is t und mag n ic h t l e i d e n , daß u n se r Herz f r ö h l i c h s e i [ . . . ] g r i f f e in e Semmel und s c h le u d e r te s i e in
E bd., S. 335. 29 E bd., S. 232. 3 0 E b d ., S. 9 7.
31
den f i n s t e r e n Winkel"^ . Adrian h a t t e nach dem Besuch " . .. e i n e n L a c h a n fa ll, und d ie s a l l e s war eh er e in S ch reck n is" 3 2 .
Das war a ls o das L u th e rb ild in dem Roman, d er " . .. m i t e i
-nem Fuße im sech zeh n ten Jahrhundert s t e h t " . Auch in seinem
E ssay "Die d r e i G ew altigen" hat Thomas Mann e in e Luther-Charak-
t e r i s t i k gegeben3 3 . Über das V e r h ä ltn is Thomas Mann zu Luther
g i b t es schon e in e um fangreiche sekundäre L ite r a tu r ; d o rt
kann man fin d e n , daß Thomas Mann das L u th e rb ild m it dem
Be-g r i f f d es Deutschtums i d e n t i f i z i e r t e ; d ie K r itik an L uther be-t r a c h be-t e be-t e e r a l s e in e S e l b s t k r i t i k 3 4 .
Thomas Mann h at ganz a b s ic h t li c h s e in e n p e r s ö n lic h s t e n
Roman a u f Adrians P e r s ö n lic h k e it , d ie so " m it t e la lt e r lic h "
w ir k t, • abgestim m t. "Ein Ohrenmensch" l e b t w ie Chopin in e in e r
A b e n te u e r lo s ig k e it, s e i n e E r le b n is s e beschränken s i c h f a s t
aus-s c h l i e ß l i c h au f das "Hörbare", au f d ie L andschaft d er K länge,
d er Musik. Adrian e r le b t s t a t t d er " v is u e lle n " Eindrücke nur
s e in e K om positionen, d ie s e i n Wesen b ild e n . S ein e Musik g eh ört
d er d eu tsch en Sphäre, i s t w ie Adrian s e l b s t nach d er Dürer-
schen Graphik und nach d er L uther-Sprache p o r t r ä t i e r t .
31 E bd ., S. 9 7 .
32 E bd., S. 9 9 , 100.
Thomas Mann. Das e s s a y i s t i s c h e We r k . . . , 3. B . , S. 206,
207; "[L uther] war e in F e ls und e in S c h ic k s a l von einem Menschen, e in h e f t i g e r und ro h er , d ab ei t i e f b e s e e l t e r und in n ig e r Aus-bruch d e u tsc h e r N atur, e in Individuum von b ä u r isc h v o lk s tü m lic h e r
U r k r a ft, T heolog und Mönch, denn d er Mann kann durch n a tü r lic h e
B e g ie r d es Weibes n ic h t entbehren s i n n l i c h und s i n n i g , rev o lu -t io n ä r und r ü c k sc h lä g ig in s M i -t -t e l a l -t e r durch s t e t e B a lg e r e i
m it dem T e u fe l und m a ssiv ste n Aberglauben an Dämonen. Was nach
und von ihm kam war e n t s e t z l i c h e s B lu tv e r g ie ß e n [ . . . ] , K rieg d r e iß ig Jah re la n g . Das h ä tte d er s tie r n a k k ig e G ottesb arb ar be-r e i t w i l l i g a u f s e in e n H als genommen; h ie r s te h e ic h und kann n ic h t an ders", S. 204.
34
V g l., z . B. H. L e h n e r t , Thomas Mann - F ik tio n ,
Myt-h o s , R e lig io n , Kohlhammeiv S tu ttg a rt-B erlin -K ö ln -M a in z 1965, S.
204: "Thomas Manns A u sein and ersetzu n g m it dem Luthertum s e in e r
H erkunft, r e sp e k ta b e l a l s e t h is c h e L eistu n g an s i c h , d reh te s i c h im T e u fe ls k r e is n a t io n a le r Mythen, s t a t t d i e s e a u fz u lö se n . D ie F ik tio n e n , w ie s i e in dem A r tik e l (D ie d r e i G ew a ltig en ) e r -s c h e in e n , h a tte n dem L u th erb ild in ihm -s e l b -s t zu e in e r fa ls c h e n L eb en d ig k eit v e r h o lfe n " . S p äter wird noch ü ber Z eitb lom s L uther-
E in ig e Germ anisten haben s i c h s e lb s t v e r s t ä n d lic h i n t e n s iv m it d er D ürer-Problem atik b e i Thomas Mann b e s c h ä f t i g t . Hans J . Elema f r a g t s i c h in seinem A r tik e l "Dürer und »D ok tor Faustus« - was s o l l A lb rech t Dürer in diesem Faustroman, w elche Funktio-nen haben V e rsch lü sselu n g en 3 5 . Er h at auch zu b ew eisen v e r -s u c h t, daß Adrian Leverkühn i n d er G e s ta lt Dürers e r sch ein e n s o l l t e , Dürersche Züge t r a g e . Im Roman f i n d e t man das haar-genau b esch rieb en e Dürers A rbeitszim m er - d ie A b tsstu b e d er M utter S c h w e ig e s t ill; das Haus des Onkels N ik olau s Leverkühn in K a isersa sch en dagegen i s t nach dem Dürerhaus in Nürnberg am T ie r g ä r tn e r Tor a b g e b ild e t . W eiterh in b e to n t Elema d ie str u k -t u r e l l e n Merkmale des Romans, d ie d er p r o te s ta n t is c h - b ü r g e r - lic h - m o r a lis t is c h e n Sphäre, d er D ürerw elt angehören, und d ie von d er s c h r i f t s t e l l e r i s c h e n M ontagetechnik Thomas Manns v i e l sagen können, a n d e r e r s e its w i l l e r darauf h in w e ise n , daß Thomas Mann Dürer immer in L ic h te N ie tz s c h e s g eseh en h a t t e . Man müßte a ls o von d er D ü rer-R ezep tion b e i Thomas Mann a l s von dem Elem ent, von dem Fragment s e in e r N ie tz s c h e R e z e p tio n , a l s von einem v e r -bindenden Element zw ischen s e in e r eig en en W eltau ffassu n g und d er W elt von N ie tz s c h e sp rech en . B e is p ie ls w e is e in seinem Dü- r e r-E ssa y aus dem Jah re 1928 war e i g e n t l i c h mehr von N ie tz sc h e a l s von Dürer d ie Rede. Was dagegen d ie Romankomposition an-b e t r i f f t , l ä ß t s i c h l e i c h t b ew e ise n , daß s i e irg en d w ie m it dem
m agischen Quadrat d er "M elancolia I" (1514) Dürers zusammen-h än gt. Der Roman s e i seh r s tr e n g g eb a u t, denn so w ie in diesem Quadrat je d e g e r a d lin ig e o d er q u a d ra tisc h e Verbindung von v i e r Zahlen immer zu d e r s e lb e n Summe f ü h r t , je d e E in z e lz a h l e in e Funktion in d er G esam tkonstruktion h a t , bewegt s i c h Adrian in einem T e u fe lsq u a d r a t, das immer zu dem selben R e su lta t f ü h r t , näm lich zu I s o lie r u n g , zu neuen D u rchbm chsversucher und w ie-d er z u r t i e f e r e n I s o lie r u n g . Elema w e is t d arau f h in , daß man
in diesem Zusammenhang an Adrians großen K unstbruder Franz Kafka er in n ern s o l l t e , obwohl d e sse n Namen im ganzen Roman n ic h t ge-nannt w ird , d er ab er m it d en selb e n Problemen r in g t 3^.
Thomas Mann h r sg . v . H. К о о p m a n , 1 9 7 5 , W issen sch a ft-l i c h e B u c h g e s e ft-lft-ls c h a ft Darm stadt, S. 3 30 , H. J . E ft-l e m a , Thomas Mann, Dürer und "Doktor F austus".
Wilhelm H olthusen und A d elh art Taubner haben in ihrem A r t i-k e l au f d ie " v is u e lle n V o r b ild e r fü r d ie E lte r n d es Adrian Le- verkühn" h in g ew ie sen . Adrians M utter s e i d o rt nach dem " B ild n is e in e r Jungen Frau" (1506) p o r t r ä t i e r t . D ie se s P o r t r a it d ü r fte gegen Ende des z w e ite n v e n e z ia n is c h e n A u fe n th a lte s Dürers en t-stan d en s e i n . Dem Typus nach kann e s s i c h um e in e in Venedig leb en d e D eutsche h an d eln , d ie s i c h in F r is u r und K leidung ganz a s s i m i l i e r t h a t. Thomas Mann h at s i c h o ffe n b a r n ic h t nach dem fa r b ig e n O r ig in a l o r i e n t i e r t , sondern nach e in e r Schwarz— -W eiß-R eproduktion g e r i c h t e t , was v e r u r sa c h t h a t t e , daß das dunkelblonde Haar d er p o r t r ä t ie r t e n Frau im Roman "zur Schwä-rze ih r e s S c h e it e ls " wurde. "Es t u t s i c h d ie r e i z v o l l e Frage a u f, ob A drians M utter dann von anderem A ussehen w äre, wenn dem Autor d er O r ig in a l zu r Verfügung stü n de". Adrians V ater wurde nach dem K u p fe r stic h " P h ilip p Melanchthon" (1526) b e s c h r ie
-■V?
ben . Thomas Mann habe immer "das Finden höher g e s c h ä t z t a l s das E rfin den" , was w ied er von s e i n e r T echnik d es Schaf-fe n s und von s e i n e r s c h r i f t s t e l l e r i s c h e n P e r s ö n lic h k e it z e u g t38.
In den sp ä ten S tu d ien von W alther Rehm f i n d e t man e in en Auf-s a t z ü ber ThomaAuf-s Mann und Dürer. Rehm s c h r e ib t d o r t ü ber d ie Verwurzelung Thomas Manns im b ü r g e r lic h e n , s t ä d t is c h e n Raum. D ie s e r Raum umfaßte R epräsentanten b ü r g e r lic h e r G e is te s w e lt - d ie G em einschaft von L uther, Erasmus, G utten b erg, Melanchthon und Dürer. S ie tr a g e n sozu sagen das m it t e la lt e r lic h - n ü r n b e r - g is c h a ltd e u ts c h e G e s ic h t, s t e l l e n e in e n b ü r g e r lic h - k u lt u r e lle n Typus d ar39. Thomas Mann h at ü ber s e in e B ü r g e r lic h k e it schon in den "Betrachtungen e in e s U n p o litisc h e n " g e s c h r ie b e n . In Dürers G edenkaufsatz (1928) fin d e n s i c h in den "Betrachtungen" angedeu-t e angedeu-t e n Zusammenhänge und Werangedeu-tbesangedeu-timmungen w ie d e r , auch d er Bezug zu N ie tz s c h e . "IXirch das Medium N ie tz s c h e habe ic h Dürers Welt z u e r s t e r l e b t , g ea h n t, g esch a u t" . Dabei w ird das "L
itera-37 Dürers " P h ilip p Melanchthon" und B ild n is e in e r Jungen Freu a l s v i s u e l l e V o r b ild e r f ü r d ie E l t e m d es A drian Leverkühn in Dok-t o r F a u sDok-tu s, v . W. H o 1 Dok-t h u s e n , A. T a u b n e r , D ie Waage Bd. 3 , S t o llb e r g , Rheinland 19 63 , S. 6 7 -6 9 .
38 E bd ., S. 6 9 . 39
W alther Rehm-Späte S tu d ie n , Bern und München 1964 (S . 344 - Thomas Mann und D ü rer).
r is c h e " , n ic h t das V is u e lle d ie s e s E r le b n is s e s d e u t lic h 4 0 . A ls bedeutend fü r das in n ig e V e r h ä ltn is Thomas Manns zu N ie tz sc h e und zu Dürer, a l s Symbol fü r d e sse n g e i s t i g e W elt d ie n t e ihm (ü b r ig e n s v i e l von den Germ anisten z i t i e r t ) d e sse n B r ie f an Er-win Rohde vom 8. Oktober 1868: "Mir behagt an Wagner, was mir an Schopenhauer behagt: d ie e t h is c h e L u ft, d er fa u s t is c h e E U ft, Kreuz, Tod und G ruft". Thomas Mann hat z u e r s t Dürer n ic h t von d er k la s s is c h e n S e i t e , von s e i n e r A u sein and ersetzu n g mit dem Süden, sondern von d er S e i t e des "Nordisch-Versponnenen, G rü b lerisch en " g eseh en .
N ie tz s c h e a l s E th ik er d e u te t den vornehm lich a l s E th ik er versta n d en en Dürer, den "Angehörigen je n e r n o rd isc h -d e u tsch en Sphäre, in w elch er das G r iffe lw e r k » R i t t e r , Tod und T e u fe l« s t e h t " . H ier hat das K a p itel " R itte r , Tod und T eu fel" aus E rnst Bertrams N ietzsch eb u ch Thomas Manns D ürerbild und s e in e Bezüge en tsch eid en d b e s t ä t i g t . Ü brigens h a t t e Thomas Mann schon fr ü h er g em ein t, a l s Hanseat in Lübeck geb o ren , b le i b e man immer in gew issem Sinne e in Sohn d es M i t t e l a l t e r s . Mit dem "Buch des En-des" i s t e r dann in d ie »m ystische T ra d itio n " in s H eim a tlich - -D e u ts c h e , in s A lt s t ä d t is c h e und D eu tsch -M u sik a lisch e heim ge- k eh rt . Das Dürersche r u fe dann das F a u stisc h e h erb ei - d es-wegen g eh ö rt d ie a ltd e u ts c h e K unstw elt m it zum Q u e lle n b er eich des Romans . Von dem K irersch en R eiten a l s von e in e r id e o lo -g is c h e n P a r a l l e l e zum "F austisch en » s c h r e ib t auch Hans Schwere
43
t e . Für Thomas Mann s e i das R e iten zw ischen Tod und T eu fel e in v e r a llg e m e in e m d -a b s t rah i e rend es "Dürersches R e iten " , das sowohl das v e r h ä n g n is v o lle Z u rü ck g eb lieb en sein in dämonischen M i t t e l a l t e r a l s auch das " ...t r o t z e n d e , u n r e if e Gehabe d eu tsch - -n o r d is c h e r Schicksalsverschw om m enheit ", e in Symbol, in e in e knappe Klang - und B ild v e r s t e llu n g b ringen s o l l t e .
Thomas Mann z e r s t ö r t "die sc h e in b a r k anonische Ü b ereink u nft
E bd., S. 345. 41 E bd., S. 350. 4 2 E bd., S. 352. 4 3
H. S c h w e r t e , F aust und das F a u s tis c h e . Ein K a p itel d e u tsc h e r I d e o lo g ie , S t u ttg a r t 1962 (S. 243 - Dürers R i t t e r , Tod
in diesem Dürer - S t ic h e in e Art (d es p o s it iv e n ) S e l-b s t l-b il d n i s s e s d eu tsch en Wesens zu seh en ; e r s i e h t in ihm e in Z e r r b ild d e u tsc h e r Abschweifung aus dem ab en dlän dischen Kulturb-und Z i v i l i s a t i o n s k r e i s 4 4 . Das R eiten b e d e u te te fü r Thomas Mann nur "Jene U n r e if e , je n e s fragw ürdige u n e n d lich e U nterw egssein" und ew iges S tre b e n , je n e u n a u fh ö r lic h e " S trib und Werde", j e -nes W elta u frü h rerisch e und W e ltz e r s t ö r e r is c h e , das l i e b e r zwi-schen Tod und T e u fe l schwärmt, a l s s i c h f ü g t . N ie tz s c h e h at in d er "Geburt d er T ragödie" g e sc h r ie b e n : " . . . w i r haben besondere Art d er K unst, s i e h ä lt fü r uns P f l i c h t und D asein zusammen, Dürers B ild vom R i t t e r , Tod und T e u fe l a l s Symbol u n se res
Da-45 s e in s " .
Ingo Sei d l e r , d er d ie " S tr a fk o lo n ie" von Kafka m it dem "Zau-berberg" Thomas Manns v e r g lic h e n h a t , h at auch folgenderm aßen d ie Methoden d er b eid en Autoren v e r g lic h e n : "Mann o p e r ie r t m it d er h is t o r i s c h e n , Kafka m it d er p h ilo s o p h is c h e n R e a lit ä t ; Mann b e d ie n t s i c h d er en zy k lo p äd isch en C o lla g e te c h n ik (man f i n -d e t b e i ihm a n g eh ä u ftes B ild u n g s g u t), Kafka g e h t aus einem z i -tie r b a r e n Faktum in e i n Urphänomen. Es f r a g t s i c h nun, ob d ie m it den ir o n is c h e n und m it den h is t o r is c h e n C lis c h e e s manipu-lie r e n d e Technik Manns d e r u n i v e r s e l l e n E in s ic h t Kafkas u n tere
46
le g e n s e i " . Man könnte fr a g e n , ob s i c h d ie s e s c h r i f t s t e l l e r i -sch en W elten m itein a n d er überhaupt v e r g le ic h e n l a s s e n und ob man s i e au f eben d ie s e W eise b e u r t e ile n s o l l t e . Es s c h e in t nur, daß d ie l i t e r a r i s c h e K r itik d er l e t z t e n Jah re das Wesen, d ie Wurzeln und Q u e lle n , "das l e t z t e Geheimnis" d es Mannschen Werkes t i e -f e r und ü berzeugend er zu e r -fo r sc h e n vermag.
I n s t y t u t F i l o l o g i i Germańskiej UŁ
4 4 E bd ., S. 245. 45
F. N i e t z s c h e . D ie Geburt d er T rag öd ie. M usarion- -Ausgabe Bd. 3 , München 19 2 0 , S. 396.
46
I . S e i d 1 e r , "Zauberberg" und " S tr a fk o lo n ie " . Zum Selbstm ord z w e ie r r e a k tio n ä r e r A b s o lu t is t e n ," I n Germanisch-romani-sch e M o n a tsGermanisch-romani-sch rift" Januar 19 6 9 , H eid e lb e r g , Bd. 1 9 , H 1 , S .9 4 -1 0 3 .
M ałgorzata Świderska
DÜRER I JEGO SZTUKA ELEMENTEM KRAJOBRAZU WEWNĘTRZNEGO "DOKTORA FAUSTUSA" TOMASZA MANNA
A rtykuł j e s t pośw ięcony p roblem atyce r e c e p c j i s z t u k i A lbre-ch ta Durera w p o w ie śc i "Doktor Faustus" Tomasza Manna. Z ałoże-niem arty k u łu b y ło o d n a le z ie n ie i u kazanie "źródeł" i "korze-n i" t e j p o w ie ś c i c z e r p ią c e j z t r a d y c j i n ie m ie c k ie j; p o w sta łej z "ducha" refo rm a cji Lutra i s z t u k i n ie m ie c k ie j te g o o k resu , t j . s z t u k i z kręgu Dürera.
"Faustowski" ch ara k ter p o w ie ś c i, k a te g o r ie e s t e t y c z n e k rajo-brazu w ewnętrznego, w którym ż y j e i tworzy Adrian Leverkühn są następstwem i wynikiem za in te r e so w a n ia i g łę b o k ie g o zrozum ie-n ia d la św ia ta refo rm a cji z e str o n y autora "Doktora Faustusa". Powieść kontynuuje tr a d y c je k u ltu ry n ie m ie c k ie j i eu ro p ejs-k i e j , i ja k to zauważył K. K erenyi j e s t to pow ieść niem iecka i c h r z e śc ija ń sk a zarazem. T. Mann świadom ie stw o r z y ł p o sta ć Adriana Leverkûhna ży ją ceg o w kręgu w a r to śc i c h r z e ś c ija ń s k ic h . Z t e j s f e r y pochodzi ta k ż e "dem oniczność" p o w ie ś c i.
Kompozycja "Doktora Faustusa" tra n sp o n u je elem enty tw órczo-ś c i A. Durera. Adrian Leverkühn n a le ż y do m ela n ch o lijn eg o św ia-ta szty ch u "M élancolie I"; magia l i c z b kwadratu magicznego ł ą -czy s i ę z obrazami b ib lij n y m i, z problemami " p ita g o rejsk im i" i z wątkami d z i e ł Dürera; przetw orzone w muzyce A driana, s t a j ą s i ę je g o dźwiękowym obrazem św ia ta ; on sam j e s t w c ie le -niem Dürera, m ela n ch o lik a , św ię te g o męczennika przedstaw ionego na pierwszym szty ch u do "Apokalipsy". Adrian oddycha powietrzem śr e d n io w ie c z a , j e s t stw orzony na obraz i podobieństw o Dürera z Jego au top ortretów i p o r tr e tó w , ta k ja k je g o o j c i e c , matka, je g o w uj, tak jak je g o c a ły ś w ia t - K a isersa sch en i " o b ejście" u
S c h w eig estilló w .
Godną uwagi j e s t ta k że " lite r a c k o ś ć " odbioru s z t u k i , t j . g r a f ik i Dürera u Manna oraz je g o ."N ietzsche^ńskie" s p o jr z e n ie na tw órcę "Rycerza, ś m ie r c i i d ia b ła " , symbolu "niem ieckiego" św ia to p o g lą d u , i postawy ż y c io w e j. Na końcu a rty k u łu um ieszczo-ny j e s t k r ó tk i p rze g lą d prac różnych germ anistów a n a liz u ją c y c h r e la c j ę Dürer-Mann. Ciekawe są m. in . uwagi I . S e id le r a na t e
-mat p is a r s k ie j te c h n ik i montażu stosow an ej p rzez T. Manna, k tó ry c e n i ł zawsze wyżej "odszukiw anie” m a teria łu od je g o "wy-m yślan ia" . D z ię k i t e j te c h n ic e powstawały d z i e ł a " c o lla g e " , w k tórych m anipuluje s i ę h istorycznym m ateria łem , w yk orzystuje przekazy kulturow e i tr a d y c ję lit e r a c k o - k u lt u r a ln ą p rze d sta -wioną w charakterystycznym d la T. Manna ironicznym ś w i e t l e .